Όχι στην «ψωμομάθηση»
Γνωρίζω πως πολλοί από αυτούς που στέλνουν τα παιδιά τους στο Πανεπιστήμιο, νομίζουν πως η επιστήμη είναι άθροισμα γνώσεων, σωρός ιδεών με στόχο την απόκτηση χρημάτων. Για αυτό και μόλις τα παιδιά αποφοιτήσουν από το γυμνάσιο, τα στέλνουν στο πανεπιστήμιο όχι ως ελεύθερους και ελευθέρως σκεπτόμενους που θα σπουδάσουν την επιστήμη της ιδιαίτερης κλίσης τους, αλλά παραγγέλνοντας με αυστηρό και ρητό τρόπο να σπουδάσουν αυτήν και όχι την άλλη επιστήμη. Δηλαδή, ιατρική, αν ο πατέρας έτυχε να δώσει πολλά χρήματα σε γιατρούς και φαντάζεται πως το επάγγελμα αυτό είναι οικονομικά αποδοτικό, ή νομική ο άλλος, αν έτυχε να εμπλακεί σε πολλές δίκες και θεωρεί απαραίτητο να κάνει τον γιο του δικηγόρο για τις υποθέσεις του. Κάποιοι επιλέγουν την φιλολογία επειδή θεωρούν πως ο βίος του δασκάλου είναι εύκολος. Τέτοιες περιπτώσεις έχω αντιμετωπίσει ο ίδιος, ουκ ολίγες. Κι έτσι, πολλοί, αφού εγγραφούν στο πανεπιστήμιο, αφοσιώνονται στα μαθήματα μίας μόνο σχολής, γράφουν, αντιγράφουν και αποστηθίζουν βιαστικά, ώστε να απαλλαγούν μία ώρα αρχύτερα από αυτή την ανάγκη και το χάσιμο χρόνου, όπως νομίζουν, και να αφιερωθούν στην απόκτηση χρημάτων, θεωρώντας πως αυτός είναι ο σκοπός της επιστήμης, αυτός ο προορισμός της.
[…] Αυτή την ιδέα έχουν πολλοί στην Ελλάδα για την επιστήμη και είναι να ανάγκη, πριν ριζώσει να καταπολεμηθεί και να βληθεί στο καμίνι αυτή η ταπεινή ιδέα.
Τέτοιες ευτελείς ιδέες εμφανίστηκαν κάποτε και στην Γερμανία, και γι’ αυτό η σύγκλητος του πανεπιστημίου της Λειψίας, αγωνιώντας για την επιστήμη και το γερμανικό έθνος, εξέδωσε το 1843 ένα φυλλάδιο με τίτλο «Νουθεσία των σπουδαζόντων περί της ανάγκης γενικής επιστημονικής μορφώσεως και της απ’ αυτήν ωφελείας». Παραδίδουν αυτό το φυλλάδιο μαζί με τον κανονισμό του Πανεπιστημίου στους νέους φοιτητές, παρακινώντας τους να αποφεύγουν την ψωμομάθησιν (Brodstudium = εξειδικευμένες σπουδές με αποκλειστικό στόχο τον βιοπορισμό), αλλά ελεύθερα να επιλέγουν μία επιστήμη ανάλογα με την κλίση τους, χωρίς να παραμελούν και από τις άλλες τα γενικότερα μαθήματα, αυτά που μορφώνουν ορθώς τον πεπαιδευμένο άνθρωπο. Χωρίς αυτά ο σπουδαστής αντί επιστήμονας αποβαίνει μονομερής μικρολόγος, αναιδείς ημιμαθής και δοκισήσοφος και σχολαστικός, μη αισθανόμενος ούτε της επιστήμης τον συνολικό σκοπό, ούτε τον σκοπό και την σχέση της συγκεκριμένης επιστήμης την οποία επέλεξε προς την επιστήμη συνολικά.
