Το είδος της μετα-αλήθειας.
Στην πραγματικότητα οι άνθρωποι πάντα ζούσαν στην εποχή της μετα-αλήθειας. Ο χόμο σάπιενς είναι το είδος της μετα-αλήθειας, που η ισχύς του βασίζεται — να δημιουργεί πλάσματα της φαντασίας και να πιστεύει σε αυτά.
Από την Eποχή του Λίθου, διάφοροι αυτοτροφοδοτούμενοι μύθοι έχουν ενώσει ανθρώπινες συλλογικότητες. Για την ακρίβεια, ο χόμο σάπιενς κατέκτησε όλο τον πλανήτη κυρίως χάρη στη μοναδική ικανότητα των ανθρώπων να δημιουργούν και να διαδίδουν φανταστικά πλάσματα.
Είμαστε το μοναδικό θηλαστικό που μπορεί vα συνεργάζεται με πολυάριθμους ξένους επειδή μόνο εμείς μπορούμε να επινοούμε φανταστικές ιστορίες, να τις διαδίδουμε και να πείθουμε εκατομμύρια άλλους να τις πιστέψουν. Εφόσον όλοι πιστεύουν τα ίδια φανταστικά πράγματα, υπακούμε όλοι τους ίδιους νόμους κι έτσι μπορούμε να συνεργαζόμαστε αποτελεσματικά.
[...] Για χιλιετίες, ως «ειδήσεις» και «γεγονότα» στα ανθρώπινα κοινωνικά δίκτυα λογίζονταν σε μεγάλο βαθμό ιστορίες για θαύματα, αγγέλους, δαίμονες και μάγισσες, με τολμηρούς ρεπόρτερ που έκαναν ζωντανές ανταποκρίσεις από τα βάθη του κάτω κόσμου. Δεν έχουμε απολύτως κανένα επιστημονικό στοιχείο ότι το Φίδι έβαλε σε πειρασμό την Εύα, ότι οι ψυχές των απίστων καίγονται στην κόλαση μετά θάνατον ή ότι ο δημιουργός του σύμπαντος ενοχλείται όταν ένας Βραχμάνος παντρεύεται με μια Ανέγγιχτη — ωστόσο δισεκατομμύρια άνθρωποι πίστευαν σε αυτές τις ιστορίες για χιλιάδες χρόνια. Κάποια fake news κρατάνε για πάντα.
Ξέρω ότι πολλοί μπορεί να ταραχτούν που εξισώνω τη θρησκεία με τις ψευδείς ειδήσεις, αλλά αυτό ακριβώς θέλω να πω. Όταν χίλιοι άνθρωποι πιστεύουν μια φτιαχτή ιστορία για ένα μήνα, έχουμε fake news. Όταν ένα δισεκατομμύριο την πιστεύουν για χίλια χρόνια, έχουμε μια θρησκεία και μας προειδοποιούν να μην τη χαρακτηρίζουμε «fake news» για να μη στεναχωρήσουμε τους πιστούς (ή να μην προκαλέσουμε την οργή τους).
Προσέξτε, ωστόσο, ότι δεν αρνούμαι την αποτελεσματικότητα ή τις πιθανές αγαθές συνέπειες της θρησκείας. Το αντίθετο. Είτε μας αρέσει είτε όχι, τα φανταστικά πλάσματα είναι ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία στην εργαλειοθήκη της ανθρωπότητας.
Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις φέρνουν τους ανθρώπους κοντά, κάνοντας έτσι εφικτή τη μεγάλης κλίμακας ανθρώπινη συνεργασία. Εμπνέουν τους ανθρώπους να φτιάχνουν νοσοκομεία, σχολεία και γέφυρες, εκτός από στρατούς και φυλακές...
Φυσικά, δεν ήταν όλοι οι θρησκευτικοί μύθοι εξίσου αγαθοεργοί. Στις 29 Αυγούστου 1255 στην πόλη Λίνκολν της Αγγλίας, βρέθηκε σε ένα πηγάδι το σώμα ενός εννιάχρονου αγοριού που λεγόταν Χίου. Ακόμα και χωρίς Facebook ή Twitter, γρήγορα διαδόθηκε η φήμη ότι ο Χίου είχε δολοφονηθεί τελετουργικά από τους Εβραίους της περιοχής.
