… αφήνοντας πίσω μου το χτες που φεύγει, σκέφτομαι έντονα αυτή τη φράση… όχι τυχαία όμως. Μου αρέσει να την αξιοποιώ ως ερέθισμα, στην έναρξη κυρίως σεμιναρίων σε ενήλικες όλων των ειδικοτήτων. Δίνει το έναυσμα για την πρώτη συζήτηση και τη γνωριμία με το ακροατήριο, αιφνιδιάζοντας ευχάριστα τους συμμετέχοντες, σπάζοντας τον πάγο, αφού τους τραβά την προσοχή η κόκκινη μουτζούρα, προσπαθώντας να διακρίνουν τη διαφορά μεταξύ του «περιμένουν» και του «περιμένεις». Το όχι τυχαία όμως που προανέφερα, μου υπενθύμισε ότι υπάρχουν άνθρωποι που συνεχίζουν να με αφήνουν εμβρόντητη, μπροστά στον απόηχο της συμπεριφοράς τους.
Η καθημερινότητά μας είναι πλούσια σε συμπεριφορές στο κόκκινο… ακόμη και στο φάσμα της σιωπής… όταν για παράδειγμα εκείνος ή εκείνη με τον οποίο έχετε στενή σχέση, επιλέγει να κόψει κάθε επικοινωνία μαζί σας, συνήθως τίποτα καλό δεν προμηνύεται… Όσο για τον εξοστρακισμό, τη στάση δηλαδή του αποκλεισμού, αποτελεί πλέον πάγια κοινωνική πρακτική, καθώς στον εργασιακό χώρο εφαρμόζεται με σκοπό να σε κάνουν να νιώθεις ανεπιθύμητος, ώστε να συμμορφωθείς εγκαίρως – το γνωστό mobbing – ενώ στις διαπροσωπικές σχέσεις, η τιμωρία δια του αποκλεισμού θεωρείται ένα κοινωνικά αποδεκτό μέσο ρύθμισης των ανθρωπίνων σχέσεων, και αποτελεί ένα ισχυρότατο εργαλείο ελέγχου και καταναγκασμού στα χέρια ατόμων και ομάδων που, συνήθως, βρίσκονται σε θέση ισχύος.
Τι νοηματοδοτεί λοιπόν η εσκεμμένη σιωπή; Η σιωπή μου προς απάντησή σου. Πολύ πιθανόν λοιπόν να σημαίνει ότι επιλέγω να σου δώσω ένα μάθημα και πιθανόν να νομίζω ότι με τη στάση μου θα σε φέρω με τα νερά μου. Θα σε αναγκάσω ή θα με ακολουθήσεις… γιατί έχεις πάρει το μάθημά σου από το παρελθόν.
Στο σημείο αυτό, θα σας παρακαλούσα να το διαχωρίσετε από την παροδική σιωπή που φυσικά συναντά και χαρακτηρίζει στιγμές και περιπτώσεις που κατά καιρούς έχουμε βιώσει όλοι μας. Αναφέρομαι στην περίπτωση που κινείστε ή επιβάλετε εσείς οι ίδιοι τη διακοπή επικοινωνίας μέχρι νεοτέρας, ως μέσο χειρισμού κι ελέγχου του άλλου… σαν να μην υπάρχει… σαν να είναι αόρατος, να μην αξίζει την προσοχή σας.
Αν σας έχει συμβεί να βρίσκεστε στον ίδιο χώρο με κάποιον που ενώ τον γνωρίζετε καλά, μοιάζει σαν να μην υπάρχετε για αυτόν, δεν απαντά στις ερωτήσεις που του κάνετε, δεν εκφράζει το παραμικρό συναίσθημα απέναντί σας, σας κρατά με διάφορους τρόπους σε απόσταση και είναι ψυχρός και απόμακρος, τότε έχετε πέσει θύμα της αποκαλούμενης «τιμωρητικής σιωπής».
