Self-portrait with a friend, c. 1518
Η αισθητική της Ώριμης ή Κλασικής Αναγέννησης στην Ιταλία (1500-1527) διαμορφώθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα από λίγους μεγάλους καλλιτέχνες, οι οποίοι στη διάρκεια της ζωής τους οδήγησαν την αναγεννησιακή τέχνη στο απόγειό της.
Ο Ραφαήλ, μαζί με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι και τον Μιχαήλ Άγγελο, ανήκει στους κορυφαίους καλλιτέχνες αυτής της περιόδου. Το μνημειώδες έργο του η «Σχολή των Αθηνών» κοσμεί μια αίθουσα του Βατικανού και είναι μια από τις σημαντικότερες και γνωστότερες τοιχογραφίες της Αναγέννησης, ένας ύμνος στην κλασική φιλοσοφία και στις απαρχές του Δυτικού πολιτισμού.
Λίγα λόγια για τη ζωή του Ραφαήλ
Ο Ραφαήλ (Raffaello Sanzio ή Santi) γεννήθηκε στο Ουρμπίνο το 1483. Τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής τα πήρε από τον πατέρα του Τζοβάνι Σάντι. Μεγάλωσε και απέκτησε ουμανιστική παιδεία στο αυλικό περιβάλλον του Ουρμπίνο, που είχε καταστεί αξιόλογο πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο, με ψυχή του τον δούκα Φεντερίκο ντα Μοντεφέλτρο (Federico da Montefeltro), ενσάρκωση του αναγεννησιακού ιδεώδους του καλλιεργημένου ηγεμόνα.
Λίγα χρόνια αργότερα πήγε στην Περούτζια και μαθήτευσε δίπλα στον Πιέτρο Περουτζίνο (Pietro Perugino). Καθοριστική όμως για την εξέλιξη της τέχνης του υπήρξε η παραμονή του στη Φλωρεντία. Μελέτησε όλους τους πρώιμους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες και δέχτηκε ισχυρές επιδράσεις από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι και τον Μιχαήλ Άγγελο. Τα τελευταία δώδεκα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στη Ρώμη, όπου πέθανε το 1520 σε ηλικία 37 χρονών.
Ο Ραφαήλ, στη σύντομη ζωή του, έδωσε οριστική μορφή στο ιδανικό της αρμονίας που επιδίωκε η ιταλική τέχνη για δύο αιώνες, και με τη «Σχολή των Αθηνών» απέδωσε παραστατικά το νεοπλατωνικό ιδεώδες του ανθρώπινου μεγαλείου, ένα ιδεώδες που αναβίωσε θριαμβευτικά σε όλες τις εκφάνσεις της Αναγέννησης βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος στα ιταλικά κρατίδια. Για τον Γκαίτε: «Ο Ραφαήλ έκανε πάντοτε ό,τι οι άλλοι ονειρεύονταν να κάνουν» και σύμφωνα με τον Jacques Mensil: «… ενσάρκωσε αποτελεσματικά το αναγεννησιακό πνεύμα στην βαθύτερη ουσία του: την πίστη σε μια αρμονία που ρυθμίζει τις πράξεις των ανθρώπων, όπως και τις κινήσεις των άστρων».
Ήταν μόλις 25 ετών όταν κλήθηκε στη Ρώμη από τον Πάπα Ιούλιο Β΄, μετά από πρόταση του διάσημου αρχιτέκτονα Μπραμάντε (Bramante), για να διακοσμήσει τα παλιά διαμερίσματα του Νικόλαου Ε΄ στο Βατικανό, τις stanze. Οι αίθουσες αυτές είναι τέσσερις και, ανάλογα με τη χρήση τους ή το βασικό θέμα των νωπογραφιών τους (fresco), πήραν και το όνομά τους. Μετά την ολοκλήρωση αυτών των θαυμάσιων τοιχογραφιών, οι stanze έμειναν γνωστές ως οι «Αίθουσες του Ραφαήλ».
Η «Σχολή των Αθηνών» βρίσκεται στη Stanza della Segnatura (Αίθουσα της Υπογραφής) και κοσμεί έναν από τους τοίχους της. Στην ίδια stanza απεικονίζονται η «Έρις για τα Άχραντα Μυστήρια» (Disputa), ο «Παρνασσός» και οι «Κύριες Αρετές». Η αίθουσα ονομάστηκε έτσι, επειδή, μετά την ολοκλήρωση των νωπογραφιών, υπογράφονταν και σφραγίζονταν σε αυτήν τα σημαντικότερα παπικά έγγραφα.
Ο Ιούλιος Β΄ διάλεξε τα θέματα των έργων που θα κοσμούσαν τις αίθουσες, αφού είχε συζητήσει προηγουμένως με τους ουμανιστές της Αυλής του. Στη Stanza della Segnatura ήθελε να αναβιώσει την πνευματική κληρονομιά της αρχαιότητας, συνδυάζοντάς την με το χριστιανισμό και τη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Στις υπόλοιπες αίθουσες επικράτησαν θέματα παρμένα από την εκκλησιαστική ιστορία.
