30 Οκτωβρίου 2009, πέθανε ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του 20ού. Ο Γάλλος ανθρωπολόγος Κλοντ Λεβί-Στρος . Ας διαβάσουμε γι αυτόν ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Γκυ Σορμάν “Οι μεγάλοι στοχαστές της εποχής μας”
Μια συνομιλία με τον Κλωντ Λεβί-Στρως δεν μοιάζει με καμιάν άλλη. Πρώτο, διότι πρέπει να σου την παραχωρήσει, πράγμα που απαιτεί μερικούς μήνες υπομονής. Ο άνθρωπος δεν επιζητεί τη δημοσιότητα, την οποία άλλωστε του έχει ήδη διασφαλίσει το έργο του. Έπειτα, το είδος ερώτηση/απάντηση τον φέρνει σε δύσκολη θέση και του προκαλεί ανία: προτιμά να διαθέτει τον χρόνο στον στοχασμό: «Ελάτε, παρακαλώ», μου είχε πει, «χωρίς μαγνητόφωνο, ώστε να έχουμε μια συζήτηση σε βάθος για τις εργασίες μου». Αυτό ήταν αυτονόητο.
Δεν χρειάζεται να υπογραμμιστεί αυτό που αντιπροσωπεύει ο Λεβί-Στρως. Θα αρκεστώ να θυμίσω μόνο ότι δεν επιθυμεί να θεωρείται διανοούμενος, με τη γαλλική σημασία του όρου, δηλαδή να τοποθετείται πάνω σε όλα και σε οτιδήποτε. Όπως δήλωσε: «Δεν μπορεί κανείς να τα σκέπτεται όλα». Θα προσθέσω μια προσωπική παρατήρηση: μεταξύ των «στοχαστών» που συνάντησα, ήταν εκείνος που με συνάρπασε με την πνευματική του αυστηρότητα. Κάθε ερώτημα που τίθεται προκαλεί μιαν απάντηση: σύντομη, επιγραμματική, οξυδερκή, οριστική. Ούτε και μία έστω παραπανίσια λέξη, ούτε μία διφορούμενη λέξη. Στις θεωρητικές επιστήμες, όπου υπάρχει συνωστισμός ιδεολογιών και λόγων, αποτελεί εξαίρεση.
Και κάτι για την ατμόσφαιρα: ο Λεβί-Στρως είναι συλλέκτης: «Είμαι συλλέκτης», μου λέγει, «από ηλικίας δέκα ετών. Ίσως τότε να γεννήθηκε το πάθος μου για κάθε τι το απόμακρο…» Ανάμεσα στα αντικείμενα που τραβούν την προσοχή: ένα θιβετιανό τάνκα, ένα σκαλιστός πάσσαλος από τη Βόρεια Αμερική, ένα λαγούτο από τη Βιρμανία. Αυτά τα αντικείμενα δεν πρέπει ωστόσο να μας παραπλανήσουν˙ ο εξερευνητής δεν είναι σε αναζήτηση σπανίων αντικειμένων: αυτό που αναζητά είναι η ανθρώπινη φύση.
«Απεχθάνομαι τα ταξίδια και τους ταξιδιώτες»˙ μ’ αυτήν την περίφημη αποστροφή αρχίζει το δημοφιλέστερο βιβλίο του Κλωντ Λεβί-Στρως, που δημοσιεύθηκε το 1955: οι «Θλιμμένοι Τροπικοί». Πώς μπορεί, αυτός ο μελετητής των πρωτόγονων κοινωνιών, ν’ αντιφάσκει έτσι με τη μέθοδο που εφάρμοσε ο ίδιος; ‘Όπως μου εξηγεί, το ταξίδι δεν αποτελεί τον σκοπό του ανθρωπολόγου: δεν είναι παρά η υποχρεωτική και βαρετή διαδρομή που τον χωρίζει από τον τόπο των εμπειριών του.
