Έχουμε το δικαίωμα να πιστεύουμε ό,τι θέλουμε να πιστέψουμε; Αυτό το υποτιθέμενο δικαίωμα αξιώνει συχνά ως το τελευταίο καταφύγιό του ο συνειδητά ανίδεος, αυτός που έχει περιορισμένα αποδεικτικά στοιχεία και σταθερή γνώμη: “Πιστεύω ότι η κλιματική αλλαγή είναι φάρσα ό,τι και να λέει οποιοσδήποτε άλλος και έχω το δικαίωμα να το πιστεύω!” Υπάρχει όμως τέτοιο δικαίωμα;
Αναγνωρίζουμε το δικαίωμα να γνωρίζουμε ορισμένα πράγματα. Έχω το δικαίωμα να γνωρίζω τις συνθήκες της απασχόλησής μου, τη διάγνωση του παθολόγου για τις ασθένειές μου, τους βαθμούς που πήρα στο σχολείο, το όνομα του κατήγορού μου και τη φύση των κατηγοριών κ.ο.κ. Αλλά οι πεποιθήσεις δεν είναι γνώση.
Οι πεποιθήσεις είναι γεγονοτικές: για να πιστέψεις πρέπει να αρχίσει να γίνεται αληθινό. Θα ήταν παράλογο, όπως παρατήρησε ο αναλυτικός φιλόσοφος G E Moore τη δεκαετία του 1940, να πεις: “Βρέχει, αλλά δεν πιστεύω ότι βρέχει”.
Οι πεποιθήσεις θέλουν την αλήθεια – αλλά δεν την συνεπάγονται. Οι πεποιθήσεις μπορεί να είναι ψευδείς, χωρίς αποδεικτικά στοιχεία ή αιτιολογημένες εκτιμήσεις. Μπορούν επίσης να είναι ηθικά αντικρουόμενες. Όπως: πεποιθήσεις που είναι σεξιστικές, ρατσιστικές ή ομοφοβικές. Η πεποίθηση ότι η σωστή ανατροφή ενός παιδιού απαιτεί “παραβίαση της βούλησης” και σοβαρή σωματική τιμωρία. Η πεποίθηση ότι οι ηλικιωμένοι θα πρέπει κανονικά να υποβάλλονται σε ευθανασία. Η πεποίθηση ότι η “εθνοκάθαρση” είναι πολιτική λύση κ.ο.κ. Αν τις βρούμε ηθικά λανθασμένες, καταδικάζουμε όχι μόνο τις πιθανές πράξεις που προέρχονται από τέτοιες πεποιθήσεις, αλλά και το περιεχόμενο της ίδιας της πεποίθησης, την πράξη να την πιστέψουμε, και συνεπώς και αυτόν που την πιστεύει.
Τέτοιες κρίσεις μπορούν να υπονοούν ότι η πίστη είναι εθελοντική πράξη. Αλλά οι πεποιθήσεις είναι συχνά περισσότερο σαν καταστάσεις νου ή στάσεις παρά αποφασιστικές πράξεις. Ορισμένες πεποιθήσεις, όπως οι προσωπικές αξίες, δεν επιλέγονται σκόπιμα. “Κληρονομούνται” από τους γονείς και “αποκτώνται” από τους συνομηλίκους, αποκτώνται ακούσια, υποκινούνται από θεσμικά όργανα και αρχές ή συμπεραίνονται από φήμες. Γι ‘αυτό δεν είναι πάντα προβληματική η πίστη που προέρχεται από αυτή την πεποίθηση. Είναι μάλλον η διατήρηση τέτοιων πεποιθήσεων, η άρνηση να μην τις πιστέψουμε ή να τις απορρίψουμε, που μπορεί να είναι εκούσια και ηθικά λανθασμένη.
Εάν το περιεχόμενο μιας πεποίθησης κρίνεται ηθικά λανθασμένο, θεωρείται επίσης ψευδές. Η πεποίθηση ότι μια φυλή είναι λιγότερο από πλήρως ανθρώπινη δεν είναι μόνο μια ηθικά αποκρουστική, ρατσιστική αρχή. Εκτιμάται επίσης ότι είναι ψευδής ισχυρισμός – αν και όχι από τον πιστό. Η ψεύτικη πίστη είναι απαραίτητη αλλά όχι επαρκής προϋπόθεση για να είναι ηθικά λανθασμένη. Ούτε η ασχήμια του περιεχομένου επαρκεί για να είναι μια πεποίθηση ηθικά λανθασμένη. Δυστυχώς, υπάρχουν πράγματι ηθικά αντικρουόμενες αλήθειες, αλλά δεν είναι η πίστη αυτή που της κάνει τέτοιες. Η ηθική τους ασχήμια είναι ενσωματωμένη στον κόσμο, όχι στην πίστη κάποιου για τον κόσμο.
“Ποιος είσαι εσύ για να μου πεις τι να πιστέψω;” απαντά ο φανατικός. Πρόκειται για μια λανθασμένη πρόκληση: συνεπάγεται ότι η πιστοποίηση των πεποιθήσεων ενός ατόμου είναι θέμα εξουσίας κάποιου. Αγνοεί τον ρόλο της πραγματικότητας. Η πίστη έχει αυτό που οι φιλόσοφοι αποκαλούν “κόσμος σε μυαλό”. Οι πεποιθήσεις μας αποσκοπούν στο να αντανακλούν τον πραγματικό κόσμο – και σε αυτό το σημείο οι πεποιθήσεις μπορούν να είναι χαοτικές. Υπάρχουν ανεύθυνες πεποιθήσεις. Ακριβέστερα, υπάρχουν πεποιθήσεις που αποκτώνται και διατηρούνται με ανεύθυνο τρόπο. Κάποιος μπορεί να αγνοήσει τα στοιχεία, να αποδεχτεί κουτσομπολιά, φήμες ή μαρτυρίες από αμφίβολες πηγές, να αγνοήσει την ασυνέπεια με τις πεποιθήσεις κάποιου άλλου, να αποδεχτεί ευσεβείς πόθους ή να εμφανίσει μια προδιάθεση για θεωρίες συνωμοσίας.
