Μονάχα ένας άνθρωπος που έχει πνευματική ωριμότητα καθώς και μια ψυχολογική ενηλικίωση, μπορεί να βλέπει τα λάθη του δίχως να τα φοβάται και συγχρόνως να μετανοεί γι’ αυτά, αναλαμβάνοντας την ευθύνη ενώπιον του Θεού, του εαυτού του και του άλλου. Γιατί η μετάνοια εκτός των άλλων, είναι και μια βαθιά πράξη ωριμότητας.
Στην πιο βαθιά μας νύχτα…
Εάν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, η μετάνοια, η επιστροφή και η επανεύρεση του εαυτού μας, σε σχέση με τον Θεό και τον άλλο, συνέβη μετά από μεγάλα λάθη και καταστροφικές αστοχίες στην ζωή μας. Καμία μετάνοια δεν έρχεται γιατί κάποιοι μας δίδαξαν ή μας είπαν ωραία λόγια. Η ίδια η ζωή με τα δύσκολα της μας ωθεί να κοιτάξουμε βαθύτερα μέσα μας και να βρούμε ξανά το χαμένο μας κέντρο. Τις πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες της ύπαρξη μας. Το λέει πάρα πολύ όμορφα ο αγαπημένος μου Ρεκαλκάτι, «Στην πιο βαθιά νύχτα αναγνωρίζουμε πιο έντονα το φωτεινό σημείο της επιθυμίας…».
Κανείς δεν είναι κύριος - αφεντικό της ζωής του
Ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι είναι ίσως ο πιο γνωστός Ιταλός ψυχαναλυτής. Εμπνευσμένος από τον Λακάν και αναλυμένος από τον Ζακ-Αλέν Μίλερ, είναι καθηγητής, επικεφαλής σε νοσοκομεία Παίδων, ειδικεύεται στις διατροφικές διαταραχές και έχει γράψει πάνω από 30 βιβλία, μεταφρασμένα σε όλο τον δυτικό κόσμο. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε μέσα στο 2016 το εξαιρετικό του βιβλίο «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» από τις εκδόσεις Κέλευθος, σε μετάφραση Αννας Πλεύρη και Γιοβάννας Βεσσαλά.
Εμπνευσμένος από τον μύθο της Οδύσσειας, ο Ρεκαλκάτι στήνει ένα συγκλονιστικό ψυχαναλυτικό δοκίμιο, που δεν απευθύνεται μόνο σε μυημένους, για την κληρονομιά, την ευθύνη και την επιθυμία. Του ζητήσαμε να μας απαντήσει σε μερικές ερωτήσεις για λογαριασμό της «Κ» και παρά τον τεράστιο φόρτο εργασίας, ανταποκρίθηκε. Ευχαριστίες στον Χρήστο Πονηρό για τη μετάφραση των απαντήσεων από τα ιταλικά.
– Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι οι άνθρωποι είναι διστακτικοί απέναντι στην ανάληψη της ευθύνης; Στο βιβλίο σας «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου», περιγράφετε τη δυσκολία του Πάπα να έρθει αντιμέτωπος με το αλαλάζον ποίμνιό του στην ταινία του Μορέτι.
– Η ευθύνη μάς εκθέτει σε έναν ίλιγγο. Κανείς άλλος τη στιγμή της επιλογής δεν μπορεί να πάρει τη θέση μου, κανείς άλλος δεν μπορεί να με σώσει. Η ευθύνη συνεπάγεται πάντα μια κατάσταση μοναξιάς. Είναι αυτό που υπογραμμίζει, πριν από τον Φρόιντ και τον Λακάν, ο Κίρκεγκορ όταν μιλάει για την επιλογή του Αβραάμ. Ο Πάπας του σκηνοθέτη Νάνι Μορέτι συνθλίβεται όπως ο Αβραάμ από το βάρος της ευθύνης. Όχι τυχαία, αποφασίζει να απευθυνθεί σε έναν ψυχαναλυτή, καθώς η ψυχανάλυση –διαφορετικά από την ανάγνωση του Κίρκεγκορ αναφορικά με την πράξη του Αβραάμ– διερευνά την ευθύνη, ξεκινώντας από το υποκείμενο του ασυνειδήτου. Η ευθύνη δεν σημαίνει έλεγχο. Είναι κυρίως μια παράδοση, ένας αφοπλισμός, μια έκθεση στον κίνδυνο.