Ποια εσωτερική λοιπόν αναγκαιότητα οδήγησε τον νεαρό Λεβί-Στρως, κατά τη δεκαετία του ’30, να ταξιδέψει τόσο μακριά, να διασχίσει τις κοιλάδες και τους ποταμούς της Βραζιλίας, σ’ αναζήτηση του πολυπόθητου αντικειμένου: της αληθινής, της αυθεντικής «άγριας» φυλής. «Ίσως αυτό να οφειλόταν», μου λέγει, «στο ότι είχα διαβάσει τον Ζακ Ζακ Ρουσσώ. Η ανακάλυψη του Κοινωνικού Συμβολαίου και του Εμίλ μου είχαν κεντρίσει την επιθυμία να αναζητήσω την προπατορική ανθρωπότητα». Θα προσπαθήσει να ανακαλύψει λοιπόν στη Βραζιλία, κοντά στους Ινδιάνους Ναμπικβάρας και Τούμπις, την κοινωνία όπως υπήρχε στη Νεολιθική Εποχή, πριν την είσοδό της στον κύκλο της Ιστορίας. «Προσπάθησα», μου λέγει, «να αναπαραστήσω την εντύπωση που προκάλεσε η πρώτη συνάντηση των Ινδιάνων με τους Ευρωπαίους. Μη με κρίνετε όμως από τους “Θλιμμένος Τροπικούς”. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα στα περιθώρια του επιστημονικού μου έργου, που είναι πιο κοντά στον Μακ Ορλάν παρά στην εθνολογία. Αφήνομαι, στις σελίδες του, σε κάποιες λογοτεχνικές υπερβολές, όπως, π.χ., όταν νομίζω ότι ανακαλύπτω, σε μιαν ομάδα Ινδιάνων, τις πηγές τουΚοινωνικού Συμβολαίου, όπως τις έχει περιγράψει ο Ρουσσώ».
Ας κάνουμε λοιπόν τον διαχωρισμό ανάμεσα στο Κοινωνικό Συμβόλαιο και στα άλλα βιβλία, αλλά ας μην παραγνωρίσουμε ότι αυτό το «μυθιστόρημα» έπαιξε έναν πολύ μεγάλο ρόλο στον Δυτικό κόσμο, αποκαθιστώντας τις πρωτόγονες κοινωνίες, την εποχή ακριβώς όπου ξεσηκώνονταν παντού τα κινήματα ενάντια στην αποικιοκρατία. Ο Λεβί-Στρως «αποδεικνύει» εκεί ότι ο Ιησουίτης ιεραπόστολος δεν ήταν ανώτερος από τον πρωτόγονο μπορόρο, τον οποίο είχε προσηλυτίσει στον Χριστό και στον σύγχρονο πολιτισμό. Το βιβλίο αυτό έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στον αυτοέλεγχο συνειδήσεως εκ μέρους της Δύσης. Η πρωτόγονη κοινωνία ήταν λοιπόν τέλεια; «Όχι, αλλά ήταν μία ειρηνική κοινωνία, εναρμοσμένη με τη φύση», απαντά ο Λεβί-Στρως.
Εκτός απ’ αυτήν την επιθυμία του να ανακαλύψουμε έναν «χαμένο» πολιτισμό, τι μπορεί να παρατηρήσει η σύγχρονη ανθρωπολογία σε μια πρωτόγονη φυλη;
«Αναζητώ αυτό που είναι σταθερό
και θεμελιώδες στον άνθρωπο»
Για να κατανοήσουμε κάτι από τον άνθρωπο, μου λέγει ο Λεβί-Στρως, δεν πρέπει να περιοριστούμε στην αυτοπαρατήρηση, μιμούμενοι τον φιλόσοφο ο οποίος εφαρμόζει τον αυτοέλεγχο. Ούτε αρκεί όμως και να περιοριζόμαστε σε μία μόνο περίοδο, κατά το πρότυπο του ιστορικού. Αντίθετα, είναι απολύτως αναγκαίο να «κόψουμε πίσω μας τις γέφυρες», να πάμε να συναντήσουμε εκείνους που φαίνεται να απέχουν όσο γίνεται περισσότερο από εμάς, για να αναζητήσουμε αυτό που, στην ανθρώπινη φύση, είναι σταθερό και θεμελιώδες.
Είναι όμως δυνατό να «δούμε» πραγματικά τους Ινδιάνους του Μάτο Γκρόσο ή του Αμαζονίου και να κατανοήσουμε κάτι από τον πολιτισμό τους; Η αλήθεια είναι ότι ο ανθρωπολόγος δεν είναι σε θέση να κατανοήσει τα πάντα αλλά, απαντά ο Λεβί-Στρως, είναι προτιμότερες οι κατά προσέγγιση εκτιμήσεις από το τίποτα. Άλλωστε, το έργο του ανθρωπολόγου δεν είναι δυσχερέστερο από το έργο του φυσικού ή του χημικού. Και αυτοί δεν παρατηρούν παρά τμήμα μόνο της πραγματικότητας, με ατελή όργανα. Ο Λεβί-Στρως φτάνει μάλιστα μέχρι του σημείου να εγκωμιάζει το σύντομο ταξίδι: επιτρέπει αυτό κάποτε στον βιαστικό παρατηρητή να συλλάβει καλύτερα, όπως σ’ ένα φωτογραφικό στιγμιότυπο, τα εξέχοντα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, που θα διέφευγαν ίσως από έναν κατά τα φαινόμενα περισσότερο ευσυνείδητο επιστήμονα.