Όσο κι αν διαφωνήσετε, η σιωπή δεν είναι μία αμυντική τακτική αλλά μία βαρβάτη επίθεση που μεταφράζεται στην παθητική φωνή, τουτέστιν, όταν κάποιος σωπαίνει για μεγάλο διάστημα κι επιλέγει να το συντηρεί στη μετωπική επικοινωνία, υπαινίσσεται την αδικία και τη δυσαρέσκειά του, αποτυπώνοντας με παθητικό τρόπο το στρίμωγμα, τη δυσφορία ή την οργή του, χωρίς λόγια. Τους λόγους της τιμωρητικής σιωπής μόνο ο ίδιος ο σιωπών γνωρίζει, μη δίνοντας την παραμικρή απάντηση, παρά τις απέλπιδες προσπάθειες του άλλου/ης να μάθει την αιτία της απόσυρσής του, ή δίνοντας απαντήσεις του τύπου «Θα έπρεπε να ξέρεις», «Δεν υπάρχει τίποτα να συζητήσουμε, ούτως ή άλλως ποτέ δεν ακούς ή δεν καταλαβαίνεις» κ.ά., προκαλώντας της, με τον τρόπο αυτό, ακόμα μεγαλύτερη σύγχυση, ανασφάλεια, απόγνωση και αυτοαμφισβήτηση, και στερώντας κάθε ευκαιρία να απολογηθεί, να δώσει εξηγήσεις ή, αν είναι αναγκαίο, να επανορθώσει.
Από την άλλη πλευρά, ένα αποδυναμωμένο και ψυχικά εξοντωμένο άτομο δεν είναι σε θέση να προβάλει την παραμικρή αντίσταση, επιτρέποντας στο δυνάστη του να ασκεί πλήρη έλεγχο επάνω του και να επιβάλει ανεμπόδιστα όλους τους όρους του. Τέτοιοι όροι μπορεί να είναι η αποφυγή απαντήσεων σε «δυσάρεστα» ερωτήματα ή της οποιαδήποτε συζήτησης για τυχόν προβλήματα στη σχέση, η άρνηση ανάληψης της οποιαδήποτε ευθύνης -πέραν αυτών που ο ίδιος επιθυμεί- και διάφορα άλλα. Όλα υπό έλεγχο λοιπόν, ή μήπως όχι;
Η σημειολογία της σιωπής φορά πολλές ερμηνείες…
… να τιμωρήσει, αν τόλμησες με τη επιλογή σου, πράξη ή παράλειψη να τον/την βλάψεις, προσβάλλεις ή παρακούσεις. Ο τιμωρός θέλει να κάνει τον άλλο να πονέσει, δημιουργώντας εσκεμμένα ενοχές… που θα πάει (;) θα μαρτυρήσει τα κεκτημένα, το θύμα… θα αναγκαστεί να σκύψει το κεφάλι και να απολογηθεί γι? αυτά που έκανε ή δεν έκανε. Μήνυμα χωρίς χρέωση: Γνωρίζετε υποθέτω το γνωστό ανέκδοτο που λέγεται με περισσή χάρη, για το ότι μεταξύ συζύγων, ο άντρας ρίχνει καμιά ξανάστροφη στη γυναίκα του αναίτια, κι όταν εκείνη αναρωτιέται το λόγο, της απαντά… προκαταβολικά.
… να συμμορφώσει μέσω του εκφοβισμού. Ο τιμωρός εδώ επιδιώκει να λυγίσει την αδυναμία που του έχει ο άλλος, αποσύροντας το ενδιαφέρον του, με μοναδικό σκοπό να τον πανικοβάλλει και να τον αναγκάσει να συνθηκολογήσει με τους όποιους όρους του. Μήνυμα χωρίς χρέωση: «Αν δεν κάνεις αυτό που θέλω, δεν μπορείς να με έχεις».
… να επιβάλλει τα αποσιωπητικά. Στην προοπτική του να «σηκώσει κεφάλι» το θύμα ή αποπειραθεί να επιβάλλει τον εαυτό του σε κάποιο τομέα, να θέσει εκ νέου τους όρους του παιχνιδιού ή να ζητήσει διαφορετική μεταχείριση, ο τιμωρός επιλέγει τη σιωπή, που χαμένη στη μετάφραση σηματοδοτεί ένα αθόρυβα βροντερό «όχι». Μήνυμα χωρίς χρέωση: «Δεν γουστάρω καμία επαφή ή σχέση μαζί σου, αν νομίζεις ότι μου βάζεις όρια».
… να επιβάλλει τη δυναμική του εγωιστικά. Καθώς το να βρεθεί μία ικανοποιητική λύση και για τις δύο πλευρές, δεν είναι προτεραιότητα, η σιωπή επιλέγεται ως τεχνική στον καβγά. Μήνυμα χωρίς χρέωση: «Δεν θ' αλλάξω εγώ και δεν κάνω πίσω για να παραδεχτώ ότι έφταιξα που σε προσέβαλα. Με συνοπτικές διαδικασίες, αρνούμαι να αναλάβω το δικό μου μερίδιο ευθύνης».