Η «Σχολή των Αθηνών»
Όσον αφορά τη «Σχολή των Αθηνών», ο μνημειακός χαρακτήρας της αποτυπώνει τη μεγαλοφυή σύλληψη του καλλιτέχνη, τη μεγάλη σχεδιαστική του ικανότητα, την επιδεξιότητα να συγκροτεί τα άτομα σε ομάδες, τη γνώση της προοπτικής που δίνει βάθος στη ζωγραφική επιφάνεια, την άψογη εκτέλεση, την πνευματική του καλλιέργεια, τις φιλοσοφικές καταβολές και προτιμήσεις του. Τα χρώματά του περιβάλλουν και προσδιορίζουν τις φόρμες χωρίς να επικρατούν εις βάρος του σχεδίου. Το φως του είναι ομοιογενές και διάχυτο και οι φωτοσκιάσεις του, σε σχέση με το προκαταρκτικό του σχέδιο που βρίσκεται στην Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου (επίδραση Λεονάρντο), είναι αισθητά μετριασμένες.
Η «Σχολή των Αθηνών» αποτελεί ύμνο στη φιλοσοφία μέσα στην καρδιά της Καθολικής Εκκλησίας. Κάτω από το θόλο ενός τεράστιου ναού, υπό την προστασία του Απόλλωνα και της Αθηνάς, θεών του πνευματικού φωτός και της σοφίας, που τα αγάλματά τους έχουν περίοπτη θέση στο επάνω μέρος του έργου, βρίσκονται όλοι οι εκπρόσωποι της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας με τους μαθητές τους που συζητούν, διδάσκουν, γράφουν ή στοχάζονται. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο, που καλύπτει όλο το επάνω μέρος του έργου, δόθηκε στον Ραφαήλ από τον Μπραμάντε.
Στο κέντρο της τοιχογραφίας, με φόντο την αψίδα του βάθους, στο σημείο φυγής, δεσπόζουν οι μορφές των δύο κορυφαίων Ελλήνων φιλοσόφων, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, με τις χαρακτηριστικές χειρονομίες, που δείχνουν τις τάσεις τους. Στο πρόσωπο του Πλάτωνα ο καλλιτέχνης έδωσε τα χαρακτηριστικά του Λεονάρντο ντα Βίντσι και τα συμπλήρωσε με στοιχεία που πήρε από μια προτομής του φιλοσόφου που ανήκε στο Λορέντζο των Μεδίκων. Ο Πλάτων υψώνει το δεξί του χέρι προς τα πάνω, προς τον ουρανό, προς τον κόσμο των ιδεών, ενώ με το αριστερό κρατάει τον «Τίμαιο». Δίπλα του, νεότερος, είναι ο Αριστοτέλης. Το δεξί του χέρι δείχνει προς τη γη, ενώ με το αριστερό κρατάει τα Ηθικά Νικομάχεια.
Ο Βαζάρι, όπως και άλλοι μετά από αυτόν, προσπάθησαν να ταυτοποιήσουν τα πρόσωπα του έργου. Για κάποιες μορφές, όπως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, συμφωνούν όλοι, για κάποιες άλλες υπάρχει διχογνωμία. Ο Ραφαήλ έδωσε επίσης σε πολλούς φιλοσόφους τις μορφές διάσημων ανδρών της εποχής του.
Στην αριστερή πλευρά της τοιχογραφίας, η μορφή με το λαδί μανδύα είναι ο Σωκράτης. Οφείλει τα χαρακτηριστικά του σε μεταγενέστερο αντίγραφο δικής του προτομή του 4ου αιώνα. Συνομιλεί με τον Ξενοφώντα ή Αισχίνη, τον Αντισθένη ή Ξενοφώντα και τον Αλκιβιάδη ή Μέγα Αλέξανδρο.
Κάτω αριστερά, ακουμπισμένος σε μια κολώνα και διαβάζοντας ένα βιβλίο είναι ο Επίκουρος στεφανωμένος με κληματόφυλλα, ενώ μια σεβάσμια μορφή στο αριστερό άκρο της τοιχογραφίας, ο Ζήνων ο Κιτιεύς, τον παρακολουθεί. Λίγο δεξιότερα συναντάμε τον Αβερρόη με το λευκό τουρμπάνι να γέρνει πάνω από τον Πυθαγόρα που σημειώνει κάτι σε ένα βιβλίο, ενώ ένας μαθητής του κρατάει έναν πίνακα με το διαπασών.
Δεξιά του Πυθαγόρα, η γυναικεία μορφή με τα λευκά και με τα καστανά μακριά μαλλιά θεωρείται ότι είναι η φιλόσοφος Υπατία. Έχει τα χαρακτηριστικά του Francesco Maria della Rovere (δούκα του Ουρμπίνο) ή της φίλης του Ραφαήλ, Μαργαρίτας. Γέρνοντας προς το μέρος της εικονίζεται ο Παρμενίδης, ο οποίος κρατάει ανοιχτό ένα βιβλίο και δείχνει κάτι.