Με την επανάληψη η ιστορία διογκωνόταν και ένας από τους γνωστότερους Άγγλους χρονογράφους της εποχής -ο Μάθιου Πάρις- περιέγραψε με τρόπο λεπτομερή και αιμοσταγή πώς επιφανείς Εβραίοι από όλη την Αγγλία είχαν συγκεντρωθεί στο Λίνκολν για να παχύνουν, να βασανίσουν και τελικά να σταυρώσουν το κλεμμένο παιδί. Δεκαεννιά Εβραίοι δικάστηκαν και εκτελέστηκαν για τον υποτιθέμενο φόνο. Τέτοιου είδους συκοφαντίες του αίματος έγιναν δημοφιλείς και σε άλλες αγγλικές πόλεις, γεγονός που οδήγησε σε μια σειρά από πογκρόμ, κατά τα οποία σφαγιάστηκαν ολόκληρες κοινότητες. Τελικά, το 1290 εκδιώχθηκε ολόκληρος ο εβραϊκός πληθυσμός της Αγγλίας.
Η ιστορία δεν τελείωσε εκεί. Έναν αιώνα μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Αγγλία, ο Τζόφρι Τσόσιρ -ο πατέρας της αγγλικής λογοτεχνίας- συμπεριέλαβε μια συκοφαντία του αίματος με πρότυπο την ιστορία του Χίου του Λίνκολν στις Ιστορίες του Καντέρμπουρι («Η ιστορία της ηγουμένης»), Η ιστορία καταλήγει με τον απαγχονισμό των Εβραίων.
Παρόμοιες συκοφαντίες του αίματος άρχισαν από τότε να αποτελούν σταθερό στοιχείο κάθε αντισημιτικού κινήματος, από την Ισπανία του ύστερου Μεσαίωνα μέχρι τη σύγχρονη Ρωσία.
Ένας μακρινός απόηχος θα μπορούσε ίσως να εντοπιστεί και στην «ψευδή είδηση» του 2016 ότι η Χίλαρι Κλίντον ήταν επικεφαλής ενός δικτύου παιδικού τράφικινγκ που κρατούσε παιδιά ως σκλάβους του σεξ στο υπόγειο μιας πιτσαρίας. Αρκετοί Αμερικανοί πίστεψαν αυτή την ιστορία, που στόχο είχε να πλήξει την προεκλογική εκστρατεία της Κλίντον, και μάλιστα ένα άτομο πήγε οπλισμένο στην πιτσαρία και απαίτησε να δει το υπόγειο (όπως αποδείχτηκε, η πιτσαρία δεν είχε καν υπόγειο).
Όσο για τον Χίου του Λίνκολν, κανείς δεν ξέρει πώς πραγματικά πέθανε, αλλά ενταφιάστηκε στον καθεδρικό του Λίνκολν και ανακηρύχτηκε άγιος. Λεγόταν ότι είχε κάνει διάφορα θαύματα και προσκυνητές επισκέπτονταν τον τάφο του ακόμα και αιώνες μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Αγγλία. Μόλις το 1955 -δέκα χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα- αποκήρυξε ο καθεδρικός ναός του Λίνκολν τη συκοφαντία του αίματος, τοποθετώντας μια πλακέτα κοντά στο μνήμα του Χίου, η οποία γράφει:
Οι κατασκευασμένες ιστορίες «τελετουργικών φόνων» χριστιανόπουλων από εβραϊκές κοινότητες ήταν συνηθισμένες σε όλη την Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα και ακόμα και πολύ αργότερα. Οι φανταστικές αυτές ιστορίες κόστισαν σε πολλούς αθώους Εβραίους τη ζωή τους. Το Λίνκολν είχε τον δικό του θρύλο και το υποτιθέμενο θύμα ενταφιάστηκε στον καθεδρικό το έτος 1255. Ιστορίες σαν αυτή δεν περιποιούν τιμή στη χριστιανοσύνη.
Μερικά fake news κρατάνε μόνο 700 χρόνια.
Μία φορά ψέμα, για πάντα αλήθεια
Οι αρχαίες θρησκείες δεν ήταν οι μόνες που χρησιμοποιούσαν μυθοπλασίες για να εξασφαλίζουν τη συνεργασία. Σε πιο πρόσφατες εποχές, κάθε έθνος δημιούργησε τη δική του εθνική μυθολογία, ενώ κινήματα όπως ο κομμουνισμός, ο φασισμός και ο φιλελευθερισμός έπλασαν περίτεχνες αυτοενισχυτικές πεποιθήσεις.