Θα μπορούσες εδώ βέβαια να αναρωτηθείς… κι αν τον πνίγει το δίκαιο;
Ό,τι κι αν φαντάζεσαι, νιώθεις ή επιλέγεις, καλό είναι να γνωρίζεις ότι οι διαφωνίες δεν λύνονται ποτέ μαγικά. Αν πιστεύει ο τιμωρός ότι έχει κάθε λόγο να φέρεται έτσι γιατί τον πνίγει το δικό του δίκιο, κακώς το πιστεύει, γιατί απλούστατα το μυαλό κάνει εύκολα παιχνίδια… κανείς δεν είναι δεδομένος. Η τακτική εδώ κινείται μεταξύ σαδισμού και μαζοχισμού, αφού η άλλη πλευρά, το θύμα, τείνει να πιστεύει ότι αξίζει τη συμπεριφορά ή την αδιαφορία, ενώ γνωρίζει την πιθανή αιτία αποκλεισμού. Από τη μία το «έγκλημα» του θύματος και από τη άλλη η «νομιμοποίηση» της οργής του τιμωρού… και φυσικά το παιχνίδι έχει και θεατές.
Θα μπορούσες εδώ και πάλι να αναρωτηθείς… τι συμβαίνει όμως όταν και η άλλη πλευρά επιλέξει να πορευθεί στη σιωπή; Δεν έχει η άλλη πλευρά δικαιώματα, δίκαιο και διάθεση να αποσυρθεί; Αυτό να το βγάλεις από το μυαλό σου, γιατί βάσει του τιμωρού, πρόκειται για δείγμα ανωριμότητας και ασέβειας. Στα παιχνίδια επιβίωσης που παίζονται στο τερέν των διαπροσωπικών σχέσεων, κυριαρχεί η λεγόμενη προβολή, αμυντικός μηχανισμός. Ό,τι δικαιολογείται στον τιμωρό, στο θύμα είναι απαράδεκτο κι εχθρικό, ως ένα καψόνι, όπως αξιοποιείται από τους άλλους ή μία μορφή εμπάργκο… stop!
Αυτή η αίσθηση του ελέγχου πάνω στον άλλο, ανταμείβει τον τιμωρό, καθώς αντιλαμβάνεται ότι κερδίζει στα σημεία. Αν δεν υπάρχει Θεός, διεκδικεί τη θέση… η κρίση του τσακίζει κόκαλα… ποιος είναι ο άλλος που δικαιούται μία ακόμη ευκαιρία (;)
ΑΝ στη σιωπή ακούσει τη σιωπή, θα προσβληθεί και θα γεμίσει αδιαφορία.
ΑΝ δεχτεί την ταπεινή συγνώμη, η επικοινωνία θα επανέλθει.
Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι δεν παίζεις μόνο εσύ αλλά και οι άλλοι σ? αυτή τη ζωή. Σεβαστό το ενδεχόμενο του να μην έχει μάθει κανείς να φέρεται αλλιώς. Σεβαστό και το ενδεχόμενο να αναπαράγονται τεχνικές που υιοθετήθηκαν από τα γονεϊκά πρότυπα. Και καθώς είμαστε τόσο διαφορετικοί μεταξύ μας, ας πούμε Αλήθειες. Το να μεγαλώνεις σ? ένα περιβάλλον που σε υποτιμούσε ή σε καπέλωνε κάθε φορά που επιθυμούσες να αναπτυχθείς, σε συντόνισε στο να υποτιμάς τη δυναμική εκφοράς αντιρρήσεων. Η απόσυρση και η σιωπή δεν παύουν να αποτελούν παθητικότατες επιλογές έκφρασης του πόνου που έχει συσσωρευτεί μέσα σε όποιον/α τις επιλέγει ως μοναδική τακτική. Ως «κακό» παιδί επιβίωσες με όποιο κόστος… ως ενήλικας όμως, που θα τρέξεις να κρυφτείς; Γιατί ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας. Ακόμη κι όταν η σιωπή επιλέγεται στην προοπτική του να προστατευθεί ο τιμωρός, διατηρώντας τα θετικά συναισθήματα για πάρτη του, ως μόνη διέξοδος παραμένει ο αποκλεισμός κάθε στοιχείου που φαντάζει απειλητικό. Τι πλήγμα αυτό για την αυτοεικόνα του/της… του να υπάρχει πάντα κάτι που θα υπενθυμίζει ότι τίποτε δεν είναι τέλειο, αλλά ο τιμωρός να πιστεύει ότι είναι.