Η επιστημονική παιδεία, φίλοι φοιτητές, δεν συνίσταται εξ αθροίσματος, αλλά εκ συστήματος γνώσεων· όχι εκ σωρού, αλλ’ εκ σειράς αλληλένδετων αληθών ιδεών, οι οποίες προσκτώνται με τακτική και συστηματική παρακολούθηση στο πανεπιστήμιο και μελέτη ενός είδους αντικειμένων·
Ο Νους κυβερνά την ύλη
[…] Κύριοι, δεν απατώμεθα πλέον· ο σκοπός της επιστήμης είναι η μόρφωση του λαού, η βελτίωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Το σπουδαίο απόφθεγμα του Πλάτωνος στην Πολιτεία «Αν δεν βασιλεύσουν στις πόλεις οι φιλόσοφοι, ή οι λεγόμενοι τώρα βασιλείς και άρχοντες δεν φιλοσοφήσουν γνησίως και ικανώς, να συμπέσουν η πολιτική δύναμη με τη φιλοσοφία να συμπέσουν στο ίδιο πρόσωπο, δεν θα έχουν τέλος, φίλε Γλαύκων, οι συμφορές στις πολιτείες ….» 471c
Είκοσι τρεις αιώνες αργότερα, η ευχή του φιλοσόφου πραγματοποιείται και ήδη συνέπεσαν η πολιτική και φιλοσοφία· διότι φιλόσοφοι, δηλαδή οι σημερινοί επιστήμονες, κυβερνούν πλέον τον κόσμο, κι αν όχι με άμεσο τρόπο, εμμέσως ο νους κυβερνά την ύλη, mens agitat molem. […] διότι ποιος αγνοεί πως οι ευνομούμενες πολιτείες κυβερνώνται σήμερα από βασιλείς που αγαπούν τις τέχνες, υπουργούς με υψηλή μόρφωση και λόγιους κυβερνητικούς αξιωματούχους; Και έτσι πρέπει να κυβερνώνται, διαφορετικά, αν κυβερνήσουν αμαθείς δοκισήσοφοι, εμποδίζεται η πρόοδος της επιστήμης και του έθνους εξαιτίας της αμάθειάς τους και του στρεβλού τρόπου με τον οποίον σκέπτονται και πράττουν.
Εξαιτίας τέτοιων αμόρφωτων πολιτευόμενων θεώρησαν κάποιοι άκριτα όλους τους λογίους (λες και δεν ήταν και οι ίδιοι λόγιοι) ως άπρακτους και άχρηστους στον κυβερνητικό μηχανισμό, αδικώντας έτσι και την επιστήμη και τους όλους τους επιστήμονες, συνεπώς και την πολιτεία και την ανθρωπότητα όλη.
Η ζωή χωρίς τα γράμματα είναι θάνατος
Ο λόγιος είναι ο αναμορφωτής, ο αναδημιουργός του κόσμου. Αποστολή του είναι η μόρφωση, ο εξευγενισμός, η εξημέρωση της ανθρωπότητας. Το έργο τους είναι το ύψιστο έργο επί της γης. Κι επειδή η ευρωπαϊκή κοινωνία θεωρεί το λόγιο και την αποστολή του τέτοιου είδους, αφήνει τα πανεπιστήμια, τα σχολεία της ανθρωπότητας, ελευθερία να ενεργήσουν και τα κατέστησε ελεύθερα κράτη εν κράτει.
[…] Γράφει ο Σενέκας «Η ζωή χωρίς τα γράμματα είναι θάνατος και των ζωντανών ανθρώπων τάφος» (Vita sine literis mors est et hominis vivi sepulctura).
Κι εσύ μπορείς να κάνεις θαύματα. Κοίταξε, όλοι οι σοφοί όλων των αιώνων έκαναν κάποτε θαύματα, κι ακόμα κάνουν αδιάκοπα. Κάνουν τους τυφλούς να βλέπουν, κωφούς να ακούν, θεραπεύουν ασθενείς και σπάνε τα δεσμά των δούλων, κι ετοιμάζουν τη βασιλεία των ουρανών για όλους τους φτωχούς. Ο νους μόνο κάνει θαύματα! Η δύναμη της αλήθειας προσελκύει των ανθρώπων την καρδιά.
Αλλά για να κάνει θαύματα ο επιστήμων, είναι ανάγκη να εισχωρήσει στο βάθος της επιστήμης, και για να εισχωρήσει στο βάθος είναι ανάγκη να περιορίσει το πλάτος της. Με άλλα λόγια, πρέπει να εξειδικεύσει τις σπουδές του, να περιορίσει τον ορίζοντά τους· αλλά έτσι που να μην τον καταστήσει ούτε τόσο στενό, ώστε να περιέχει μόνο την μικρόλογη σχολαστικότητα, η οποία αποτελεί υπερτίμηση των μικρών και ευτελών, ούτε πάλι να τον αφήσει τόσο πλατύ, ώστε να μη βρίσκεται μέσα του από άκρου σε άκρο τίποτ’ άλλο παρά επιπολαιότητα.
Μαθήματα που κοσμούν τον αληθινό επιστήμονα
[…] Αυτά είναι τα φιλολογικά, τα ιστορικά, τα φιλολογικά, τα μαθηματικά και τα φυσικά.