Ο Γιόζεφ Γκέμπελς, ο μαέστρος της ναζιστικής προπαγάνδας και ίσως ο πιο επιτυχημένος μάγος των μίντια της σύγχρονης εποχής, εξηγούσε συνοπτικά αυτή τη μέθοδο λέγοντας ότι
«Ένα ψέμα που λέγεται μία φορά παραμένει ψέμα, αλλά ένα ψέμα που λέγεται χίλιες φορές γίνεται αλήθεια».
«Ένα ψέμα που λέγεται μία φορά παραμένει ψέμα, αλλά ένα ψέμα που λέγεται χίλιες φορές γίνεται αλήθεια».
Στο Ο αγών μου ο Χίτλερ έγραφε ότι «Ακόμα και η πιο λαμπρή προπαγανδιστική τεχνική δεν θα έχει επιτυχία αν δεν έχουμε κατά νου μία βασική αρχή - ότι πρέπει να περιορίζεται σε ορισμένα βασικά σημεία και να τα επαναλαμβάνει ξανά και ξανά». Μπορεί, άραγε, οποιοσδήποτε σημερινός εμποράκος fake news να προτείνει κάτι καλύτερο;
Ο σοβιετικός μηχανισμός προπαγάνδας ήταν εξίσου επιδέξιος με την αλήθεια, ικανός να ξαναγράψει την ιστορία για τα πάντα, από ολόκληρους πολέμους μέχρι προσωπικές φωτογραφίες.
[...] Εκτός από τις θρησκείες και τις ιδεολογίες, και οι εμπορικές εταιρείες στηρίζονται ιδιαίτερα στη μυθοπλασία και τα fake news. Η διαφήμιση σημαίνει συχνά τη συστηματική επανάληψη της ίδιας φανταστικής ιστορίας μέχρι να πειστεί το κοινό ότι είναι αληθινή.
Τι εικόνες σάς έρχονται στο μυαλό όταν σκέφτεστε την Κόκα Κόλα; Σκέφτεστε νέους, υγιείς ανθρώπους να ασχολούνται με αθλήματα και να διασκεδάζουν όλοι μαζί; Ή μήπως σκέφτεστε υπέρβαρους διαβητικούς σε κρεβάτια νοσοκομείων;
Το να πίνετε πολλή Κόκα Κόλα δεν θα σας κάνει νέο, δεν θα σας κάνει υγιή και δεν θα σας κάνει αθλητικό - αντίθετα, αυξάνει τις πιθανότητες της παχυσαρκίας και του διαβήτη. Ωστόσο, επί δεκαετίες η Κόκα Κόλα έχει επενδύσει δισεκατομμύρια δολάρια για να συνδέσει τον εαυτό της με τα νιάτα, την υγεία και τον αθλητισμό - και δισεκατομμύρια άνθρωποι πιστεύουν υποσυνείδητα αυτή τη σύνδεση.
Η αλήθεια είναι ότι η αλήθεια δεν βρισκόταν ποτέ ιδιαίτερα ψηλά στις προτεραιότητες του χόμο σάπιενς. Πολλοί άνθρωποι υποθέτουν ότι αν μια συγκεκριμένη θρησκεία ή ιδεολογία παρερμηνεύει την πραγματικότητα, οι οπαδοί της αργά ή γρήγορα θα το ανακαλύψουν γιατί δεν θα μπορούν να ανταγωνιστούν αντιπάλους που θα βλέπουν τα πράγματα πιο καθαρά. Αυτό όμως είναι ένας ακόμα βολικός μύθος. Στην πραγματικότητα, η ισχύς της ανθρώπινης συνεργασίας εξαρτάται από τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην αλήθεια και τη φαντασία.
Αν παραμορφώσεις υπερβολικά την πραγματικότητα, αυτό όντως θα σε αποδυναμώσει γιατί θα σε κάνει να ενεργείς με μη ρεαλιστικούς τρόπους.
