Συσχέτιση της φύσης του ανθρώπου με το 1984
Ο Thomas Hobbes είναι φιλόσοφος του 17ου αιώνα και οι απόψεις του διαπνέονται από μία βαθιά απαισιοδοξία για την ανθρώπινη φύση η οποία θεωρεί ότι οδηγεί τους ανθρώπους στην αλληλοεξόντωση. Οι άνθρωποι κατά το Hobbes ομοιάζουν ως προς τα ένστικτά τους και διαφέρουν μόνο αναφορικά με τα προσωπικά τους πάθη.
Ο Thomas Hobbes είναι φιλόσοφος του 17ου αιώνα και οι απόψεις του διαπνέονται από μία βαθιά απαισιοδοξία για την ανθρώπινη φύση η οποία θεωρεί ότι οδηγεί τους ανθρώπους στην αλληλοεξόντωση. Οι άνθρωποι κατά το Hobbes ομοιάζουν ως προς τα ένστικτά τους και διαφέρουν μόνο αναφορικά με τα προσωπικά τους πάθη.
Ουσιαστικά θεωρεί ότι οι άνθρωποι στο σύνολό τους είναι ωφελιμιστές, ευδαιμονιστές, ανταγωνίζονται να αυτοσυντηρηθούν και να κυριαρχήσει ο καθένας επί όλων. Στο σενάριο ότι το ανθρώπινο είδος αφήνεται ανεξέλεγκτο, θα ήταν αναγκασμένοι σε αμοιβαίο μακελειό ες αεί. Η ανθρωπότητα είναι ένα ναρκοπέδιο. Είναι ένα πεδίο αλληλοκαταστροφής.
Ο ανθρώπινος βίος για το Hobbes είναι "μοναχικός, ενδεής, βρωμερός, κτηνώδης και βραχύς" ενώ ο άνθρωπος ζει και κινείται με κρυμμένο μέσα του το κίνδυνο του βίαιου θανάτου. Ακόμα και η ειρήνη ανάμεσα στις χώρες πηγάζει από το φόβο αυτό.
Η άποψη του Hobbes για την ανθρώπινη φύση είναι αρνητική. Ο άνθρωπος στην προκοινωνική του (φυσική) κατάσταση διαθέτει απεριόριστη ελευθερία αλλά βρίσκεται σε καθεστώς φόβου και ανασφάλειας. Κίνητρο συμπεριφοράς είναι το προσωπικό του συμφέρον και πρωτίστως ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Το προσωπικό του όμως συμφέρον μπορεί να συγκρούεται με τα συμφέροντα των άλλων. Εφόσον είναι όλοι ίσοι, σε περίπτωση που το αντικείμενο της επιθυμίας µας είναι κοινό, τότε επέρχεται η εχθρότητα και η σύγκρουση. Καθώς προσπαθούμε να πραγματώσουμε τις επιθυμίες µας και να εξασφαλίσουμε την αυτοσυντήρηση µας, οι υπόλοιποι άνθρωποι, καθότι φορείς ίσης ισχύος µε τη δική µας, μετατρέπονται σε εν δυνάµει εχθρούς µας. Εν προκειμένω, ο Hobbes διακρίνει στη φύση του ανθρώπου τρεις πρωταρχικές αιτίες διαμάχης: τον ανταγωνισµό, την δυσπιστία και τη δόξα.
Ο άνθρωπος είναι εν γένει βίαιος. Ακόμα και όταν ζει υπό καθεστώς ειρήνης και συνυπάρχει με τους άλλους, το κάνει μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσει τον εαυτό του. Επομένως στη ρίζα της η ανθρώπινη φύση διέπεται από εγωιστικά κίνητρα. Μάλιστα, δεν υπάρχει άλλος γνώμονας για την εκτίμηση των πραγμάτων παρά μόνον η ωφέλεια ή η ζημιά που προκύπτει στον εαυτό του.
Τα πάθη που ωθούν τους ανθρώπους προς την ειρήνη είναι ο φόβος του θανάτου, η επιθυμία των πραγμάτων που απαιτούνται για μιαν άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θ’ αποκτηθούν με την εργατικότητα. Ο ορθός λόγος προβάλλει τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι ώστε οι άνθρωποι να οδηγηθούν σε συμφωνία. Αυτοί οι όροι αποκαλούνται, αλλιώτικα, Νόμοι της Φύσης.
Το 1984 είναι το τελευταίο μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ και μπορούμε να εφαρμόσουμε τις απόψεις του Hobbes. Περιγράφει την ιστορία ενός ανθρώπου, του Γουίνστον Σμιθ, σε έναν εφιαλτικό κόσμο, σε μια χώρα που βρίσκεται κάτω από ένα δυστοπικό απολυταρχικό καθεστώς, στο οποίο όλοι οι κάτοικοι βρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση. Ο ηγέτης αυτής της χώρας είναι ανύπαρκτος, ουδείς τον βλέπει, αλλά ο ίδιος παρακολουθεί συνεχώς τους πάντες και τα πάντα μέσα από αμέτρητες διαδραστικές τηλεοθόνες (Big Brother - is watching you), ενώ παράλληλα έχει απόλυτη εξουσία στις πράξεις και τις συνειδήσεις.
