Μια ολόκληρη στρατιά αξιόλογων γυναικών ασχολήθηκε με τη μελέτη της φιλοσοφίας τόσο στην αρχαιότητα όσο και στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο.
Στη διάρκεια της νεοπλατωνικής περιόδου παρουσιάστηκε ένας μεγάλος αριθμός γυναικών που είχαν αφοσιωθεί στη φιλοσοφία. Για τις περισσότερες όμως ξέρουμε ελάχιστα πράγματα πέρα από τα ονόματά τους. Δυο Ρωμαίες δέσποινες, η Χιόνη και η Τζέμινα, ήταν προστάτριες του Πλωτίνου στη Ρώμη, του οποίου μαθήτρια ήταν η κόρη της δεύτερης, που είχε το ίδιο όνομα με τη μητέρα της. Μια ακόμη μαθήτρια του, η Αμφίκλεια, παντρεύτηκε τον γιο του φιλοσόφου Ιαμβλίχου.
Η σύζυγος του Πορφυρίου, η Μαρκέλα, έδειξε επίσης ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία, ενώ η φιλόσοφος Αρετή, προς την οποία ο Ιάμβλιχος έστειλε μια επιστολή για την αρετή της μετριοφροσύνης, ήταν μέλος του κύκλου του…
Στη διάρκεια της νεοπλατωνικής περιόδου παρουσιάστηκε ένας μεγάλος αριθμός γυναικών που είχαν αφοσιωθεί στη φιλοσοφία. Για τις περισσότερες όμως ξέρουμε ελάχιστα πράγματα πέρα από τα ονόματά τους. Δυο Ρωμαίες δέσποινες, η Χιόνη και η Τζέμινα, ήταν προστάτριες του Πλωτίνου στη Ρώμη, του οποίου μαθήτρια ήταν η κόρη της δεύτερης, που είχε το ίδιο όνομα με τη μητέρα της. Μια ακόμη μαθήτρια του, η Αμφίκλεια, παντρεύτηκε τον γιο του φιλοσόφου Ιαμβλίχου.
Η σύζυγος του Πορφυρίου, η Μαρκέλα, έδειξε επίσης ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία, ενώ η φιλόσοφος Αρετή, προς την οποία ο Ιάμβλιχος έστειλε μια επιστολή για την αρετή της μετριοφροσύνης, ήταν μέλος του κύκλου του…
Η πιο γνωστή, πιο πρωτότυπη και πιο επιβλητική ήταν η Σωσιπάτρα. Έζησε το πρώτο ήμισυ του 4ου αιώνα και δίδαξε φιλοσοφία στη Πέργαμο. Ο Ευνάπιος θαύμαζε τόσο πολύ τη σοφία της ώστε περιέλαβε μια περιγραφή της στο έργο του Βίοι φιλόσοφων και σοφιστών. Ο R. J. Penella, στη μελέτη του για τον Ευνάπιο, ακολουθεί τη γνώμη του επιβεβαιώνοντας ότι η Σωσιπάτρα συνδύαζε το μυστικιστικό πλατωνισμό με τη θεουργία.
Σύμφωνα με τον Ευνάπιο, η Σωσιπάτρα μυήθηκε από μικρή στις πρακτικές των Χαλδαίων από δύο ξένους και απέκτησε έτσι τη δύναμη της μαντείας και της επικοινωνίας με θεϊκά πράγματα. Με τη σειρά της, πρόσφερε στους μαθητές της τόσο σημαντικές φιλοσοφικές γνώσεις ώστε η σχολή της στη Πέργαμο απέκτησε πολύ μεγαλύτερη φήμη από τη γειτονική σχολή του περίφημου Αιδεσίου, τον οποίον είχε μαθητή ο Ιάμβλιχος.
Σύμφωνα με τον Ευνάπιο, η Σωσιπάτρα μυήθηκε από μικρή στις πρακτικές των Χαλδαίων από δύο ξένους και απέκτησε έτσι τη δύναμη της μαντείας και της επικοινωνίας με θεϊκά πράγματα. Με τη σειρά της, πρόσφερε στους μαθητές της τόσο σημαντικές φιλοσοφικές γνώσεις ώστε η σχολή της στη Πέργαμο απέκτησε πολύ μεγαλύτερη φήμη από τη γειτονική σχολή του περίφημου Αιδεσίου, τον οποίον είχε μαθητή ο Ιάμβλιχος.
Η κόρη του Πλουτάρχου Ασκληπιγένεια ήταν επίσης γνωστή φιλόσοφος. Σύγχρονος της Υπατίας και δάσκαλος στην Ακαδημία της Αθήνας, ο Πλούταρχος δίδαξε στην κόρη του τα μυστικά της μαντικής και της μαγείας των Χαλδαίων. Στη συνέχεια εκείνη τα κληροδότησε στον γνωστό φιλόσοφο του 5ου αιώνα Πρόκλο, διάδοχο του Συριανού στη διεύθυνση της Ακαδημίας.
Ορισμένοι λόγιοι, μεταξύ των οποίων και ο H. Druon στο έργο του
Etudes surla vie et les oeuvres de Synesios, eveque de Ptolemais,
υποστηρίζουν ότι η Υπατία είχε σπουδάσει φιλοσοφία στην Αθήνα και ήταν μαθήτρια της Ασκληπιγένειας.