Τα φιλολογικά, που δεν περιλαμβάνουν μόνο την εκμάθηση των δύο κλασικών γλωσσών, οι οποίες είναι τα κλειδιά κάθε επιστήμης, αλλά συλλήβδην τη γνώση του αρχαίου κόσμου των Ελλήνων και των Ρωμαίων, είναι σπουδαία μαθήματα που φυτεύουν στις ψυχές των νέων αισθήματα γενναία και υψηλά […] Ο σημερινός ευρωπαϊκός πολιτισμός εξ ολοκλήρου εξαρτάται από τον Ελληνικό και Ρωμαϊκό και σε αυτούς βασίζεται. […] Αν λοιπόν οι Φράγκοι θεωρούν τα φιλολογικά απαραίτητα για τον ορθώς πεπαιδευμένο, πόσω μάλλον εμείς οι Έλληνες, οι οποίοι και ως εθνικά και πάτρια μαθήματα είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε.
[…] θα ήταν αισχρό να πλουτίζουμε μεν το πνεύμα με ιδέες, αλλά να τις περιβάλλουμε με κουρέλια ξενικά και βαρβαρόστικτα, ενώ διαθέτουμε πέπλους χρυσοΰφαντους, γλώσσα διαπρέπουσα στο κάλλος, κληρονομήματα των προγόνων μας.
Όσο για την ιστορία, τον αδέκαστο κριτή του παρελθόντος και προφήτη του μέλλοντος, την λαμπάδα της επιστήμης, ποιος επιστήμων, ποιος μορφωμένος, ποιος λόγιος, ποιος ευπαίδευτος άνθρωπος θα μπορούσε να παραμελήσει; Αλλά ενώ στα σχολεία ο μαθητής διδάσκεται την ύλη της ιστορίας, στο πανεπιστήμιο πρέπει να καθηγηθεί στην μελέτη του πνεύματός της, το οποίο επενεργούσε στις πράξεις και τις τύχες των λαών της γης. […] Για τον φιλόλογο, τον θεολόγο τον νομικό και τον πολιτικό, οι σπουδές ιστορίας είναι των ων ουκ άνευ· αλλά για τον μαθηματικό και τον φυσικό δεν φαίνεται μεν απολύτως αναγκαία για το έργο του, ωστόσο χωρίς αυτήν και τα άλλα γενικά μαθήματα καθίσταται κατά το κοινώς λεγόμενον «purus mathemticus” (Η λατινική ρήση είναι «Purus mathematicus, purus asinus», σκέτος μαθηματικός, σκέτος γάιδαρος. Προφανώς δεν την αναφέρει ολόκληρη από ευγένεια).
Η φιλοσοφία είναι η βάση κάθε επιστήμης, είναι το κέντρο, ο πυρήνας όλων και από τη δική της τύχη εξαρτάται η τύχη των άλλων επιστημών, οι οποίες μέσω αυτής διαμορφώνονται και τελειοποιούνται· η θεολογία μέσω της ηθικής και της φιλοσοφίας της θρησκείας, η νομική με τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας, η ιατρική και τα φυσικομαθηματικά με τη φιλοσοφία της φύσης (ο Γαληνός, νομίζω, έλεγε πως ο άριστος γιατρός είναι και φιλόσοφος).
[…] Τα μαθηματικά (και τα φυσικά μαθήματα) οξύνουν τον νουν ως το καλύτερο ακόνι και της ίδιας της φιλοσοφίας και γι’ αυτόν και μόνο τον λόγο πρέπει να σπουδάζεται. Καμία άλλη επιστήμη δεν έχει τη βεβαιότητα, την επιστημονική ακρίβεια, την αυστηρότητα και την ευσυνειδησία στην έρευνα, και τέλος, την πεποίθηση στην αλήθεια.
Το πρόγραμμα μαθημάτων
Σε αυτές τις αξίες βασίστηκε το πρόγραμμα μαθημάτων στο Οθωναίο Πανεπιστήμιο, όπου οι επίδοξοι επιστήμονες είχαν την ευκαιρία να αποκτήσουν ολοκληρωμένη μόρφωση. Κάθε σχολή είχε μία σειρά από βοηθητικά μαθήματα: Στην ιατρική διδάσκονταν και Φιλοσοφία της Τέχνης, Ψυχολογία, Λογική και Μεταφυσική, Ιστορία, Έλληνες και Λατίνους κλασικούς (κυρίως γιατρούς και φυσικούς), Ιστορία του Πολιτισμού. Ο μέλλων νομικός σπούδαζε επίσης, Φυσική και Χημεία, Φυσική Ανθρωπολογία, ενώ οι Φιλόλογοι μελετούσαν επιπλέον Ψυχολογία, Φυσική Ανθρωπολογία, Ιστορία Ρωμαϊκού δικαίου κ.ά. Σε όλες τις σχολές διδάσκονται ξένες γλώσσες.