Για παράδειγμα, το 1905 στην Ανατολική Αφρική, ένα μέντιουμ ονόματι Κιντζικιτίλε Νγκουάλε ισχυρίστηκε ότι τον είχε καταλάβει το πνεύμα του φιδιού Χόνγκο. Ο νέος προφήτης έφερνε ένα επαναστατικό μήνυμα στο λαό της γερμανικής αποικίας της Ανατολικής Αφρικής: ενωθείτε και διώξτε τους Γερμανούς.
Για να κάνει το μήνυμά του πιο ελκυστικό, ο Νγκουάλε έδινε στους οπαδούς του ένα φάρμακο, το οποίο υποτίθεται ότι θα μετέτρεπε τις γερμανικές σφαίρες σε νερό («μάτζι» στα σουαχίλι). Έτσι ξεκίνησε η επανάσταση Μάτζι Μάτζι.
Απέτυχε. Γιατί στο πεδίο της μάχης οι γερμανικές σφαίρες δεν έγιναν νερό. Αντίθετα, διαπερνούσαν χωρίς έλεος τα κορμιά των πενιχρά οπλισμένων ανταρτών. Δύο χιλιάδες χρόνια νωρίτερα, η ιουδαϊκή Μεγάλη Εξέγερση κατά των Ρωμαίων είχε εμπνευστεί επίσης από την ακλόνητη πεποίθηση ότι ο Θεός θα πολεμούσε για τους Ιουδαίους και θα τους βοηθούσε να νικήσουν τη φαινομενικά ανίκητη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Κι εκείνη απέτυχε, οδηγώντας στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ και την εξορία των Ιουδαίων.
Από την άλλη, δεν μπορείς να οργανώσεις αποτελεσματικά μάζες ανθρώπων αν δεν βασιστείς σε κάποια μυθολογία. Αν μείνεις στην ανόθευτη πραγματικότητα, ελάχιστοι θα είναι εκείνοι που θα σε ακολουθήσουν. Χωρίς μύθους θα ήταν αδύνατον να οργανωθούν όχι μόνο οι αποτυχημένες εξεγέρσεις των Μάτζι Μάτζι και των Ιουδαίων, αλλά και οι πολύ πιο επιτυχημένες επαναστάσεις του Μαχντί και των Μακκαβαίων.
Στην πραγματικότητα, οι ψεύτικες ιστορίες έχουν ένα εγγενές πλεονέκτημα σε σχέση με την αλήθεια για να ενώνουν τους ανθρώπους. Αν θέλεις να μετρήσεις την αφοσίωση μιας ομάδας, το να απαιτείς από τους ανθρώπους να πιστέψουν σε κάτι παράλογο είναι πολύ καλύτερο από το να τους ζητάς να πιστέψουν στην αλήθεια.
Αν ο μεγάλος αρχηγός πει «ο ήλιος ανατέλλει στην ανατολή και δύει στη δύση», δεν χρειάζεται καμία αφοσίωση στο πρόσωπό του για να τον επικροτήσουν. Αν όμως πει «ο ήλιος ανατέλλει στη δύση και δύει στην ανατολή», μόνο οι πραγματικά πιστοί θα τον χειροκροτήσουν. Αντίστοιχα, αν όλοι σας οι γείτονες πιστεύουν στην ίδια εξωφρενική ιστορία, μπορείτε να είστε βέβαιοι ότι θα σταθούν ο ένας δίπλα στον άλλο σε περιόδους κρίσης. Αν είναι διατεθειμένοι να πιστέψουν μόνο επιβεβαιωμένα γεγονότα, αποδεικνύει τίποτα αυτό;
Θα μπορούσατε να πείτε ότι σε μερικές τουλάχιστον περιπτώσεις είναι εφικτό να οργανώσεις αποτελεσματικά τους ανθρώπους μέσω συναινετικών συμφωνιών, και όχι απαραίτητα μέσω φανταστικών ιστοριών και μύθων.
Έτσι, στη σφαίρα της οικονομίας το χρήμα και οι εταιρείες συνδέουν τους ανθρώπους πολύ αποτελεσματικότερα απ’ ό,τι οποιοσδήποτε θεός ή ιερό βιβλίο, παρότι όλοι γνωρίζουν ότι είναι απλώς ανθρώπινες συμβάσεις. Στην περίπτωση του ιερού βιβλίου, ένας αληθινός πιστός θα έλεγε «εγώ πιστεύω ότι το βιβλίο είναι ιερό», ενώ στην περίπτωση του δολαρίου ο αληθινός πιστός θα έλεγε «εγώ πιστεύω ότι οι άλλοι πιστεύουν ότι το δολάριο έχει αξία».