Στο μεσαίο τμήμα του πίνακα, περίπου στην ευθεία με τον Πλάτωνα, απεικονίζεται μόνος του καθισμένος στα σκαλιά, σκεπτικός, ο Ηράκλειτος με τα χαρακτηριστικά του Μιχαήλ Αγγέλου. Δεξιότερα από τον Ηράκλειτο, προς την πλευρά του Αριστοτέλη, εμφανίζεται ξαπλωμένος σ’ ένα σκαλοπάτι και μισόγυμνος ο Διογένης, ο κυνικός φιλόσοφος. Μια άλλη μοναχική όρθια μορφή, στην ίδια πλευρά της νωπογραφίας και κάτω από το άγαλμα της Αθηνάς, θεωρείται ότι είναι ο Πλωτίνος, ο μεγάλος νεοπλατωνικός φιλόσοφος.
Στη δεξιά πλευρά της τοιχογραφίας ο Ευκλείδης, ο διάσημος μαθηματικός της αρχαιότητας, με τα χαρακτηριστικά του Μπραμάντε, του μεγάλου αρχιτέκτονα και φίλου του Ραφαήλ, σκυμμένος πάνω από έναν πίνακα, εξηγεί κάποιο θεώρημα στους μαθητές του. Στη χρυσή τρέσα του χιτώνα του ο ζωγράφος έβαλε την υπογραφή του: R.U.S.M. δηλ. Rafaello Urbinas Sua Mano (δια χειρός Ραφαήλ από το Ουρμπίνο).
Πίσω από τον Ευκλείδη βρίσκεται ο Ζωροάστρης -ή κατ’ άλλους ο Στράβων- πιθανόν με τα χαρακτηριστικά του Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε (Baldassare Castiglione, ευγενής, πλατωνιστής, διπλωμάτης, συγγραφέας του Βιβλίου του Αυλικού) ή του ουμανιστή Πιέτρο Μπέμπο (Pietro Bembo). Στο δεξί του χέρι κρατάει τη σφαίρα του ουρανού ενώ απέναντί του, σαν σε καθρέφτη, είναι ο Πτολεμαίος, ο γεωγράφος, αστρονόμος και μαθηματικός, ο οποίος κρατάει με το αριστερό του χέρι τη σφαίρα της γης, αντανάκλαση της ουράνιας. Δίπλα στον Πτολεμαίο, κοιτάζοντας τους θεατές, βρίσκεται ένας νεαρός με τα χαρακτηριστικά του Ραφαήλ, ενώ πλάι του στέκεται ο συνάδελφός του Sodoma.
Αν είναι αλήθεια ότι μια εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις, η «Σχολή των Αθηνών» μας δείχνει τις ρίζες του πολιτισμού μας, αυτές που μας οδήγησαν, μετά από το Μεσαίωνα, στην Αναγέννηση και στο σημερινό Δυτικό πολιτισμό. Μας παρουσιάζει ξεκάθαρα σε ποιους στηρίχτηκαν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής, για να ξαναγεννηθούν από την τέφρα τους και να δημιουργήσουν μια νέα φωτεινή εποχή. Ανέτρεξαν στις ρίζες τους, αναζήτησαν και ανακάλυψαν ξανά αρχές, αξίες και γνώσεις που είχαν ξεχαστεί, βασίστηκαν σε αυτές και πρόσθεσαν τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, θέτοντας έτσι τα θεμέλια μιας νέας εποχής που έφθασε μέχρι τις μέρες μας.
Σε εποχές πνευματικής ένδειας και παρακμής, όπως η σημερινή, ας ανατρέξουμε στους «φωτεινούς φάρους» που απεικονίζονται στον πίνακα και ας αναζητήσουμε σε αυτούς έμπνευση, για να δημιουργήσουμε ένα νέο και καλύτερο κόσμο. Είναι όλοι εκεί!
Βιβλιογραφία
1) Αρχαία Θέματα στην Ιταλική Ζωγραφική της Αναγέννησης, Παντελή Πρεβαλάκη, εκδ. Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1975.
2) Ιταλική Αναγέννηση, Τέχνη και κοινωνία – Τέχνη και αρχαιότητα, Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003.
3) Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, 2ος τόμος, Από την Αναγέννηση στον Γκρέκο, Ραφαήλ, εκδ. Fabbri-Μέλισσα, μετάφραση: Φ. Αμπατζοπούλου.
4) Raphael, Christof Thoenes, Taschen, 2007.
5) Lives of the Artists, Volume I, Giorgio Vasari, Penguin Books, 1987.
6) Michelangelo and Raphael in the Vatican, All the Sistine Chapel, the Stanzas and the Loggias, Special Edition for the Museums and Papal Galleries.
7) Symbols and Allegories in Art, Matilde Battistini, εκδ. .the J.Paul Getty Museum, Los Angeles, 2005.
