Εγκώμιο στην απραξία

  Θα ήταν απολύτως εύλογο, να προβάλει κάποιος την ακόλουθη ένσταση: εάν στην προσπάθειά μου να εντοπίσω έναν πρόσφορο παράγοντα, έστω σε εμβρυώδη μορφή, δεν βρω τίποτα, τότε τι κάνω; 

Τι κάνω όταν δεν έχω να πιαστώ από πουθενά, όταν δεν υπάρχει ούτε ένας ελάχιστος ευνοϊκός παράγοντας στον οποίο να αφεθώ; 

Απάντηση: δεν κάνω τίποτα. Διότι, προφανώς, εάν κάνω κάτι, όχι μόνο μπαίνω σε κίνδυνο, αλλά οδεύω κατευθείαν προς τον χαμό μου. Ο χαμός αυτός μπορεί να ’ναι όμορφος, τραγικός, ηρωικός δεν θα είναι, όμως, αποτελεσματικός.

Εάν, καθώς προβαίνετε σε μια αξιολόγηση του δυναμικού της κατάστασης, δεν εντοπίζετε κανένα ευνοϊκό στοιχείο που να μπορούσατε να το αξιοποιήσετε, τότε περιμένετε. Διότι γνωρίζετε πως ο κόσμος δεν σταματά να ανανεώνεται, ότι η κατάσταση στην οποία βρίσκεστε θα μεταμορφωθεί και αναπόφευκτα θ’ αναδείξει νέα ενδεχόμενα στα οποία θα μπορέσετε αργότερα να στηριχτείτε.

   Περιμένοντας, αποσύρομαι, προστατεύομαι, αφήνω την κακή συγκυρία να περάσει.

Στο αρχαιότερο κείμενο της κινεζικής γραμματείας, το Βιβλίο των Ωδών, σύγχρονο της Ιλιάδας, λέγεται: «Εάν ο κόσμος είναι σε τάξη, μπορούμε να συμμετάσχουμε σε αυτόν· εάν είναι σε αταξία, πρέπει να γίνουμε ανεκτικοί εξαντλώντας κάθε ανοχή».

Όταν γράφεται σε μια κινεζική εφημερίδα πως ο τάδε πολιτικός αποσύρθηκε στην εξοχή ή ότι δήλωσε ασθενής, τότε ναι μεν ενδέχεται να είναι όντως άρρωστος ή να πήγε διακοπές, αλλά το πιο σύνηθες είναι ότι αποσύρθηκε επειδή αισθάνθηκε ότι πλέον τίποτα δεν τον ευνοεί: κάνει στην άκρη και περιμένει τα πράγματα «να περάσουν», γιατί γνωρίζει ότι η κατάσταση θα αλλάξει — γιατί κάθε κατάσταση αλλάζει. Και τότε θα ξαναεμφανιστεί κάποια δυναμική που θα τον ευνοεί.

******

   Για τον Έλληνα της κλασικής, τουλάχιστον, περιόδου ισχύει η ιδέα του προτύπου. Δεν είναι καθόλου ίσως τυχαίο ότι η Ελλάδα «γέννησε» τον Άριστο-τέλη ή την εικόνα της ιδανικής Πολιτείας από το έργο του Πλάτωνα. Αυτό σημαίνει πως ο Ευρωπαίος έχει πάντα στο μυαλό του ένα πρότυπο, μία ιδεατή μορφή, την οποία ακολουθεί και προσπαθεί με κάθε μέσο να προσαρμόσει την πραγματικότητα. Τα παραδείγματα αφθονούν· σκεφθείτε για λίγο την περίπτωση των οικονομολόγων του ΔΝΤ ή της ΕΕ οι οποίοι σχεδιάζουν ένα ιδεατό πρόγραμμα οικονομικής ανάπτυξης μίας χώρας (ας πούμε της Ελλάδος) και στην συνέχεια αποπειρώνται να βρουν τους τρόπους εκείνους, ώστε να κάνουν πράξη αυτή τους την αντίληψη. Αν αυτό δεν σας ικανοποιεί, σκεφτείτε τον τρόπο που εμείς ως εκπαιδευτικοί οργανώνουμε τη δουλειά μας. Τι μας ζητάνε να έχουμε πριν μπούμε σε μία τάξη; Αυτό που ονομάζουμε σχέδιο μαθήματος. Με άλλα λόγια, να δημιουργούμε κάθε φορά ένα πρότυπο, να σχεδιάζουμε μία σειρά μέσων, με τα οποία καλούμαστε οι ίδιοι και καλούμε τους μαθητές μας να υλοποιήσουν τους πρότυπους στόχους που έχουν τεθεί.

Ωστόσο ανάμεσα στο ιδεατό παράδειγμα και την πραγματικότητα υπάρχει πάντα ένα χάσμα, το οποίο είναι πολύ δύσκολο να καλυφθεί. Είναι η επονομαζόμενη διαφορά ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη! Κατά την εξέλιξη των πραγμάτων ανοίγονται μπροστά μας διάφορες επιλογές, με διαφορετικά και ανεξέλεγκτα ως επί το πλείστον αποτελέσματα. Αν τυχόν τα καταφέρουμε, γινόμαστε αποτελεσματικοί, αν όχι αναποτελεσματικοί. Άλλοτε έχουμε αποτυχίες, άλλοτε χάρη στις ικανότητές μας ή χάρη στην τύχη καταφέρνουμε να γεφυρώσουμε την απόσταση. Η όλη κατάσταση διαισθητικά μου φέρνει στον νου την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου μπροστά στο Γόρδιο δεσμό. Υπάρχει η θέληση, υπάρχουν τα μέσα, ο σκοπός, αν και η πραγματικότητα αρνείται να υποταχθεί. Οπότε τι κάνει ο Αλέξανδρος; Χρησιμοποιεί βία και δυναμικά κόβει τον δεσμό!