Πάντως, ο Λεβί-Στρως έπαψε εδώ και πενήντα χρόνια να διεξάγει επί τόπου την επιστημονική του έρευνα, κάτι στο οποίο, οι περισσότεροι από τους λοιπούς εθνολόγους, παραμένουν πιστοί. Όπως και στους μεγάλους μυθιστοριογράφους –τον Μελβίλ ή τον Τζακ Λόντον– όλο το κατοπινό του έργο έχει τις πηγές του, από το πρώτο ταξίδι του, στη Βραζιλία. Ο Λεβί-Στρως δεν ξαναγύρισε ποτέ εκεί, «αποφεύγοντας», υπογραμμίζει, «να κλάψει πάνω στις αναμνήσεις του». Αλλά και επειδή πιστεύει ότι η επί τόπου έρευνα δεν είναι πια απαραίτητη γι’ αυτόν. Έχει στη διάθεσή του υπεράφθονο εθνογραφικό υλικό. Από τότε που οι Δυτικοί μελετούν τους «πρωτογόνους», εδώ και δύο αιώνες, έχει συσσωρευτεί τεράστιος όγκος πληροφοριών, οι οποίες δεν έχουν οργανωθεί, ούτε συναρμολογηθεί ακόμα.
Όπως πιστεύει, εκείνο που έλειπε από τον ανθρωπολόγο έως τη δεκαετία του ’50, ήταν η θεωρία, το σύστημα, το όργανο, προκειμένου να κατανοήσει τα όσα παρατηρούσε. «Όλες οι επιστήμες», παρατηρεί, «λειτουργούν στη βάση ερμηνευτικών θεωριών». Έτσι, στην κοινωνιολογία, ο Μαρξ πρώτος απέδειξε ότι προκειμένου να ερμηνευθεί η κοινωνική πραγματικότητα, έπρεπε ν’ απελευθερωθούμε από την άμεση παρατήρηση και να την εξετάσουμε βάσει ενός συστήματος. Αυτό που έκανε ο Μαρξ για την κοινωνιολογία, θα το κάνει ο Λεβί-Στρως για την ανθρωπολογία: «Πρόκειται για μέτρια προσπάθεια», υπογραμμίζει, «εφαρμογής στον τομέα μου αυτού που οι παραδοσιακές επιστήμες εφαρμόζουν εδώ και αιώνες». Ποτέ του δεν έπαψε να επαναφέρει την ανθρωπολογία σ’ αυτήν την επιστημονική αυστηρότητα. Αυτή η επιστημονική του άποψη προκάλεσε και την απομάκρυνσή του από τους άλλους ανθρωπολόγους, οι οποίοι, κατ’ αυτόν, είναι πλησιέστερα στη λογοτεχνία απ’ ό,τι στην επιστήμη, όπως ο Κλίφφορντ Γκερτζ στις Ηνωμένες Πολιτείες ή ο Ρενέ Ζιράρ στη Γαλλία.
«Ο Ζιράρ λυπάται που δεν του δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να συζητήσει μαζί σας για την καταγωγή των πολιτισμών».
«Μα», απαντά, ο Λεβί-Στρως μ’ αυτό το κράμα ειλικρίνειας και σκληρού σαρκασμού που τον χαρακτηρίζει, «ο Ζιράρ είναι ένας οραματιστής συγγραφέας, όπως έχει κάθε δικαίωμα να είναι, αλλά αυτό αποκλείει κάθε συζήτηση σε βάθος».
Το ίδιο και για τον Κλίφφορντ Γκερτζ.
«Πιστεύει πως έφερε επανάσταση στην ανθρωπολογία, εξηγώντας ότι το αντικείμενο της ερευνάς μας δεν πρέπει να είναι η παρατήρηση των πρωτογόνων πολιτισμών, αλλά η παρατήρηση του παρατηρητή που τις παρατηρεί».
«Και η κοινωνιοβιολογία;»
«Ο Κονρατ Λόρεντς είναι συναρπαστικός όταν μας ομιλεί για το ερωτικό τελετουργικό των χηνών και ο Έντουαρντ Ο. Ουίλσον όταν ομιλεί για την κοινωνία των μυρμηγκιών. Όταν όμως, ξεκινώντας από εκεί, έχουν την αξίωση να περάσουν στις ανθρώπινες κοινωνίες, τότε πέφτουν στο μυθιστόρημα και στη μεταφυσική».