Η Αλεξάνδρεια παρουσίασε αρκετές παγανίστριες και χριστιανές γυναίκες που ήταν γνωστές για τη μόρφωσή τους. Μεταξύ των πρώτων συγκαταλέγεται η κόρη του φιλοσόφου Ολυμπιοδώρου. Ο Πρόκλος σπούδασε κοντά της όταν επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια στα μέσα του 5ου αιώνα και ο Ολυμπιόδωρος ήθελε να τον παντρέψει μαζί της. Η Αιδεσία, μια άλλη φιλόσοφος του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα, έγινε σύζυγος και μητέρα φιλοσόφων.
Στο έργο του Ισιδώρου βίος, ο Δαμάσκιος την περιγράφει ως την «καλύτερη και ομορφότερη από όλες τις γυναίκες της Αλεξάνδρειας». Η Αιδεσία παντρεύτηκε τον Ερμεία, έναν νεοπλατωνικό φιλόσοφο, αν και ο συγγενής της Συριανός, διάδοχος του Πλουτάρχου στην Ακαδημία της Αθήνας, ήθελε να την παντρέψει με τον Πρόκλο. Με τον Ερμεία, έμμισθο δημόσιο δάσκαλο στην Αλεξάνδρεια, η Αιδεσία απέκτησε δύο γιους, τους μελλοντικούς σπουδαίους φιλοσόφους Αμμώνιο και Ηλιόδωρο.
Μετά το θάνατο του συζύγου της, τους πήγε στην Αθήνα και εμπιστεύτηκε τη μόρφωσή τους στον Πρόκλο. Από τους δυο γιους της σημαντικότερος φιλόσοφος ήταν ο Αμμώνιος που, όπως ο πατέρας του, πήρε την έδρα της φιλοσοφίας στην πόλη. Μεταξύ των μαθητών του ήταν ο Δαμάσκιος και αρκετοί άλλοι περισσότερο ή λιγότερο γνωστοί Αλεξανδρινοί και Αθηναίοι φιλόσοφοι. Στην κηδεία της Αιδεσίας, ο Δαμάσκιος την εγκωμίασε σαν γυναίκα που τη θαύμαζαν όλοι.
Οι περισσότερες από τις μορφωμένες χριστιανές της Αλεξάνδρειας, όπως η μοναχή Αγία Θεοδώρα, η μάρτυς Ευγενία και η Αγία Μαρία η Αιγυπτία, έχουν υψηλή θέση στη χριστιανική αγιογραφία. Μια άλλη Υπατία στην Αλεξάνδρεια, μια χήρα, αναφέρεται το 455 σε ένα διάταγμα του αυτοκράτορα Μαρκιανού, που παραχωρούσε σε χήρες, μοναχές και γυναίκες της εκκλησίας, το δικαίωμα να δωρίζουν την περιουσία τους στην εκκλησία και στον κλήρο. Αυτή η Υπατία, που χαρακτηρίζεται στο διάταγμα «αξιομνημόνευτη γυναίκα», είχε κάνει ένα τέτοιο κληροδότημα.
Αν και δεν υπάρχει φυσικά καμιά σχέση ανάμεσα σε αυτήν τη χήρα και στην Υπατία, η τελευταία συνδέεται κάπως με την Αικατερίνη την πιο αγαπητή και γνωστή αγία και μάρτυρα της Αλεξάνδρειας. Οι μελετητές του θρύλου της Αικατερίνης έχουν παρατηρήσει ότι η ιστορία της, που άρχισε να διαμορφώνεται γύρω στον 8ο αιώνα, περιέχει χαρακτηριστικά που προέρχονται από τη βιογραφία της Υπατίας. Η Αικατερίνη εμφανίζεται στα πάθη της όχι μόνο σαν μια νέα και όμορφη παρθένα, αλλά επίσης σαν λογία με γνώσεις στη γεωμετρία, στα μαθηματικά και στην αστρονομία, αφοσιωμένη στη σοφία των Ελλήνων.
Ο διώκτης της, ο αυτοκράτορας Μαξέντιος (όπως τον αποκαλεί ο συγγραφέας του Ισιδώρου βίος), προσκάλεσε πενήντα από τους πλέον διαπρεπείς ρήτορες και φιλοσόφους από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας με την εντολή να αποδείξουν την ανοησία της Αικατερίνης και τον παραλογισμό των θρησκευτικών της πεποιθήσεων. Εκείνη όμως όχι μόνο αντιμετώπισε τα επιχειρήματα των σοφών, αλλά κατάφερε επίσης να τους προσηλυτίσει στον χριστιανισμό. Στη συνέχεια ο αυτοκράτωρ την καταδίκασε σε θάνατο με βασανιστήρια. Ο θρύλος συνδέει τα γεγονότα με την καταδίωξη του χριστιανισμού στη διάρκεια της βασιλείας του Διοκλητιανού.
Ο Β. Α. Μυρσιλίδης στο έργο του
Annuaire scientifique de la Faculte de philosophie de l’Universite d’ Athenes, Ilieme Periode 24 (1973 – 74 ): 418 – 420,
δίνει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πληροφορία που μπορεί να βοηθήσει τις απόψεις των λογίων για τη σχέση μεταξύ της θρυλικής Αγίας Αικατερίνης και της ιστορικής Υπατίας. Ο Μυρσιλίδης γράφει ότι στη Μικρά Ασία, κοντά στην αρχαία πόλη της Λαοδικείας στις όχθες του ποταμού Πυράμου, στο σημερινό Ντενιζλί, μερικοί ηλικιωμένοι κάτοικοι της πόλεις του έδειξαν τα ερείπια μιας εκκλησίας και μια μισοκατεστραμμένη επιγραφή που ανέφερε την ευγνωμοσύνη της εκκλησίας προς την «Αγία Υπατία Αικατερίνη». Ίσως το δεύτερο όνομα της Υπατίας να ήταν Αικατερίνη.