– «Είμαστε κραυγές στο σκοτάδι», γράφετε στο βιβλίο. Δηλαδή;
– Η ανθρώπινη ζωή έρχεται στη ζωή μέσω της κραυγής. Όλοι υπήρξαμε μια χαμένη κραυγή στη νύχτα. Είναι η κατάσταση της ανημπόριας, της απόλυτης εγκατάλειψης κατά την οποία η ανθρώπινη ζωή βρίσκεται «ριγμένη» στη ζωή. Κανείς δεν είναι κύριος-αφεντικό της ζωής του. Χωρίς τον διασώστη Άλλον, όπως υποστηρίζει ο Φρόιντ, η ανθρώπινη ζωή οδηγείται στον θάνατο. Αν κανείς δεν απαντά στην επίκληση της κραυγής, τότε η ζωή πέφτει στο κενό. Είναι η καρδιά της διάσημης «Κραυγής» του Μουνκ.
– Ζούμε την εποχή του «homo felix», του ανθρώπου που αναζητεί ατέλειωτη ηδονή;
– Η εποχή μάς τροφοδοτεί την ψευδαίσθηση του αντικειμένου ως τόπο της σωτηρίας. Εγώ τη χαρακτήρισα ως τον απολυταρχισμό του αντικειμένου. Αυτό που φαντάζονται οι άνθρωποι ότι σώζει από τον πόνο της ύπαρξης είναι η πίστη προς το καινούργιο. Μόνο στο καινούργιο είναι το Καλό. Στην πραγματικότητα η ψυχανάλυση δείχνει ότι η αναζήτηση του καινούργιου, του καινούργιου αντικειμένου, του καινούργιου παρτενέρ, της καινούργιας αίσθησης δεν κάνει τίποτα άλλο από το να αναπαράγει την ίδια ακριβώς αίσθηση του ανικανοποίητου.
– Περιγράφετε τέσσερις τύπους υιού. Και καταλήγετε στον Τηλέμαχο ως τον υιό που έχει ανάγκη η κοινωνία μας. Τι ακριβώς χρειαζόμαστε από αυτόν;
– Ο Τηλέμαχος είναι η εικόνα του σωστού παιδιού. Δεν είναι ο γιος που θέλει να βγάλει από τη μέση τον πατέρα, σκοτώνοντάς τον. Δεν είναι ο γιος που υπακούει παθητικά τον πατέρα. Είναι ο γιος που ερμηνεύει την κληρονομιά ως ανάκτηση. Δεν αρνείται όπως ο Οιδίποδας τον πατέρα, αλλά ωστόσο δεν υποτάσσεται σε αυτόν. Ο Τηλέμαχος είναι ικανός να επαναφέρει μια συμβολική συμφωνία μεταξύ των γενεών. Τα παιδιά μας χρειάζονται να συναντήσουν πατεράδες που αποτελούν οι ίδιοι μαρτυρία της επιθυμίας. Όχι τον πατέρα-αφέντη, τον πατέρα με τη ράβδο. Αυτή η μορφή πατέρα έχει δύσει οριστικά. Ο Τηλέμαχος είναι ο γιος που δεν περιορίζεται στο να περιμένει την επιστροφή του πατέρα. Είναι ο γιος που επιχειρεί με τόλμη το ταξίδι του. Ετσι ανοίγει η Οδύσσεια: με το ταξίδι του γιου που κατευθύνεται στην Πύλο και στη Σπάρτη για να βρει τον πατέρα του. Είναι το πολιτικό καθήκον των νέων γενεών. Να ξανοιχθούν στη θάλασσα, να μην περιμένουν την επιστροφή του πατέρα, να μην παραμείνουν παθητικοί στο να κοιτούν τη θάλασσα.
– Τι είναι η κληρονομιά; Γιατί είναι τόσο δύσκολο για εμάς να αποδεχθούμε την κληρονομιά μας;
– Η κληρονομιά δεν αποτελείται από υλικά αγαθά ή από γονίδια. Δεν είναι η απόκτηση μιας προσόδου, καρπός λεηλασίας. Το να κληρονομήσουμε, σημαίνει να ανακτήσουμε αυτό που οι πατεράδες μας έχουν αφήσει. Είναι μια κίνηση ενεργητική, όχι παθητική. Μα τι κληρονομούμε; Το ουσιαστικό είναι να κληρονομήσουμε την επιθυμία. Ο αληθινός θησαυρός της κληρονομιάς είναι ο θησαυρός της επιθυμίας.
– Η ψυχανάλυση μπορεί να χτίσει ήθος; Μπορούμε να βρούμε τον σκοπό μέσω αυτής της διαδικασίας;
– Η ψυχανάλυση θεωρεί ότι η κατάσταση του να ζεις μαζί, στο πλαίσιο ενός ζευγαριού, μιας ομάδας, μιας πόλης, έχει ως βάση της τη μοναξιά του καθενός. Μόνον αν έχουμε την ικανότητα να μείνουμε μόνοι υπάρχει η πιθανότητα να χτίσουμε κοινωνικές σχέσεις που να είναι δημιουργικές-παραγωγικές.
