Η θεωρία των στωικών για τον έρωτα δίνει την εντύπωση μιας επιστροφής στον πλατωνισμό. Για τους φιλοσόφους της Στοάς, ο έρωτας, μακριά από του να είναι μια σαρκική όρεξη μόνο, είναι δεμένος με τη λατρεία της ομορφιάς, τόσο βαθιά ριζωμένης στην ελληνική ψυχή, και για τελικό προορισμό έχει, όχι τη σεξουαλική ένωση, αλλά τη φιλία των πνευμάτων.
Για τους στωικούς, η φυσική ομορφιά είναι ένας άγγελος βεβαιωμένος για την ηθική ομορφιά. Ο Χρύσιππος, στην πραγματεία του «Περί Έρωτος», βεβαιώνει πως ο «έρωτας είναι ένα μέρος της φιλίας και δεν είναι καθόλου αξιοκατάκριτος, γιατί η ομορφιά είναι το “πάθος της αρετής”». Ο στωικός Αρίστων ο Χίος έφτασε να γράψει: «Η ευγενική και ενάρετη ψυχή διαφαίνεται μέσα από τη δροσεράδα και τη χάρη ενός κορμιού, όπως μια καλοφτιαγμένη υπόδυση φανερώνει την ομορφιά του ποδιού». Ο έρωτας που τον διαγείρει η φυσική ομορφιά, θεωρημένος σαν αλάθευτο σημάδι της ηθικής ομορφιάς, «πρέπει να οδηγήσει στην αρετή από το δρόμο της φιλίας»...
Αυτές οι φόρμουλες θυμίζουν τις πολυάριθμες αποδείξεις που είδαμε στο 3ο κεφάλαιο της παιδεραστίας: που θεωρείται ως παιδαγωγική. Πραγματικά, ο ιδρυτής της Στοάς Ζήνων και πολλοί από τους διαδόχους του, όπως ο Χρύσιππος και ο Απολλόδωρος, θεωρούνται οπαδοί του «φιλοσοφικού» έρωτα των αγοριών, που τα φύλαγαν, άλλωστε, για τους σοφούς. Σ’ αυτό, όπως και σε πολλά άλλα, οι πρώτοι στωικοί, του τρίτου προχριστιανικού αιώνα, πάνε αντίθετα προς τη γενική τάση των ηθών του καιρού τους και δίνουν μάλλον την εντύπωση των «αρχαϊζόντων».
Αντίθετα, οι πιο πρόσφατοι στωικοί θα εγκαταλείψουν τον θεωρητικό έπαινο της παιδεραστίας και θα γίνουν οι πεπεισμένοι οπαδοί του φυσιολογικού έρωτα, και κυρίως του συζυγικού έρωτα. Ο Αντίπατρος από την Ταρσό θα γράψει στην πραγματεία του «Περί Γάμου»:
«Εκείνος που δεν έχει γυναίκα μήτε παιδιά δεν γνωρίζει τον αληθινό έρωτα. Οι άλλες φιλίες ή αγάπες μοιάζουν με το ανακάτωμα των χόρτων ή όλων των άλλων ανάλογων πραγμάτων που συγκεντρώνουνται με συμπαράθεση, ενώ ο έρωτας του άντρα και της γυναίκας εξαρτάται από την “ολοκληρωτική ένωση”, όπως γίνεται στο ανακάτωμα του κρασιού με το νερό».
Πρόκειται για το θέμα το στωικό: της «ολοκληρωτικής ένωσης» που είδαμε να το υπαινίσσεται ο Πλούταρχος στον «Ερωτικό». Στις «Συζυγικές συμβουλές του» ο Πλούταρχος εμπνέεται ασφαλώς από μια στωική πηγή όταν γράφει:
«Οι φιλόσοφοι λένε πως, ανάμεσα στα πράγματα, άλλα μεν σχηματίζουν ένα σύνολο από διαφορετικά μέρη, όπως π.χ. ένας στόλος ή ένας στρατός˙ άλλα, από μέρη που συναρμολογούνται μεταξύ τους, όπως ένα σπίτι, ένα πλοίο˙ κι άλλα, τέλος, πράγματα, που συγχωνεύουνται σε μια ενότητα, όπως ένας ζωντανός οργανισμός. Το ίδιο απάνω κάτω συμβαίνει και με τα διάφορα είδη του γάμου: ο γάμος που γίνεται από έρωτα απολήγει σε μια συγχώνευση και σε μια ενότητα τέλεια. Ο γάμος που γίνεται για την προίκα ή για να γεννηθούν παιδιά μοιάζει σ’ ένα σύνολο καμωμένο από μέρη που ενώθηκαν μεταξύ τους. Κι ο γάμος που δεν έχει σκοπό παρά μόνο την ηδονή του κρεβατιού μοιάζει με αντικείμενα που συντέθηκαν από μέρη ξεχωριστά … Λοιπόν, όπως οι φυσικοί λένε πως τα υγρά αναναμειγνύονται ολοκληρωτικά μεταξύ τους (δηλαδή με όλα τους τα μόρια τα πιο εσωτερικά), έτσι πρέπει και οι σύζυγοι να συγχωνευτούν και οι δυο μαζί, με τα κορμιά τους, με τα αγαθά τους, με τους φίλους τους και τους συγγενείς τους».
Οι κυνικοί, αυτοί οι λαϊκοί φιλόσοφοι, βίαιοι και γραφικοί, που είπανε πως είναι οι «καπουτσίνοι της αρχαιότητας», σχετικά με το δόγμα του έρωτα φαίνεται πως ακολούθησαν μια εξέλιξη παράλληλη μ’ εκείνη των στωικών. Στον τέταρτο αιώνα, ο Αντισθένης έλεγε: «Αν συναντούσα την Αφροδίτη, θα τη στραγγάλιζα με τα ίδια μου τα χέρια». Στον τρίτο αιώνα, ο Κράτης από τη Θήβα, που ήταν ένας από τους δάσκαλους του Ζήνωνα, παντρεύτηκε την Ιππαρχία, αδελφή του Μητροκλή, που ήταν κι αυτός επίσης φιλόσοφος κυνικός. Την Ιππαρχία, νέα κόρη από ευγενική οικογένεια, πολύ πλούσια και πολύ όμορφη, τη ζητούσαν πολλοί μνηστήρες. Προτίμησε από όλους τον Κράτη, που ήταν πολύ φτωχός, μα που θαύμαζε τους λόγους και τη σοφία του. Κι αυτή η ίδια, από έρωτα, έγινε φιλόσοφος κι έζησε την πλανόδια και ασκητική ζωή των κυνικών. Ο Διογένης ο Λαέρτιος στο έργο του «Η ζωή των φιλοσόφων της αρχαιότητας» της δίνει κάποια θέση, αφιερώνοντάς της ένα σημείωμα. Στη συνέχεια, αυτό το πρότυπο φιλοσοφικό μοντέλο θα αναφέρεται σαν παράδειγμα κάθε φορά που θα σχολιάζεται το πρόβλημα αν ο σοφός πρέπει να παντρεύεται ή όχι.
Ο φιλόσοφος Δίων ο Χρυσόστομος, σύγχρονος του Πλούταρχου, θα καταδικάσει όλες τις μορφές κραιπάλης και θα περιγράψει με συμπάθεια, στον «Ευβοϊκό» του, την οικογενειακή ζωή και το γάμο των χωρικών, βλέποντας εκεί τον τρόπο της ζωής που είναι η πιο απλή και η πιο ευτυχισμένη που μπορούν να ακολουθήσουν οι άνθρωποι.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ROBERT FLACELIERE «Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1986