Κι ενώ όλο το σκηνικό προσομοιάζει με αυτό της εκπαίδευσης σκύλων μέσω της ενίσχυσης και της τιμωρίας, στις ανθρώπινες σχέσεις τα ψιλά γράμματα μεταφράζονται στην παράταση του παιχνιδιού. Πέραν της προβολής, η απώθηση κάνει πλέον παιχνίδι. Το να βάζεις και να βγάζεις ανθρώπους από τη ζωή σου, τη στιγμή που δεν επιλέγεις να ηρεμήσεις τα φαντάσματά σου, δεν δίνουν σε κανέναν το αναγκαίο άλλοθι… ακόμη κι όταν η ζωή σου τα έφερε έτσι που η δύναμη και ο έλεγχος έχουν αποκτήσει για σένα μεγαλύτερη αξία από ό,τι η οποιαδήποτε σχέση.
Όσα λοιπόν σωπαίνει η στιγμή, η σιωπή τα ανακαλύπτει …
Εσύ φταις, δεν θα με ξεγελάσεις! – Δεν φταίω, δεν έκανα κάτι κακό… τουλάχιστον όχι αυτή τη φορά.
Πάντα τέτοια έκανες, γιατί να σε πιστέψω τώρα; – Γιατί όλα είναι καθαρά, ορίστε και οι αποδείξεις, δεν σου κρύβω κάτι.
Δεν πρόκειται να σταματήσω πρώτος, γιατί να κάνω πίσω αφού σε προειδοποίησα. – Μα τι έχεις πάθει;
Δεν θέλω να σε ξανακούσω. – Όπως αγαπάς. Αυτή είναι η αλήθεια μου.
Στα προσεχώς
Εάν κάποιος/-α δεν μπορεί ή δεν θέλει, για κάποιους λόγους, να φύγει από μία τέτοιου είδους νοσηρή σχέση -όπου μετατρέπεται από υποκείμενο σε αντικείμενο- είναι καλό, μέχρι να βρει το κουράγιο και τη δύναμη να κάνει κάτι καλύτερο, να έχει υπόψη τα εξής:
Το να απαλλαγεί κανείς από τον παραλυτικό ρόλο του μονίμου θύματος, είναι αναγκαίο και επιβάλλεται για την ψυχική του ισορροπία.
Στις φάσεις της σιωπής, προσπάθησε να ελέγξεις την αίσθηση πως εσύ ευθύνεσαι και μην ασχολείσαι με τα άλλοθι του/της άλλου/ης.
Διαμαρτυρήσου, πες πως είναι πολύ βαρετή και αδιέξοδη η σχέση μαζί του και πως αρνείσαι να συνεχίσεις να συμμετέχεις σε ένα τέτοιο θέατρο παραλόγου.
Μη μπαίνεις στη διαδικασία να ανταποδώσεις με το ίδιο αντίτιμο. Φθείρει και δεν οδηγεί πουθενά. Δεν έχει νόημα να μετατραπείς σε θηριοδαμαστής.
Φρόντισε και δείξε στον εαυτό σου την αγάπη που του αξίζει, κάνε πράγματα που θα σε γεμίσουν με δύναμη.
Αντί επιλόγου
Στο βωμό της εν λόγω τακτικής, είναι δύσκολο να επανέλθουν οι ισορροπίες, όχι όμως και αδύνατο. Αν δεν μπορεί να καταλάβει κανείς τι τον χωρίζει με τον άλλο, ας επικεντρωθεί στο τι τον ενώνει και αντιδρά έτσι. Στην περίπτωση που το φορτίο του είναι βαρύ, και η σιωπή του βλάπτει τη υγεία, καλό θα ήταν να προβεί εγκαίρως στον επαναπροσδιορισμό της κατάστασης, απομακρύνοντας το φόβο του να φανεί ανακόλουθος/η. Όσο προκλητικό κι αν ακούγεται, στη λογική του τιμωρού που «βρίσκει και τα κάνει», διαλέγει δηλαδή ανθρώπους που δέχονται ή ανέχονται ανάλογες χειριστικές συμπεριφορές… άλλωστε ο καθένας μας είναι υπεύθυνος της ζωής που ζει και του είδους της σχέσης που έχει… καθώς αποκαλύπτεται εκεί που δεν το περιμένει…
Μπιπ… η κλήση σας προωθείται.
Μένη Κουτσοσίμου
Ψυχολόγος – Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
ΜΔΕ στην Κοινωνική Ψυχιατρική-Παιδοψυχιατρική
Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Ιωαννίνων
Μεταδιδάκτωρ Ιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων στην Ποιότητα Υπηρεσιών
via