Μήπως, ενδεχομένως, ο Λεβί-Στρως θ’ αρνιόταν κάθε κριτική;
«Δεν έχω ψευδαισθήσεις», μου λέγει, «αναφορικά με τη μακροζωία των βιβλίων μου. Μέσα σε τριάντα χρόνια η επιχειρηματολογία μου θα έχει ξεπεραστεί τελείως».
μία διόπτρα αποκρυπτογραφήσεως των πολιτισμών
Η διόπτρα αποκρυπτογραφήσεως των πολιτισμών, την οποία κατασκεύασε ο Λεβί-Στρως, ονομάζεται δομοσυγκροτισμός. Ή, για περισσότερη ακρίβεια, έτσι την έχουν ονομάσει οι σχολιαστές του. Ο ίδιος φαίνεται να δυσπιστεί απέναντι σ’ αυτή τη λέξη, την οποία θεωρεί ως υπερβολικά απλουστευτική και της οποίας δεν έχει την πατρότητα. Ο Λεβί-Στρως μού θυμίζει ότι ένας από τους πραγματικούς ιδρυτές του δομοσυγκροτισμού είναι ο Ρομάν Τζάκομπσον. Αυτός ο Ρώσος γλωσσολόγος, ο δημιουργός της σχολής της Πράγας, που τον συνάντησε στη Νέα Υόρκη το 1941, είναι ο πρώτος που απέδειξε ότι «από την απεριόριστη ποικιλία ήχων που είναι ικανή να εκφέρει η ανθρώπινη φωνή, κάθε γλώσσα επιλέγει έναν μικρό αριθμό επί τη βάσει των οποίων σχηματίζει ένα σύστημα, από τον τρόπο δε που οι ήχοι αυτοί αντιπαρατίθενται μεταξύ τους, μπορούμε να διαφοροποιούμε τις σημασίες».
Σας φαίνεται περίπλοκος αυτός ο ορισμός; Αρχικά είχα επιλέξει έναν απλούστερο, αλλά ο Λεβί-Στρως επέμενε να συντάξει ο ίδιος αυτές τις γραμμές. Γραμμές λίαν χαρακτηριστικές του αληθινού ύφους του έργου του: κάθε λέξη έχει σημασία, δεν υπάρχει ούτε μία που να είναι άχρηστη.
Για τον Ρόμαν Τζάκομπσον, κάθε γλώσσα αποτελεί παραλλαγή μιας κοινής δομής. Πλην όμως, από την πλευρά του και ο Λεβί-Στρως, συγκρίνοντας τις σχέσεις συγγένειας και τους μύθους των πρωτογόνων, είχε παρατηρήσει ότι πάντοτε προσέκρουε στα ίδια βασικά προβλήματα. Συμπέρανε λοιπόν από τη διαπίστωση αυτή ότι, πίσω από την ποικιλία πολιτισμών, υπάρχει μία ψυχική ενότητα της ανθρωπότητας.
Μία απλή εικόνα μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τον δομοσυγκροτισμό του Λεβί-Στρως: η εικόνα του καλειδοσκοπίου.
Στο καλειδοσκόπιο, ένας σημαντικός αλλά περιορισμένος πάντως αριθμός αντικειμένων, με απλή περιστροφή, επιτρέπει τη σύνθεση μεγάλης ποικιλίας οργανωμένων σχημάτων. Με τους πολιτισμούς συμβαίνει το ίδιο: δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να συνδυάζουν στοιχεία που είναι κοινά σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο διαπιστώνονται μερικές φορές, σε πολιτισμούς που απέχουν πολύ μεταξύ τους, συναρπαστικές ομοιότητες: αυτό δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι αυτοί οι πολιτισμοί έχουν έλθει σε επαφή μεταξύ τους. Ο Λεβί-Στρως μού αναφέρει μια μαρτυρία: συναντούμε στην κλασσική αρχαιότητα, στην Άπω Ανατολή και στην Αμερική τον ίδιο μύθο που αναφέρεται σ’ έναν λαό νάνων ο οποίος πολεμά ενάντια σε θαλάσσια πτηνά! Αυτός ο μύθος δημιουργήθηκε πολλές φορές; Πράγμα απίθανο. Λοιπόν, ή τον δανείστηκε ο ένας λαός από τον άλλο ή ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί, εδώ και εκεί, με τον ίδιο τρόπο.