Ο αντιφρονών Γουίνστον, έκρινε την εξουσία όταν αυτό ήταν αδιανόητο. Ερωτεύθηκε όταν ο έρωτας είχε γίνει κολάσιμη πράξη. Σκεφτόταν καίτοι η σκέψη έτεινε να καταργηθεί. Άρα πρέπει να τιμωρηθεί. Αλλά πώς όμως;
Το χειρότερο πράγμα στον κόσμο, γράφει ο Όργουελ ποικίλλει ανάλογα με τον άνθρωπο. Γι' άλλον μπορεί να είναι να τον θάψουν ζωντανό, γι' άλλον να καεί ζωντανός, γι' άλλον να πνιγεί, και πενήντα άλλοι τρόποι θανάτου. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου είναι κάτι εντελώς ασήμαντο, που δεν έχει καν μοιραίες συνέπειες. «Ο πόνος από μόνος του», γράφει ο Όργουελ, «δεν είναι πάντα αρκετός. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι αντέχουν στον πόνο μέχρι θανάτου. Αλλά για κάθε άνθρωπο υπάρχει αυτό το κάτι που δεν μπορεί να υποφέρει, αυτό που δεν μπορεί ούτε να σκεφτεί. Όμως αυτό το κάτι δεν πρέπει να το σκεφτούμε με όρους θάρρους και δειλίας. Όταν πέφτεις από ένα ύψος, δεν είναι δειλία να πιαστείς από ένα σκοινί. Όταν ανεβαίνεις από τα βάθη του νερού, δεν είναι δειλία να γεμίσεις τα πνευμόνια σου με αέρα». Το ένστικτο της επιβίωσης κατά το Hobbes είναι εγγενές μέσα μας εκ προοιμίου. Το ένστικτό σου σε καθοδηγεί να επιβιώσεις, και δεν μπορείς να μην το υπακούσεις. Είναι μια μορφή πίεσης που δεν μπορείς ν' αντέξεις, ακόμα και αν ήθελες.
Το κοινό στους ανθρώπους είναι ο φόβος και μάλιστα ο καθένας έχει ενδόμυχα ένα φόβο του οποίου τη μορφή δε μπορεί ως επί το πλείστον να προσδιορίσει αλλά όταν έρθει αντιμέτωπος με αυτή, την αναγνωρίζει και πανικοβάλλεται και διακατέχεται από φόβο. Ο Γουίνστον δέχεται κάθε μορφή εξευτελισμού και κακοποίησης σωματικής και ψυχικής αλλά αντέχει μέχρι ένα σημείο, αυτό το κομβικό σημείο όπου αλλάζει η ψυχοσύνθεσή του τελείως. Και ο πρωταγωνιστής "για μια στιγμή, έγινε ένας τρελός, ένα ζώο που ούρλιαζε. Τότε, καθώς έβγαινε από το σκοτάδι, γαντζώθηκε από μια ιδέα που του ήρθε. Δεν υπήρχε παρά ένας και μόνο ένας τρόπος να σωθεί." Έχει έρθει αντιμέτωπος με τον αρχέγονο φόβο, το φόβο του θανάτου και μάλιστα με μέσο το χειρότερό του φόβο.
Ο άνθρωπος αναγνωρίζει ότι θα πρέπει να βρεί κάποια διέξοδο από την οικτρή αυτή κατάσταση. Ο πρωταγωνιστής θεωρεί ότι πρέπει να παρεμβάλει κάποιο άλλο ανθρώπινο πλάσμα ανάμεσα σ' αυτόν και στο φόβο, μια ασπίδα δηλαδή, το σώμα κάποιου άλλου. Δεν αντέχει άλλο. Και τότε «ούρλιαξε» σαν μανιακός, επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά: «Κάντε το στην Τζούλια! Κάντε το στην Τζούλια! Όχι σ' εμένα! Στην Τζούλια! Δεν με νοιάζει ότι και να της κάνετε". Αυτό το σημείο είναι καταλύτης για την προσωπικότητα του Γουίνσον. Ανεξαρτήτως των εμποδίων και των δυσκολιών που του είχαν επιβάλλει, αυτό το οποίο δεν είχε απαρνηθεί ακόμα ήταν την αγάπη για τη Τζούλια. Ουσιαστικά η στιγμή της προδοσίας είναι απόδειξη των όσων πιστεύει ο Hobbes για τον άνθρωπο, ότι θα μπορούσε να απαρνηθεί τα πάντα προκειμένου να σώσει τον εαυτό του από το θάνατο. Ο άνθρωπος δηλαδή είναι ικανός για την χειρότερη πράξη προκειμένου να σώσει εαυτόν.