Είναι φανερό ότι το δολάριο είναι απλώς ένα ανθρώπινο δημιούργημα κι ωστόσο οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο το σέβονται. Αν είναι έτσι, γιατί δεν μπορούν τότε να εγκαταλείψουν όλους τους μύθους και τις φαντασίες και να οργανωθούν στη βάση συναινετικών συμβάσεων όπως το δολάριο;
Οι συμβάσεις αυτές, ωστόσο, δεν διακρίνονται τόσο ξεκάθαρα από τη φαντασία. Η διαφορά ανάμεσα στα ιερά βιβλία και, για παράδειγμα, το χρήμα είναι πολύ μικρότερη απ’ ό,τι μπορεί να νομίζουμε εκ πρώτης όψεως.
Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν βλέπουν ένα δολάριο, ξεχνούν ότι πρόκειται για ανθρώπινη σύμβαση. Καθώς βλέπουν το πράσινο χαρτάκι με την εικόνα του νεκρού λευκού άντρα, το βλέπουν σαν κάτι που έχει αξία καθεαυτό. Σχεδόν ποτέ δεν υπενθυμίζουν στον εαυτό τους ότι «είναι στην πραγματικότητα ένα άχρηστο κομμάτι χαρτί, αλλά επειδή οι υπόλοιποι άνθρωποι το θεωρούν πολύτιμο, μπορώ να το χρησιμοποιήσω».
Αν παρατηρούσαμε έναν ανθρώπινο εγκέφαλο μέσω λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας, θα βλέπαμε ότι τη στιγμή που παρουσιάζουν στο δείγμα μας έναν χαρτοφύλακα γεμάτο με δολάρια, τα τμήματα του εγκεφάλου που θα αρχίσουν να αναβοσβήνουν από τον ενθουσιασμό δεν θα είναι εκείνα του σκεπτικισμού («Οι άλλοι πιστεύουν ότι αυτό είναι πολύτιμο») αλλά της απληστίας («Διάολε! Τα θέλω!»).
Και αντίστροφα, στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, οι άνθρωποι αρχίζουν να θεωρούν ιερή τη Βίβλο, τις Βέδες ή το Βιβλίο του Μόρμον μετά από παρατεταμένη και επαναλαμβανόμενη έκθεση σε άλλους ανθρώπους που τα θεωρούν ιερά. Μαθαίνουμε να σεβόμαστε τα ιερά βιβλία ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που μαθαίνουμε να σεβόμαστε και τα χαρτονομίσματα.
Επομένως, δεν υπάρχει στην πράξη κάποιος αυστηρός διαχωρισμός ανάμεσα στα «γνωρίζω ότι κάτι είναι απλώς μια ανθρώπινη σύμβαση» και «πιστεύω ότι κάτι είναι εγγενώς πολύτιμο». Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι αμφιταλαντεύονται ή και ξεχνούν αυτό το διαχωρισμό.
Για να πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα, αν καθίσουμε και κάνουμε μια βαθιά φιλοσοφική συζήτηση, σχεδόν όλοι θα συμφωνήσουν ότι οι εταιρείες είναι φανταστικές ιστορίες, δημιουργημένες από ανθρώπους. Η Μάικροσοφτ δεν είναι τα κτίρια που της ανήκουν, τα άτομα που απασχολεί ή οι μέτοχοί της, αλλά ένα πολύπλοκο νομικό φανταστικό πλάσμα φτιαγμένο από νομοθέτες και δικηγόρους. Ωστόσο, στο 99% του χρόνου μας δεν κάνουμε βαθιές φιλοσοφικές συζητήσεις και αντιμετωπίζουμε τις εταιρείες σαν να ήταν πραγματικές οντότητες μέσα στον κόσμο, όπως ακριβώς οι τίγρεις και οι άνθρωποι.
Το θόλωμα των ορίων ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα μπορεί να γίνει για πολλούς λόγους, από την απλή διασκέδαση μέχρι την επιβίωση. Δεν γίνεται να παίζεις παιχνίδια ή να διαβάζεις μυθιστορήματα αν δεν αναστείλεις έστω για λίγο τη δυσπιστία σου.