– Σας απασχολεί η δύναμη της επιθυμίας. Θεωρείτε ότι προέρχεται από την έλλειψη, από κάτι μη τέλειο. Αλλά σήμερα οι άνθρωποι αναζητούν την τελειότητα, τη φαντασιώνονται. Πώς θα επιστρέψουμε στο ψεγάδι, στο λάθος, προκειμένου να αναζητήσουμε την αληθινή επιθυμία;
– Η επιθυμία δεν εμπεριέχει την ενοχή, την αμαρτία, το έγκλημα. Η επιθυμία είναι μια δύναμη επεκτατική, παραγωγική. Είναι όπως ο άνεμος της άνοιξης: ανοίγει τις πόρτες, τα παράθυρα, τα αυτιά, τα μάτια. Η επιθυμία είναι ένα άνοιγμα στο άπειρο άνοιγμα της ζωής. Τα ανθρώπινα όντα όμως φοβούνται αυτήν τη δύναμη γιατί δεν μπορούν να τη διαχειριστούν. Αποφεύγουν την επιθυμία ή τη συγχέουν με το καπρίτσιο, με την αυθαιρεσία μιας επιπόλαιης ελευθερίας.
– Είστε αισιόδοξος; Πιστεύετε ότι ο μύθος του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου μπορεί να μας κάνει να σκεφτούμε πάλι την ευθύνη μας;
– Τα παιδιά σαν τον Τηλέμαχο επικαλούνται έναν δίκαιο νόμο που βάζει τέλος στη μακρά νύχτα των Μνηστήρων. Η εποχή μας είναι κυριευμένη από τον λόγο του καπιταλιστή, αυτή είναι η μακρά νύχτα. Νύχτα του νόμου, της απεριόριστης κατανάλωσης, της εκμετάλλευσης της γης που νοείται μόνον ως πλουτοπαραγωγική πηγή, της αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας των αγορών και της αδυσώπητης οικονομίας. Ο Τηλέμαχος είναι ο γιος που τολμά να ερμηνεύσει την κληρονομιά ως ανάκτηση. Δεν είναι φιγούρα του Μπέκετ, της αναμονής. Είναι η φιγούρα της επιθυμίας. Θεωρώ ότι υπάρχει μια γενιά-Τηλέμαχος. Είναι η γενιά των σωστών παιδιών, των παιδιών που θέλουν να επιχειρήσουν το ταξίδι τους, των παιδιών που δεν φοβούνται τη δύναμη της επιθυμίας τους.
*"Είναι ένα παγκόσμιο ρεκόρ για έργο καλλιτέχνη"
Ένας πίνακας του ζωγράφου Σαρλ Μενιέ (1768-1832) κατακυρώθηκε στο ποσό των 1,8 εκατομμυρίων € σε βρετανό αγοραστή κατά τη διάρκεια δημοπρασίας, στη Νάντη, ανακοίνωσε ο οίκος δημοπρασιών Ivoire.
"Είναι ένα παγκόσμιο ρεκόρ για έργο του καλλιτέχνη αυτού", δήλωσε ο δημοπράτης Μπερτράν Κουτόν.
Ο πίνακας ορόσημο της καριέρας του Μενιέ, με τίτλο "Le depart de Telemaque" ("Η αναχώρηση του Τηλέμαχου"), παρουσιάζει τον γιο του Οδυσσέα να πιέζεται από τον Μέντορα να εγκαταλείψει το νησί της Καλυψούς. Ο πίνακας είχε εξαφανιστεί για δύο και πλέον αιώνες.
Ο πίνακας "εκτέθηκε το 1800 και το 1810 στο Σαλόν" (επίσημη έκθεση ζωγραφικής της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Παρισιού). 'Εκτοτε χάθηκαν τα ίχνη του. Ήταν σε μια οικογένεια στην Κοιλάδα του Λίγηρα", η οποία τον έθεσε προς πώληση, διευκρίνισε ο Κουτόν.
Η αξία του έργου εκτιμάτο μεταξύ 150.000 και 250.000 ευρώ. Επτά ενδιαφερόμενοι αγοραστές (Βρετανοί, Κύπριος, Γάλλος και Γερμανός), έδωσαν επί δέκα λεπτά μάχη για να αποκτήσουν τον πίνακα που τελικά κατακύρωσε τηλεφωνικά ένας Βρετανός, τελευταίος πλειοδότης.