  Στην κινέζικη τώρα φιλοσοφία τα πράγματα είναι αρκετά διαφορετικά. Ισχύει αυτό που ο Ζυλλιέν ονομάζει το «δυναμικό της κατάστασης«. Για να γίνει καλύτερα αντιληπτό το τι εννοεί σκεφθείτε τις εξής καταστάσεις: Περίπτωση 1η: «πάνω σε μία κεκλιμένη επιφάνεια τοποθετήστε μία ορισμένη ποσότητα νερού και στήστε ένα φράγμα, για να συγκρατεί το νερό. Αν τώρα μετρήσετε τη μάζα του νερού που μαζεύτηκε και την κλίση της επιφάνειας, θα είστε σε θέση να υπολογίσετε τη δύναμη με την οποία θα ξεχυθεί το νερό, αν ανοίξετε μία τρύπα στο φράγμα σας.

Περίπτωση 2η: Ένας χωρικός γυρίζει σπίτι του το βράδυ και λέει στα παιδιά του: «Σήμερα είμαι κατάκοπος, όλη μέρα τραβούσα ένα-ένα τα φυντάνια του χωραφιού». Το να τραβήξεις τα φυντάνια ολόκληρου του χωραφιού είναι προφανώς κοπιαστικό, ενώ και το αποτέλεσμα, όπως θα φανεί αμέσως, αμφίβολο, γιατί, όταν την επόμενη ημέρα τα παιδιά του χωρικού πήγαν να δουν το χωράφι, τα πάντα ήταν ξεραμένα. Φυσικά ο γεωργός δεν πρέπει σε καμία περίπτωση ούτε να καθίσει στην άκρη και να περιμένει, αλλά από την άλλη δεν πρέπει και να «αναγκάσει» ένα αποτέλεσμα. Πρέπει απλά να ΑΦΗΣΕΙ τη διαδικασία να εξελιχθεί, ΔΙΧΩΣ ΝΑ ΤΗΝ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΕΙ. Αυτό στο πιο πάνω παράδειγμα σημαίνει απλά να οργώσεις το χώμα, να ποτίσεις το φυτό, το οποίο έτσι κι αλλιώς θα ακολουθήσει τη ροπή που έχει. Εμείς απλά χρειάζεται να βοηθήσουμε τη ροπή ώστε να εκδηλωθεί.

Επιστρέφοντας στην πρώτη περίπτωση, ο Κινέζος σοφός δεν θα ξεκινήσει από μία σχηματική κατάσταση που έχει κατασκευάσει με το νου του· οφείλει να ξεκινήσει από τη δεδομένη κατάσταση, να εντοπίσει και να εκμεταλλευτεί σε αυτή τις ευνοϊκές – πρόσφορες συνθήκες. Και στο τέλος, ΔΕΝ ΘΑ σκεφτεί να ενεργήσει, να ΠΡΑΞΕΙ, όπως ο Μ.Αλέξανδρος, αλλά ΝΑ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙ. [Αν σε κάποιον αρέσουν οι ιστορικές περιπέτειες η συγκεκριμένη ταινία αναπαριστά πολύ καλά πιστεύω τον τύπο αυτό σκέψης]

Αν στην πρώτη περίπτωση η ΠΡΑΞΗ έχει μέσα της κάτι το στιγμιαίο, είναι τοπική και παραπέμπει σε ένα ηρωϊκό δρων υποκείμενο, η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ δεν είναι τοπική, εκτείνεται σε μεγάλο βάθος χρόνου και φυσικά έχει λιγότερο σχέση με ένα συγκεκριμένο υποκείμενο. Στο τέλος, το αποτέλεσμα πρέπει να προκύπτει αβίαστα, ανεπαίσθητα, σαν από μόνο του, λες και ο καθένας θα μπορούσε να πετύχει το έργο που έγινε. Στην πραγματικότητα αν κάποιος εκμεταλλευτεί προς όφελός του το «δυναμικό της κατάστασης», το αποτέλεσμα δεν θα τεθεί ποτέ εν αμφιβόλῳ. «Η νίκη δεν ξεστρατίζει ποτέ», αν και ο στρατηγός κρύβεται…

«Το εγκώμιο της απραξίας»

Το βιβλιαράκι, «Το εγκώμιο της απραξίας», είναι μία διάλεξη του Φρανσουά Ζυλλιέν, από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης Προοπτικές, σε μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή. H διαφορά στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τα πράγματα εμείς στην Ευρώπη σε σχέση με την κινέζικη φιλοσοφική αντίληψη ήταν η πηγή αυτής της ανάρτησης.

Σημ: Θα λεγα ότι αυτό το μικρό βιβλιαράκι έχει τόση δύναμη, που ακόμα και αν δεν το διαβάσει κάποιος αλλά απλά το βάλει κάτω από το μαξιλάρι του και κοιμηθεί, βάζω στοίχημα ότι θα ξυπνήσει λιγάκι πιο … σοφός.

via