Για να απολαύσεις πραγματικά το ποδόσφαιρο, πρέπει να αποδεχτείς τους κανόνες του παιχνιδιού και να ξεχάσεις, τουλάχιστον για ενενήντα λεπτά, ότι είναι ανθρώπινη επινόηση. Αν δεν το κάνεις αυτό, θα σου φαίνεται εντελώς γελοίο ότι είκοσι δύο άνθρωποι τρέχουν κυνηγώντας μια μπάλα. Το ποδόσφαιρο μπορεί να ξεκινάει απλώς σαν διασκέδαση, αλλά μπορεί στη συνέχεια να γίνει κάτι πολύ πιο σοβαρό, όπως θα μπορούσε να σας πει οποιοσδήποτε Άγγλος χούλιγκαν ή αργεντινός εθνικιστής. Το ποδόσφαιρο μπορεί να διαμορφώσει προσωπικές ταυτότητες, να ενισχύσει μεγάλης κλίμακας κοινότητες, ακόμα και να δώσει αφορμές για βία. Τα έθνη και οι θρησκείες είναι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι που παίρνουν στεροειδή.
Οι άνθρωποι έχουν αυτή την απίστευτη ικανότητα να ξέρουν και συγχρόνως να μην ξέρουν. Ή πιο σωστά, μπορεί να ξέρουν κάτι όταν το σκεφτούν πραγματικά, αλλά τον πιο πολύ καιρό δεν το σκέφτονται κι έτσι δεν το ξέρουν. Αν συγκεντρωθείς πραγματικά, το ξέρεις ότι το χρήμα είναι κάτι φανταστικό. Αλλά συνήθως δεν συγκεντρώνεσαι. Αν σε ρωτήσουν, ξέρεις ότι το ποδόσφαιρο είναι ανθρώπινη επινόηση. Αλλά πάνω στον πυρετό του αγώνα, κανείς δεν σου κάνει μια τέτοια ερώτηση.
Αν αφιερώσεις χρόνο και προσπάθεια, μπορείς να ανακαλύψεις ότι τα έθνη είναι περίτεχνες ιστορίες. Αλλά στη μέση ενός πολέμου, δεν έχεις το χρόνο και την απαραίτητη ενέργεια. Αν απαιτείς την απόλυτη αλήθεια συνειδητοποιείς ότι η ιστορία του Αδάμ και της Εύας είναι μύθος. Αλλά πόσο συχνά απαιτείς την απόλυτη αλήθεια;
Η αλήθεια και η εξουσία δεν μπορούν να πάνε πολύ μακριά μαζί. Αργά -γρήγορα, οι δρόμοι τους χωρίζουν. Αν θέλεις εξουσία, κάποια στιγμή θα πρέπει να αρχίσεις να διαδίδεις φανταστικές ιστορίες. Αν θέλεις να μάθεις την αλήθεια για τον κόσμο, κάποια στιγμή θα πρέπει να αποκηρύξεις την εξουσία. Θα πρέπει να παραδεχτείς πράγματα -για παράδειγμα, σχετικά με τις πηγές της ίδιας σου της εξουσίας- που θα εξοργίσουν συμμάχους, θα αποκαρδιώσουν οπαδούς ή θα υπονομεύσουν την κοινωνική αρμονία. Δεν υπάρχει κάτι μυστικιστικό σε αυτό το χάσμα μεταξύ αλήθειας και εξουσίας.
[...] Οι λόγιοι σε όλη την πορεία της ιστορίας αντιμετώπιζαν αυτό το δίλημμα: Πρέπει να υπηρετήσουν την εξουσία ή την αλήθεια; Πρέπει ο στόχος τους να είναι το να ενώνουν τους ανθρώπους εξασφαλίζοντας ότι όλοι πιστεύουν στην ίδια ιστορία, ή πρέπει να λένε στους ανθρώπους την αλήθεια, με αντίτιμο ακόμα και τη διχόνοια: Τα πιο ισχυρά πνευματικά κατεστημένα έβαζαν την ενότητα πάνω από την αλήθεια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ήταν τόσο ισχυρά.