Κατόπιν αυτού, η τέχνη του Λεβί-Στρως συνίσταται στο να ανακαλύπτει στους πολιτισμένους ή στους πρωτόγονους λαούς ανάλογους νοητικούς καταναγκασμούς. Το πλεονέκτημα των πρωτογόνων είναι ότι, επειδή η κοινωνία τους είναι απλούστερη και μικρότερη, η σφαιρική ανάλυση προσκρούει σε λιγότερα εμπόδια. Οι μύθοι και οι κανόνες της κοινωνικής ζωής αποτελούν πράγματι το βασικό υλικό μέσα στο οποίο ο Λεβί-Στρως ανακαλύπτει τις «δομικές αμετάβλητες».
Παράδειγμα; Το γνωστότερο παράδειγμα που αναφέρει στο έργο του αφορά την απαγόρευση της αιμομιξίας. Η απαγόρευση αυτή, σε όλες τις κοινωνίες, επιβάλλει τον γάμο εκτός οικογένειας, επιτρέποντας με τον τρόπο αυτόν το πέρασμα από τον «βιολογικό» άνθρωπο στον άνθρωπο εν κοινωνία. Αυτός είναι ο χαρακτηριστικός τύπος της αμετάβλητης δομής.
Από τότε όμως που δημοσιεύθηκαν οι Στοιχειώδεις δομές συγγενείας –αυτό το κείμενο για την αιμομιξία γράφτηκε από το 1943 έως το 1947– οι μελετητές της ζωής των ζώων διαπίστωσαν πως πολλά είδη άγριων ζώων αποφεύγουν την αιμομιξία, ιδίως οι χιμπαντζήδες. Η «πολιτισμική» επιχειρηματολογία του Λεβί-Στρως δεν έχει όμως ξεπεραστεί από την επιχειρηματολογία των υποστηρικτών της «φυσικής» άποψης;
Ο Λεβί-Στρως απαντά: «Αν η απαγόρευση της αιμομιξίας είχε πράγματι τις ρίζες της στη φύση τότε δύσκολα θα μπορούσαμε να εννοήσουμε τον λόγο για τον οποίο οι ανθρώπινες κοινωνίες κατατρέχονται απ’ αυτήν και βάλθηκαν κατά τρόπο μανιώδη να θεσμοθετήσουν την απαγόρευσή της». Για τον Λεβί-Στρως, ο νόμος αποτελεί το θεμέλιο του πολιτισμού: δεν μπορούμε «να αναγάγουμε τα πολιτισμικά φαινόμενα σε πρότυπα που έχουν αντιγράφει από τη ζωολογία».
Ο δομοσυγκροτισμός είναι συνεπώς αυτός που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τι κοινό μπορεί να έχουμε εμείς οι Ευρωπαίοι με τους Ναμπικβάρας, που κοιμούνται κατάχαμα γυμνοί και που τον ελεύθερο χρόνο τους ξεψειριάζονται. «Είμαστε», μου λέγει ο Λεβί-Στρως, «άνθρωποι όπως αυτοί και με αυτήν την ιδιότητα μάς είναι δυνατό να δημιουργήσουμε προσωπικές σχέσεις μαζί τους. Παρατηρούμε σ’ αυτούς ήθη εκ πρώτης όψεως παράλογα ή και προκλητικά, που όμως, στην πραγματικότητα, συνθέτουν ένα σύνολο του οποίου η ουσία προσομοιάζει στα έθιμα και στους θεσμούς μας». Γενικά, δεν υπάρχει «πρωτόγονος» πολιτισμός, αλλά ούτε και «εξελιγμένος»: υπάρχουν μόνο διαφορετικές απαντήσεις σε θεμελιώδη προβλήματα, όπως υπάρχουν και ταυτόσημες απαντήσεις.
Οι πρωτόγονοι όχι μόνο σκέφτονται, αλλά η «πρωτόγονη σκέψη» δεν υστερεί της δικής μας και είναι εξαιρετικά περίπλοκη. Απλούστατα: δεν λειτουργεί όπως η δική μας.
«Η δυτική σκέψη», μου λέγει ο Λεβί-Στρως, «κυριαρχείται από το νοητό: αγνοούμε τις αισθήσεις μας και προτιμούμε να χειριζόμαστε έννοιες. Αντιστρόφως, η άγρια σκέψη υπολογίζει, όχι βάσει αφηρημένων δεδομένων, αλλά με γνώμονα τις απτές εμπειρίες: οσμή, υφή, χρώματα».
