Όταν περνάμε δύσκολες στιγμές και βρισκόμαστε αντιμέτωποι με διλήμματα, συχνά παρηγορούμαστε με το κλισέ «καλά, δεν υπάρχει εγχειρίδιο για το πώς να ζήσεις τη ζωή σου».
Μόνο που υπάρχει. Γράφτηκε τον δεύτερο αιώνα και από τότε διαβάζεται ως ένας προσιτός οδηγός για να ζεις μια καλή ζωή.
Το βιβλίο ονομάζεται «Εγχειρίδιο». Περιέχει πενήντα τρία κεφάλαια με συμβουλές για τη ζωή, αξιοποιώντας στο έπακρο τις καλύτερες στιγμές και προσπαθώντας να μας κάνουν να αντέχουμε τις χειρότερες στιγμές. Το βιβλίο είναι μια επιτομή των διδασκαλιών του Επίκτητου, ενός από τους πιο γνωστούς στωικούς φιλοσόφους της ρωμαϊκής εποχής.
Ο Επίκτητος γεννήθηκε ως σκλάβος γύρω στο 55 μ.Χ στη σύγχρονη Τουρκία. Μεταφέρθηκε στη Ρώμη για να υπηρετήσει στο σπίτι ενός πλούσιου γραμματέα του Νέρωνα. Το Επίκτητος είναι μόλις ένα όνομα, στην πραγματικότητα σημαίνει «απόκτημα» ή «ιδιοκτησία». Οι σκλάβοι δεν είχαν δικαιώματα στην αρχαία Ρώμη, μπορούσαν να ξυλοκοπηθούν, να βιαστούν ή να σκοτωθούν από τους ιδιοκτήτες τους ατιμώρητα. Η ταυτότητά τους συχνά περιγράφεται με γενικά – και ειλικρινά εξευτελιστικά – ονόματα όπως «ιδιοκτησία» (Επίκτητος) ή «χρήσιμο» (Ονήσιμος).
Ενώ οι περισσότεροι σκλάβοι έζησαν σύντομες ζωές δυστυχίας με σκληρή εργασία, μια μειονότητα σκλάβων είχε τη σχετική τύχη να μορφωθεί και να εργάζεται σε ρόλους γραφείου. Ο Επίκτητος είχε την τύχη να του επιτραπεί να σπουδάσει φιλοσοφία από τον δάσκαλό του, Μουσώνιο, και ανέπτυξε ένα πάθος για τον στωικισμό.
Τελικά απελευθερώθηκε και δίδαξε ο ίδιος τη στωική φιλοσοφία στη Ρώμη έως ότου ο αυτοκράτορας Δομιτιανός έδιωξε όλους τους φιλοσόφους (ως υπόπτους που υποκινούσαν ανατροπή του καθεστώτος) από την Ρώμη γύρω στο 93 μ.Χ. Συνέχισε να διδάσκει εξόριστος στη Νικόπολη, στην Ελλάδα (με μοναδικά αγαθά του: «χώμα, ουρανό και μανδύα”) μέχρι το θάνατό του, το 135 μ.Χ.
Δεν υπάρχουν σωζόμενα γραπτά του Επίκτητου. Κάθε λέξη που έχουμε από τη διδασκαλία του καταγράφηκε από έναν από τους μαθητές του, τον Αρριανό της Νικομήδειας, ο οποίος έγινε Πρόξενος υπό τον αυτοκράτορα Αδριανό και αξιόλογος ιστορικός. Ωστόσο, οι ιδέες του φιλοσόφου έχουν μια χαρακτηριστική χρήση ζωντανών μεταφορών που λάμπουν μέσα από τις χειρόγραφες σημειώσεις του Αρριανού.
Η Κεντρική Έννοια
Το Εγχειρίδιο ξεκινά με την ιδέα ότι τα περισσότερα πράγματα είναι εκτός ελέγχου μας, αλλά μερικά πράγματα είναι:
“Αυτά που εξουσιάζουμε είναι η γνώμη μας, η διάθεσή μας, η επιθυμία να απολαύσουμε, η προσπάθεια να αποφύγουμε, με άλλα λόγια όσα είναι δική μας ενέργεια. Δεν εξουσιάζουμε το σώμα, την περιουσία, τις δόξες, τα αξιώματα, με μια λέξη όσα δεν είναι δικής μας ενέργειας.”
Αυτό μπορεί να ακούγεται προφανές, αλλά τείνουμε να προσπαθούμε να ασκούμε έλεγχο σε εκείνα τα πράγματα που δεν μπορούμε, ενώ επιτρέπουμε σε ό,τι μπορούμε να ελέγξουμε μια ακατάστατη ελευθερία. Όταν προσπαθούμε να ελέγξουμε πλήρως τη μοίρα μας, τα συναισθήματά μας, όπως ο θυμός και η απληστία, μπορεί να ξεφύγουν από τον έλεγχο και να μας προκαλέσουν μεγάλο κακό.
Για να ζήσετε μια ικανοποιημένη ζωή πρέπει να επιτύχετε κυριαρχία στα πράγματα που έχετε υπό τον έλεγχο: την ιδιοσυγκρασία σας, τις πράξεις σας, τα συναισθήματά σας και τις σκέψεις σας. Εγκαταλείψτε την επιθυμία να έχετε τον έλεγχο σε εκείνα τα πράγματα που δεν μπορείτε να ελέγξετε: οτιδήποτε είναι έξω από το νου σας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι αυτές οι ιδέες διδάχθηκαν από έναν σκλάβο, κάποιον που εξ ορισμού δεν είχε κανέναν έλεγχο πάνω στη μοίρα του.