Στο πανεπιστήμιο του Όθωνα δίδαξαν διακεκριμένοι επιστήμονες της εποχής όπως ο θεολόγος Θεόκλητος Φαρμακίδης, οι νομικοί Γεώργιος Μαυροκορδάτος Ιωάννης Α. Σούτσος, Διομήδης Κυριακού, Παύλος Καλλιγάς, Γεώργιος Α. Ράλλης, οι γιατροί Ιωάννης Ολύμπιος, Αλέξιος Πάλλης, Διονύσιος Αιγηνίτης, Μιλτιάδης Βενιζέλος και στη Φιλοσοφική οι Κωνσταντίνος Ασώπιος, Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (ιστορία) Αλέξανδρος Βενιζέλος (πειραματική χημεία) και πολλοί άλλοι.
Σε αυτό το πανεπιστήμιο φοίτησαν επίσης σημαντικές προσωπικότητες όπως ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης και ο γιατρός Θεόδωρος Αρεταίος που κληροδότησε στο Πανεπιστήμιο το ποσό του ενός εκατομμυρίου δραχμών με το οποίο ανεγέρθηκε το Αρεταίειο Νοσοκομείο.
* Γεννήθηκε στο Βογάτσικο της Μακεδονίας το 1823 και πέθανε τον Δεκέμβριο του 1898. Σπούδασε φιλολογία και αρχαιολογία στην Αθήνα αρίστευσε στον διαγωνισμό του Βελίου κληροδοτήματος κι έτσι είχε την ευκαιρία να συνεχίσει τις σπουδές του στη Γερμανία (Λειψία, Βερολίνο και Γκέτιγκεν). Από το τελευταίο, έλαβε το 1852 τον τίτλο του διδάκτορα με την πραγματεία για τον Σάλμοξι στ’ αρχαία Ελληνικά. Το 1855 επιστρέφει στην Αθήνα και εργάζεται ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Όθωνα. Επί 24 χρόνια δίδαξε στη Ριζάρειο Σχολή και άλλα 4 έτη στο Πολυτεχνείο τον βίο των αρχαίων Ελλήνων.
Έχει εκδώσει ένα σπουδαίο έργο με την περιγραφή των αρχαιοτήτων της Μεγάλης Ελλάδας μετά από ένα ταξίδι που έκανε εκεί και μία εργασία για τις ανασκαφές στον Κεραμεικό, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα των Φιλομαθών. Άλλα έργα του είναι μία Εισαγωγή στον Θουκυδίδη (1859), Πραγματεία περί εικόνος της Αντιγόνης (1861) που αφιέρωσε στη Γαλλική Ακαδημία και πολλές ακόμα αρχαιολογικές κυρίως μελέτες.
Απέκτησε εννέα παιδιά μεταξύ των οποίων ήταν ο Όθων Ρουσόπουλος που ίδρυσε την εμπορική Ακαδημία (κατόπιν ΑΣΟΕ).
Οθώνειο Πανεπιστήμιο
Τα ανωτέρω αποσπάσματα είναι από την ομιλία του καθηγητή Αθανάσιου Σ. Ρουσόπουλου*, η οποία εκφωνήθηκε κατά την έναρξη των μαθημάτων το 1855. Δύο χρόνια αργότερα συμπεριλήφθηκε στον οδηγό του πανεπιστημίου που λάμβαναν οι φοιτητές κατά την εγγραφή τους.
Το πρώτο πανεπιστήμιο του ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους ιδρύθηκε το 1837 με πρωτοβουλία του βασιλιά Όθωνα και γι’ αυτό ονομάστηκε Οθώνειο Πανεπιστήμιο. Για λίγα χρόνια στεγάστηκε στην οικία του Σταμάτη Κλεάνθη στην Πλάκα (σήμερα Πανεπιστημιακό Μουσείο) όπου παρακολουθούσαν 52 εγγεγραμμένοι φοιτητές και περισσότεροι απλοί ακροατές, ανάμεσα στους οποίους ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Το 1841 μεταφέρθηκε στο κτίριο της Πανεπιστημίου. Το 1862, όταν ο Όθων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο μετονομάστηκε σε Εθνικό Πανεπιστήμιο και από το 1911 ονομάζεται Καποδιστριακό, προς τιμήν του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας.
(Κάποιες λέξεις και εκφράσεις έχουν αποδοθεί σε σύγχρονα ελληνικά, για τη διευκόλυνση των αναγνωστών που δεν είναι εξοικειωμένοι με τα ελληνικά εκείνης της εποχής)