Και στις δύο περιπτώσεις ο άνθρωπος προσπαθεί ν’ αποκρυπτογραφήσει το Σύμπαν, και, με τον τρόπο της, η άγρια σκέψη το επιτυγχάνει εξίσου καλά με τη μοντέρνα σκέψη.
Αυτό που μας διαφοροποιείαπό τους «πρωτογόνους», είναι η Ιστορία
Τι είναι λοιπόν αυτό που διαφοροποιεί τον πολιτισμένο άνθρωπο απ’ αυτόν τον οποίο θεωρούμε «πρωτόγονο»; Η στάση απέναντι στην Ιστορία, απαντά ο Λεβί-Στρως. Οι πρωτόγονοι δεν αγαπούν την Ιστορία, επιθυμούν να μην έχουν ιστορία. Θέλουν να είναι πρωτόγονοι περισσότερο απ’ όσο είναι στην πραγματικότητα. Πολλά γεγονότα έβαλαν τη σφραγίδα τους στις πρωτόγονες κοινωνίες – πόλεμοι και περίοδοι ειρήνης, βασιλείες και επαναστάσεις – αλλά αυτές προτιμούν να εξαφανίζουν τα ίχνη τους. Μελετώντας τους αυτόχθονες της Αυστραλίας ή τους Ινδιάνους του Αμαζονίου, διαπιστώνουμε πως είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η κατάστασή τους είναι η ίδια, όπως ήταν πριν από χιλιάδες χρόνια. Έχουν αλλάξει κι αυτοί πολύ. Πλην όμως, οι κοινωνίες αυτές, που ο Λεβί-Στρως τις αποκαλεί «ψυχρές» (σε αντίθεση με τις δικές μας) προτιμούν να πιστεύουν ότι παραμένουν αναλλοίωτες, όπως τις δημιούργησαν οι θεοί.
Για τους άλλους εμάς, τους «μοντέρνους», αντιθέτως, η Ιστορία αποτελεί αντικείμενο σεβασμού. Μέσω της ιδέας που έχουμε για την ιστορία μας προσπαθούμε να κατανοήσουμε το παρελθόν, το παρόν και να κατευθύνουμε το μέλλον. Κατά τον Λεβί-Στρως, η Ιστορία είναι ο τελευταίος μύθος των «μοντέρνων» κοινωνιών. Προσαρμόζουμε την Ιστορία με τον ίδιο τρόπο που οι πρωτόγονοι προσαρμόζουν τους μύθους: αυθαίρετος χειρισμός που αποσκοπεί στο να «επινοήσει μια συνολική εικόνα του Σύμπαντος».
Ο ρόλος του ανθρωπολόγου
δεν αποβλέπει στη βελτίωση της κοινωνίας
Η εθνολογία είναι ακόμη δυνατή επί των ημερών μας παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν πλέον πρακτικά πρωτόγονες κοινωνίες; Ο Λεβί-Στρως απορρίπτει την ερώτησή μου. Τον 18ο αιώνα οι επιστήμονες πίστευαν ήδη πως μέσα σε λίγα χρόνια θα είχαν μελετήσει ό,τι επρόκειτο ακόμη να ανακαλυφθεί. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν, διάσπαρτες ανά τον κόσμο, εκατοντάδες κοινωνίες που πρέπει να ερευνηθούν. Ή μάλλον, πολλά απομένει να ανακαλυφθούν στους μακρινούς ή εξωτικούς λαούς. Και, ακόμη, πολλά απομένει να κατανοηθούν μέσα στον ίδιο τον πολιτισμό μας.
Δεν είναι μόλις στη δεκαετία του ’30, μου υπενθυμίζει, που άρχισαν οι αρχές στη Γαλλία να ενθαρρύνουν τη μελέτη των εθίμων της χώρας μας και τη συλλογή στοιχείων, που ως τότε εθεωρούντο φολκλόρ ανάξιο επιστημονικής προσοχή; Το εργαστήριο κοινωνικής ανθρωπολογίας του Λεβί-Στρως, στο Collége de France, εφάρμοσε ήδη σ’ ένα χωριό της Γαλλίας, το Μινό, στο βόρειο τμήμα της Βουργουνδίας, τις ίδιες εθνολογικές μεθόδους με αυτές που ισχύουν για τους Ινδιάνους της Αμερικής ή τους αυτόχθονες της Αυστραλίας.