Ο Γουίνστον μετά την πράξη αυτή παραδέχεται ότι έχει αλλάξει κάτι μέσα του είχε σκοτωθεί, είχε καυτηριαστεί. Υπάρχουν πράξεις στις οποίες προβαίνει ο άνθρωπος, η βαρύτητα των οποίων είναι τόση που δε θα μπορέσει ποτέ να γιατρευθεί. «Μερικές φορές», είπε, «σε απειλούν με κάτι — κάτι που δεν μπορείς να υποφέρεις- ούτε να το σκεφτείς δεν μπορείς. Και τότε λες "Μην το κάνετε σ' εμένα αυτό, κάντε το σε κάποιον άλλον, κάντε το στον τάδε". Και ίσως μετά προσποιηθείς πως ήταν μόνο μια πονηριά, ένα κόλπο, ότι δεν το είπες παρά μόνο για να σταματήσει το μαρτύριό σου και ότι δεν το εννοούσες πραγματικά. Όμως δεν είναι αλήθεια. Τη στιγμή που συμβαίνει, το εννοείς πραγματικά. Λες μέσα σου πως δεν υπάρχει άλλος τρόπος να σωθείς και είσαι απόλυτα έτοιμος να σωθείς με αυτό τον τρόπο. Θέλεις να συμβεί αυτό στο άλλο πρόσωπο. Δεν δίνεις δεκάρα αν θα υποφέρει. To μόνο που σ' ενδιαφέρει είναι ο εαυτός σου».
Υπό ορισμένες συνθήκες λοιπόν ο άνθρωπος είναι ικανός να προδώσει αυτούς που αγαπά, να θυσιάσει την αξιοπρέπεια και σε όσα είχε μέχρι πρότινος πιστέψει, να φθάσει στη χείριστη μορφή του διά να σώσει τον εαυτό του. Στην προκειμένη η επιθυμία του Γουίνστον για αυτοσυντήρηση έθεσε σε δεύτερη μοίρα την αγάπη και γενικότερα τον τρόπο να ζήσει μία πλήρη και αυθεντική ζωή. Βέβαια το να μεριμνά κανείς για τη δική του αυτοσυντήρηση δεν είναι το κάκιστον κατά το Hobbes. Στην ουσία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι για να σώσει τον εαυτό του πρέπει να θυσιάσει κάποιον άλλο και δε το κρίνει ηθικά, αν και είναι ζωώδης η φύση του ανθρώπου εν τούτοις είναι αναμενόμενο διότι δεν θέτει ορθολογικά κριτήρια αλλά κινείται η πράξη από το ένστικτο. Ο πρωτογενής μας φόβος για το θάνατο θολώνει οποιαδήποτε αξία και προτάσσει τον εαυτό μας ως το πιο σημαντικό. Ωθείται το υποκείμενο δηλαδή να ζήσει ανεξαρτήτως του μέσου που χρησιμοποίησε.
Αναμφίβολα το ολοκληρωτικό καθεστώς του μεγάλου αδελφού τροφοδοτεί υλικό για εφιάλτες. Όταν γράφει ο Όργουελ το 1984 όμως ήταν το μέλλον. Σήμερα είναι παρελθόν. Ο Hobbes επίσης έγραψε στο μακρινό μας παρελθόν και καίτοι μπορούμε να εκφέρουμε τις όποιες αντιρρήσεις για τη φυσική κατάσταση του Hobbes, οφείλουμε να σκεφτούμε και κάτι άλλο, ότι ίσως ωχριά σα μία προειδοποίηση. Εάν κάποιος μας εξωθήσει στα όριά μας, μας φέρει αντιμέτωπους με το χειρότερό μας φόβο, θα προτιμήσουμε να πεθάνουμε για τα ιδανικά μας είτε θα επιβεβαιώσουμε το Hobbes και θα θυσιάζαμε τα πάντα για να σώσουμε τον εαυτό μας;
Κατάρτη Μαρία, φοιτήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
Βιβλιογραφία: -Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Γρηγόρης Πασχαλίδης (μτφ.), Αιμίλιος Μεταξόπουλος (επιμ. – εισ.), Αθήνα: Γνώση, 2006
-Thomas Hobbes, Περί της φύσης του ανθρώπου, Δήμητρα Σταυρίδου(μτφ.), Αλέξανδρος Βέλιος(επιμ.-εισ.),Αθήνα:Printa,2013
-George Orwell,1984:Ο μεγάλος αδελφός, Νίνα Μπάρτη(μτφ.),Αθήνα:Κάκτος ,1999...