Ως είδος, οι άνθρωποι προτιμούν την εξουσία από την αλήθεια. Δαπανούμε πολύ περισσότερο χρόνο και ενέργεια προσπαθώντας να ελέγξουμε τον κόσμο παρά να τον κατανοήσουμε - κι όταν ακόμα προσπαθούμε να τον κατανοήσουμε, συνήθως το κάνουμε με την ελπίδα ότι η κατανόηση θα μας επιτρέψει να τον ελέγξουμε ευκολότερα.
Επομένως, αν ονειρεύεστε μια κοινωνία στην οποία η ανώτερη αξία είναι η αλήθεια και οι μύθοι αγνοούνται, δεν έχετε να περιμένετε πολλά από τους χόμο σάπιενς. Δοκιμάστε καλύτερα την τύχη σας με τους χιμπατζήδες.
Ξεφεύγοντας από το μηχανισμό της πλύσης εγκεφάλου
Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι τα fake news δεν είναι σοβαρό πρόβλημα ή ότι οι πολιτικοί και οι ιερείς έχουν την απόλυτη άδεια να λένε όσα ψέματα θέλουν. Θα ήταν επίσης εντελώς λάθος να βγάζαμε το συμπέρασμα ότι τα πάντα είναι απλώς ψεύτικα, ότι κάθε προσπάθεια να ανακαλύψουμε την αλήθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία και ότι δεν υπάρχει καμία απολύτως διαφορά ανάμεσα στη δημοσιογραφία και την προπαγάνδα. Πίσω από όλα τα fake news υπάρχουν πραγματικά γεγονότα και πραγματική οδύνη.
[...] Η ανθρώπινη οδύνη προκαλείται συχνά από την πίστη σε μυθοπλασίες, εντούτοις η ίδια η οδύνη είναι πραγματική. Επομένως, αντί να αποδεχτούμε τα fake news σαν κανονικότητα, θα έπρεπε να αναγνωρίσουμε ότι πρόκειται για ένα πρόβλημα πολύ πιο δύσκολο απ’ ό,τι συνήθως υποθέτουμε και να προσπαθήσουμε ακόμα περισσότερο να διακρίνουμε την πραγματικότητα από τη φαντασία. Μην περιμένετε το τέλειο.
Μία από τις μεγαλύτερες μυθοπλασίες είναι να αρνούμαστε την πολυπλοκότητα του κόσμου και να σκεφτόμαστε με απόλυτους όρους παρθενικής αγνότητας εναντίον σατανικού κακού. Κανένας πολιτικός δεν λέει την αλήθεια και μόνο την αλήθεια, αλλά κάποιοι είναι ωστόσο πολύ καλύτεροι από άλλους.
[...] Αντίστοιχα, καμία εφημερίδα δεν είναι εντελώς αμερόληπτη και αλάνθαστη, αλλά κάποιες εφημερίδες κάνουν μια ειλικρινή προσπάθεια να βρουν την αλήθεια, ενώ άλλες είναι πλυντήρια εγκεφάλων.
[...] Είναι ευθύνη όλων μας να αφιερώνουμε χρόνο και προσπάθεια για να αποκαλύπτουμε τις προκαταλήψεις μας και να επιβεβαιώνουμε τις πηγές των πληροφοριών μας. Όπως αναφέραμε, δεν μπορούμε να ερευνούμε τα πάντα μόνοι μας. Ακριβώς όμως γι’ αυτό, πρέπει τουλάχιστον να εξετάζουμε προσεκτικά τις πηγές πληροφόρησης που προτιμάμε, είτε είναι εφημερίδα, ιστοσελίδα, τηλεοπτικό κανάλι ή κάποιο άτομο. Εδώ θα ήθελα να δώσω δύο απλούς βασικούς κανόνες.
Πρώτον, αν θέλετε αξιόπιστες πληροφορίες, μη διστάζετε να τις πληρώσετε καλά. Αυτή τη στιγμή το κυρίαρχο μοντέλο στην ειδησεογραφική αγορά είναι «συναρπαστικές ειδήσεις που δεν σας στοιχίζουν τίποτα - με αντάλλαγμα την προσοχή σας». Δεν πληρώνετε τίποτα και παίρνετε ένα προϊόν χαμηλής ποιότητας. Και, ακόμα χειρότερα, χωρίς να το γνωρίζετε γίνεστε εσείς οι ίδιοι το προϊόν. Αρχικά τραβάνε την προσοχή σας με εντυπωσιακούς τίτλους και στη συνέχεια την πουλάνε σε διαφημιστές ή πολιτικούς.