Για ποιο σκοπό; Σε ό,τι με αφορά, απαντά ο Λεβί-Στρως, ο μοναδικός σκοπός είναι η γνώση. «Άλλοι κάνουν ανθρωπολογία για να εξυπηρετήσουν τους συνανθρώπους τους ή να βελτιώσουν την κοινωνία. Κάτι τέτοιο είναι δυνατό, αλλά δεν είναι αυτό που μ’ ενδιαφέρει! Και δεν αρνούμαι πως συχνά η ανθρωπολογία υπήρξε καταφύγιο για μένα επειδή δεν αισθάνομαι τελείως καλά στον αιώνα μου».
Το πεδίο εξερευνήσεως παραμένει λοιπόν τεράστιο˙ είναι ωστόσο γεγονός ότι υποχωρεί, χωρίς αυτό να βλάπτει την ανθρωπολογία. Ο Λεβί-Στρως παρατηρεί ότι δύο χιλιάδες χρόνια μετά την εξαφάνισή του, ο ελληνικός πολιτισμός είναι πάντα αντικείμενο έρευνας. Οι ανθρωπολόγοι είναι κατά κάποιον τρόπο οι ελληνιστές των κοινωνιών που εξαφανίστηκαν από την εποχή του Χριστόφορου Κολόμβου. Ο Λεβί-Στρως μού επισημαίνει παρεμπιπτόντως ότι η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου και η αποικιοκρατία υπήρξαν ολέθριες για τον άνθρωπο, «έγκλημα των εγκλημάτων». Αλλά αμέσως προσθέτει: «Δεν είμαστε πάντως και υπεύθυνοι για ό,τι έκανε ο Χριστόφορος Κολόμβος ή για ό,τι έκαναν οι παππούδες μας». Ο Λεβί-Στρως κρίνει ως ιδιαίτερα παράλογη και προς λάθος κατεύθυνση την ενοχή των Ευρωπαίων διανοούμενων οι οποίοι θρηνούν για τον Τρίτο Κόσμο: «Οι σημερινοί ιθύνοντες του Τρίτου Κόσμου είναι», κατά την άποψή του, «περισσότερο υπεύθυνοι για την καταστροφή των λεγομένων “καθυστερημένων” πολιτισμών που υπήρχαν στις χώρες τους απ’ ό,τι είναι η σημερινή Δύση».
Προσοχή: και σ’ αυτή φράση, κάθε λέξη έχει σημασία…
Η σκέψη του Λεβί-Στρως δεν προσκρούει – όπως το διαπιστώνουμε – σε πνευματικά ταμπού. Το 1971 είχε δώσει μία διάλεξη στην Ουνέσκο με θέμα «Φυλή και Πολιτισμός», που είχε προκαλέσει ένα πολύ μεγάλο σκάνδαλο. Σήμερα, μετά από δεκαοκτώ χρόνια, προσπαθώ να καταλάβω γιατί. «Είχα», μου απαντά ο Λεβί-Στρως, «παραβεί τρεις απαγορευτικές αρχές. Πρώτο, είχα παρατηρήσει ότι η μοντέρνα γενετική, προσδίδοντας ανυποληψία στον όρο φυλή, και υποκαθιστώντας στη φυλή τον όρο γενετικά αποθέματα, επέτρεπε εφεξής να αναφερόμαστε στη φυλή χωρίς να προσφεύγουμε σε μεταφυσική ορολογία και να κατανοούμε τα αντικειμενικά κριτήρια πάνω στα οποία στηρίζονται οι φυλετικές διακρίσεις. Στη συνέχεια, είχα πει πως τα καλά αισθήματα οδηγούν σε σύγχυση μεταξύ ρατσισμού και ψυχολογικών τάσεων, οι οποίες υπήρχαν πάντα και που θα εξακολουθήσουν πάντα να υπάρχουν. Αυτά τα καλά αισθήματα δεν επαρκούν συνεπώς για την καταπολέμηση των φυλετικών διαφορών. Αναγνωρίζεται, επί παραδείγματι, ότι μεταξύ πολιτισμών δημιουργούνται σχέσεις μεγαλύτερης ή μικρότερης συμπάθειας. Είναι συνεπώς φυσικό, όταν οι πολιτισμοί έρχονται σ’ επαφή σε συνεχόμενα ή σε επικαλυπτόμενα εδάφη να προκαλούν αντιδράσεις επιθετικότητας. Οι “πρωτόγονοι” το γνωρίζουν αυτό πολύ καλά. Τέλος, η τρίτη παράβασή μου: υποστήριζα ότι οι πολιτισμοί είναι δημιουργικοί όταν δεν είναι ιδιαίτερα απομονωμένοι, αλλά ότι παρά ταύτα είναι αναγκαίο ν’ απομονώνονται κάπως». Σε κάθε πολιτισμό υπάρχουν, κατά τον Λεβί-Στρως, ανώτατα όρια ανοίγματος ή κλεισίματος, απομόνωσης και επικοινωνίας, τα οποία αντιστοιχούν στις παραγωγικότερες περιόδους της ιστορίας του. Όταν δεν επικοινωνούν οι πολιτισμοί, τότε παθαίνουν αγκύλωση˙ αλλά ούτε και πρέπει όμως να έρχονται εσπευσμένα σε επικοινωνία, ώστε να έχουν τον απαιτούμενο χρόνο για την αφομοίωση των δάνειων στοιχείων. «Σήμερα», μου λέγει ο Λεβί-Στρως, «μου φαίνεται ότι η Ιαπωνία είναι μία από τις λίγες χώρες που μπορεί να φτάσει σ’ αυτό το ανώτατο όριο: απορροφά πολλά από το εξωτερικό αλλά και απορρίπτει πολλά».