Ένας απλός οδηγός για τη στωική ζωή
Οι Ρωμαίοι Στωικοί ακολούθησαν μια πιο πρακτική προσέγγιση στη φιλοσοφία, τονίζοντας την ως αντίδοτο στην εσωτερική ταραχή. Το ίδιο το Εγχειρίδιο παρουσιάζεται ως ένα πρακτικό βιβλίο, ένας απλός (αλλά όχι απλοϊκός) στωικός οδηγός για τη ζωή, για ανθρώπους χωρίς καμία επίσημη εκπαίδευση στη φιλοσοφία.
Τα κύρια σημεία του Εγχειριδίου διατυπώνονται σε πενήντα τρία πολύ σύντομα κεφάλαια. Στην πλεινότητά τους πηγάζουν από την κεντρική ιδέα ότι ενώ μπορεί να μην μπορείτε να ελέγξετε τις περιστάσεις σας, μπορείτε να ελέγξετε τις απόψεις σας και τα συναισθήματά σας. Ο Επίκτητος εφαρμόζει αυτήν την ιδέα όχι μόνο στη μοίρα μας, αλλά και στη σχέση μας με ανθρώπους και πράγματα. Για παράδειγμα, από το Εγχειρίδιο μπορούμε να μάθουμε πώς να δεχόμαστε προσβολές:
“Σκέψου ότι δεν σε προσβάλει αυτός που σε λοιδορεί, αλλά η προσωπική σου κρίση ότι αυτός σε προσβάλει. Να ξέρεις λοιπόν πως φταίει η δική σου αντίληψη. Προσπάθησε λοιπόν να μην παρασύρεσαι από τις εξωτερικές παραστάσεις.”
Τα υλικά αγαθά είναι εξωτερικά του μυαλού μας και επομένως δεν βρίσκονται πλήρως στον έλεγχό μας όπως είναι ο νους.
«Ποτέ μην λέτε για οτιδήποτε «το έχασα» αλλά πείτε «το επέστρεψα» […] Φροντίστε [για ό,τι έχετε στην κατοχή σας] ως πράγμα που ανήκει σε άλλον, όπως κάνουν οι ταξιδιώτες με το πανδοχείο τους».
Ούτε το σώμα μας είναι πλήρως υπό τον έλεγχό μας. Μπορεί να υποφέρουμε από ασθένεια ή τραυματισμό, αλλά πρέπει να υποφέρουμε γνωρίζοντας ότι υποφέρουμε μόνο όσο επιτρέπουμε στον εαυτό μας:
«Η αρρώστια είναι εμπόδιο για το σώμα, αλλά όχι για τη θέληση, εκτός κι αν το επιλέξει η ίδια. Η χωλότητα είναι εμπόδιο στο πόδι, αλλά όχι στη θέληση και πείτε αυτό στον εαυτό σας σχετικά με όλα όσα συμβαίνουν. Γιατί θα βρεις ότι είναι εμπόδιο για κάτι άλλο, αλλά όχι αληθινά για τον εαυτό σου».
Αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα σχετικό με τον Επίκτητο που ήταν και ο ίδιος κουτσός (μια ιστορία ισχυρίζεται ότι ήταν ο ιδιοκτήτης του που έσπασε το πόδι του από μανία).
Εάν ένας άνθρωπος μπορεί να δεχτεί το θάνατο (σε αυτή την περίπτωση ο Σωκράτης, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο), τότε όλοι μπορούμε:
«Ο θάνατος δεν είναι τίποτα τρομερό, γιατί αν ήταν, έτσι θα φαινόταν και στον Σωκράτη γιατί η άποψη για τον θάνατο, ότι είναι τρομερός, είναι αυτό που προκαλεί φόβο».
Για να γίνουμε δυνατοί, σύμφωνα με το Εγχειρίδιο, πρέπει να εκτεθούμε σε δύσκολες συνθήκες. Ο Επίκτητος φτάνει στο σημείο να λέει ότι πρέπει να εκτεθούμε σε οτιδήποτε είναι τρομερό – συμπεριλαμβανομένου του θανάτου – ως ένα είδος καθημερινής άσκησης.
Όλα αυτά τα μαθήματα δεν είναι μόνο ακαδημαϊκά. Ο Επίκτητος είχε τεράστια επιρροή σε εκατοντάδες άτομα που ξεχώρισαν από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο (ο οποίος ήταν ο ίδιος στωικός φιλόσοφος), μέχρι τον Τζέιμς Στόκντεϊλ, έναν Αμερικανό αιχμάλωτο πολέμου στο Βιετνάμ, γνωστό για την εξαιρετική του γενναιότητα. Ο Stockdale πιστώνει στον Επίκτητο ότι του παρείχε τη σοφία που χρειαζόταν για να αντέξει τα βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε για τα επτά χρόνια που πέρασε στην αιχμαλωσία.
Το Εγχειρίδιο θα μπορούσε να σας χρησιμεύσει ως οδηγός ζωής, αλλά θα μπορούσε επίσης να είναι μια εισαγωγή στη φιλοσοφία γενικότερα. Ως εκ τούτου, μπορεί να σας ανοίξει έναν εντελώς νέο κόσμο ιδεών.