Ένα πολύ καλύτερο μοντέλο για την αγορά των ειδήσεων θα ήταν «υψηλής ποιότητας ειδήσεις που κοστίζουν κάποια χρήματα, αλλά δεν καταχρώνται τη-, προσοχή σας». Στο σημερινό κόσμο, η πληροφορία και η προσοχή είναι σημαντικά αγαθά. Είναι τρέλα να δίνετε δωρεάν την προσοχή σας και για αντάλλαγμα να παίρνετε κακής ποιότητας πληροφόρηση. Αν είστε πρόθυμοι να πληρώνετε για τρόφιμα, ρούχα και αυτοκίνητα υψηλής ποιότητας, γιατί δεν κάνετε το ίδιο και για την πληροφόρηση;
Ο δεύτερος βασικός κανόνας είναι ότι, αν κάποιο ζήτημα σας φαίνεται εξαιρετικά σημαντικό, προσπαθήστε να διαβάσετε τη σχετική επιστημονική βιβλιογραφία. Και όταν λέμε επιστημονική βιβλιογραφία, εννοούμε άρθρα από περιοδικά με ομότιμους κριτές, βιβλία από γνωστούς ακαδημαϊκούς εκδοτικούς οίκους και κείμενα καθηγητών από έγκριτα ιδρύματα.
Προφανώς και η επιστήμη έχει τους περιορισμούς της κι έχει κάνει λάθη για πολλά πράγματα στο παρελθόν. Ωστόσο, η επιστημονική κοινότητα είναι εδώ και αιώνες η πιο αξιόπιστη πηγή γνώσης που διαθέτουμε. Αν νομίζετε ότι η επιστημονική κοινότητα σφάλλει σε κάποιο ζήτημα, αυτό είναι βέβαια πιθανό, αλλά τουλάχιστον φροντίστε να γνωρίζετε τις επιστημονικές θεωρίες που απορρίπτετε και να έχετε κάποιες εμπειρικές αποδείξεις για τους ισχυρισμούς σας.
Οι επιστήμονες, από την πλευρά τους, πρέπει να συμμετέχουν πολύ περισσότερο στις δημόσιες συζητήσεις της εποχής. Δεν πρέπει να φοβούνται να ακουστούν όταν η συζήτηση μπαίνει στο πεδίο της ειδικότητάς τους, είτε πρόκειται για την ιατρική είτε για την ιστορία.
Η σιωπή δεν είναι ουδετερότητα- είναι στήριξη του στάτους κβο. Φυσικά, είναι εξαιρετικά σημαντικό να συνεχίζουν την ακαδημαϊκή τους έρευνα και να δημοσιεύουν τα αποτελέσματα σε επιστημονικά περιοδικά που διαβάζονται μόνο από λίγους ειδικούς. Αλλά είναι εξίσου σημαντικό να μεταφέρουν τις τελευταίες επιστημονικές θεωρίες στο κοινό μέσω εκλαϊκευμένων επιστημονικών βιβλίων, ή ακόμα και με την επιδέξια χρήση της τέχνης και της λογοτεχνίας.
Σημαίνει μήπως αυτό ότι οι επιστήμονες πρέπει να αρχίσουν να γράφουν επιστημονική φαντασία; Στην πραγματικότητα, δεν είναι κακή ιδέα. Η τέχνη παίζει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της αντίληψης των ανθρώπων για τον κόσμο, και στον 21ο αιώνα η επιστημονική φαντασία είναι πιθανότατα το πιο σημαντικό λογοτεχνικό είδος, γιατί διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν πράγματα όπως η Τ.Ν., η γενετική μηχανική και η κλιματική αλλαγή.
Χρειαζόμαστε σίγουρα καλή επιστήμη, αλλά από πολιτική σκοπιά μια καλή ταινία επιστημονικής φαντασίας αξίζει πολύ περισσότερο από ένα άρθρο στο Science ή το Nature.
***
Επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο του Yuval Noah Harari "21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα" εκδόσεις Αλεξάνδρεια