Πώς θα μπορούσε αυτή η προσέγγιση του Λεβί-Στρως να εφαρμοστεί στη σημερινή Γαλλία; Πρέπει, μου απαντάει, να δεχθούμε ξένους στη χώρα μας, ακόμα κι αν το κάνουμε λόγω της δημογραφικής μας ανισορροπίας. Είναι όμως σαφές ότι οι ξένοι λαοί είναι περισσότερο ή λιγότερο «αφομοιώσιμοι». Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν οι οργανισμοί ενσωματώσεως όπως, επί παραδείγματι, τα σχολεία λειτουργούν όλο και πιο λανθασμένα. Η γαλλική κοινωνία έχει συνεπώς το δικαίωμα να επιλέγει μεταξύ εκείνων που ενσωματώνονται ταχύτερα. Αυτό, λέγει ο Λεβί-Στρως, εφάρμοσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες με το σύστημα των ποσοστώσεων, χωρίς να βλέπει κανείς σ’ αυτό κάτι το απαράδεκτο για τον ανθρώπινο νου.
Στα ογδόντα του χρόνια, ο Λεβί-Στρως εξακολουθεί να μισεί τα ταξίδια και τους ταξιδιώτες; Περισσότερο από ποτέ. Παρά ταύτα ταξιδεύει. Αποκλειστικά, υπογραμμίζει, για να ξαναβρεί λίγο παρελθόν πίσω από το παρόν. Εβραίος διανοούμενος, όπως τον περιέγραψε ο ανθρωπολόγος Αλφρέντ Μετρώ τη δεκαετία του ’50, ο Λεβί-Στρως πήγε πρόσφατα στο Ισραήλ, για πρώτη φορά στη ζωή του. Τι αποκόμισε; «Δεν έκανα», μου απαντά, «παρά αρχαιολογία. Άλλωστε, η εβραϊκή καταγωγή μου δεν με βασάνισε ποτέ, ούτε ιουδαϊσμός ως θρησκεία. Αισθάνομαι πιο κοντά στον ανιμισμό, και ιδίως στον σιντοϊσμό των Ιαπώνων».
Πριν από λίγο καιρό, ο Λεβί-Στρως ανακάλυψε την Κορέα. Προς μεγάλη κατάπληξη των ξεναγών του, παρέμεινε ολότελα αδιάφορος μπροστά στα σύγχρονα επιτεύγματα και στις οικονομικές επιτυχίες. Δεν αναζητούσε παρά τα κατάλοιπα του μεγάλου πολιτισμού. «Αυτός ο Λεβί-Στρως», παρατήρησε ένας νεαρός Κορεάτης φοιτητής, «δεν ενδιαφέρεται παρά για ό,τι δεν υπάρχει πια!»
***************************************
Απόσπασμα από το βιβλίο του Γκυ Σορμάν “Οι μεγάλοι στοχαστές της εποχής μας”
Πηγή: teflon
Ο Κλοντ Λεβί-Στρος ή Κλωντ Λεβί-Στρως (Claude Lévi-Strauss , 28 Νοεμβρίου 1908 – 30 Οκτωβρίου 2009) ήταν Γάλλος ανθρωπολόγος και ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του 20ού αιώνα, πρωτοπόρος του δομισμού (στρουκτουραλισμού) ως μεθόδου κατανόησης της ανθρώπινης κοινωνίας και πολιτισμού.