Δεν εννοούμε να επιστρέψουμε στον αυστηρό αποδεικτικό χαρακτήρα του μαθηματικού φιλόσοφου του 19ου αιώνα William K Clifford, ο οποίος ισχυρίστηκε: “Είναι λάθος, πάντα, παντού και για οποιονδήποτε, να πιστεύει οτιδήποτε με ανεπαρκή στοιχεία”. Ο Clifford προσπαθούσε να αποτρέψει ανεύθυνη “υπερβολική πίστη”, στην οποία ευσεβείς πόθοι, τυφλή πίστη ή συναίσθημα (αντί για αποδεικτικά στοιχεία) διεγείρουν ή δικαιολογούν την πίστη. Αυτό είναι πολύ περιοριστικό. Σε κάθε περίπλοκη κοινωνία, πρέπει να βασιστεί κανείς στην μαρτυρία αξιόπιστων πηγών, στην κρίση των εμπειρογνωμόνων και στα καλύτερα διαθέσιμα στοιχεία. Επιπλέον, όπως απάντησε ο ψυχολόγος William James το 1896, ορισμένες από τις πιο σημαντικές πεποιθήσεις μας για τον κόσμο και την ανθρώπινη προοπτική πρέπει να διαμορφωθούν χωρίς τη δυνατότητα επαρκούς απόδειξης. Σε τέτοιες περιπτώσεις (που μερικές φορές ορίζονται στενά, μερικές φορές ευρύτερα στα γραπτά του James), η “θέληση να πιστέψουμε” μας δίνει το δικαίωμα να επιλέξουμε να πιστέψουμε την εναλλακτική που προβάλλει μια καλύτερη ζωή.
Εξετάζοντας τις ποικιλίες της θρησκευτικής εμπειρίας, ο James μας υπενθυμίζει ότι το “δικαίωμα στην πίστη” μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα θρησκευτικής ανοχής. Αυτές οι θρησκείες που ορίζονται από τις απαιτούμενες πεποιθήσεις (δόγματα) έχουν εμπλακεί σε καταστολή, βασανιστήρια και αμέτρητους πολέμους εναντίον άπιστων που μπορούν να σταματήσουν μόνο με την αναγνώριση ενός αμοιβαίου “δικαιώματος στην πίστη”. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτό το πλαίσιο, οι εξαιρετικά δυσανεκτικές πεποιθήσεις δεν μπορούν να γίνουν ανεκτές. Τα δικαιώματα έχουν όρια και φέρουν ευθύνες.
Δυστυχώς, πολλοί άνθρωποι σήμερα φαίνεται να έχουν μεγάλη ελευθερία με το δικαίωμα να πιστεύουν, παραβιάζοντας την ευθύνη τους. Η εσκεμμένη άγνοια και η λανθασμένη γνώση που υποστηρίζονται συνήθως από τον ισχυρισμό “Έχω δικαίωμα στην πίστη μου” δεν πληρούν τις απαιτήσεις του James. Σκεφτείτε εκείνους που πιστεύουν ότι οι σεληνιακές προσγειώσεις ή η ένοπλη επίθεση στο σχολείο Sandy Hook ήταν εξωπραγματικά, κυβερνητικά δράματα, ότι ο Μπαράκ Ομπάμα είναι μουσουλμάνος, ότι η Γη είναι επίπεδη ή ότι η κλιματική αλλαγή είναι απάτη. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το δικαίωμα στην πίστη διακηρύσσεται ως αρνητικό δικαίωμα. Δηλαδή, σκοπός του είναι ο αποκλεισμός του διαλόγου, η εκτροπή όλων των προκλήσεων, να οδηγήσετε άλλους να παρέμβουν στην πίστη-αφοσίωση κάποιου. Το μυαλό είναι κλειστό, δεν είναι ανοιχτό για μάθηση. Μπορεί να είναι “αληθινοί πιστοί”, αλλά δεν είναι πιστοί στην αλήθεια.
Η πίστη, πρόθυμη, φαίνεται θεμελιώδης για την αυτονομία, το απόλυτο έδαφος της ελευθερίας κάποιου. Ωστόσο, όπως παρατήρησε και ο Clifford: “Η πίστη κανενός δεν είναι σε καμία περίπτωση ιδιωτικό ζήτημα που αφορά τον εαυτό του μόνο”. Οι πεποιθήσεις διαμορφώνουν στάσεις και κίνητρα, καθοδηγούν επιλογές και ενέργειες. Η πίστη και η γνώση σχηματίζονται μέσα σε μια επιστημονική κοινότητα, η οποία έχει φέρει τα αποτελέσματά τους. Υπάρχει μια ηθική πίστης, απόκτησης, διατήρησης και εγκατάλειψης πεποιθήσεων – και αυτή η ηθική δημιουργεί και περιορίζει το δικαίωμά μας να πιστεύουμε. Εάν ορισμένες πεποιθήσεις είναι ψευδείς ή ηθικά απογοητευτικές ή ανεύθυνες, ορισμένες πεποιθήσεις είναι επίσης επικίνδυνες. Και σε αυτές, δεν έχουμε κανένα δικαίωμα.
***
* Το άρθρο του καθηγητή και προέδρου του τμήματος Φιλοσοφίας στο Gettysburg College στην Πενσιλβάνια, Daniel DeNicola δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό.
