"Εμοί εστίν η εκδίκησις, εγώ ανταποδώσω, λέγει Κύριος"
Με αυτή την πρόταση από την Αγία Γραφή που προτάσσεται σε χωριστή σελίδα μόνη της, ξεκινά το μυθιστόρημα του Τολστόι "Άννα Καρένινα". Αρκετά δυσοίωνο σαν αρχή έργου ,σα μία προφητεία η οποία προετοιμάζει για τον ερχομό ενός αγγέλου- εξολοθρευτή διά να αποκατασταθεί η τάξη των πραγμάτων. Νωρίς λοιπόν ο αναγνώστης εμβάλλεται σε σκέψεις για το ποιός θα λαβωθεί από τα βέλη της εκδίκησης ,δηλαδή είναι εκδίκηση προς τη μοιχαλίδα σύζυγο που παράτησε άντρα και παιδί για τον ωραίο εραστή ή εννοεί κάτι άλλο ο συγγραφέας;
Γενικότερα, όταν κάνουμε κακό απαιτούμε από τον άλλο να το ξεχάσει και να γυρίσει σελίδα. Εάν όμως αυτός μας ανταποδώσει το κακό που κάναμε τον ονομάζουμε κακό και μνησίκακο επειδή την πληγή δεν την πληρώνεις με πληγή. Όταν εμείς ευεργετούμε κάποιον προεξοφλούμε ότι δε θα μας αδικήσει και ειδεμή μας αδικήσει τον κατηγορούμε για αχαριστία, όμως εμείς οι ίδιοι είχαμε κάνει γνώμονα στο μυαλό μας ότι δε θα μπορούσε.
Η εκδίκηση είναι ένα περίεργο πράγμα. Αρχικά, Εκδίκηση, λέξη γένους θηλυκού (αρχ.λέξη: ἐκδίκησις) από το ρήμα ἐκδικοῦμαι (ἐκ + δίκη) ορίζουμε την ανταπόδοση κακού. Η εκδίκηση δύναται να θρέψει έναν άνθρωπο για χρόνια και στο τέλος να του δώσει μία τέτοια χαρά και μία εσωτερική πληρότητα ασύγκριτες με οτιδήποτε άλλο έχει βιώσει ενώ συνάμα επιφέρει μακαριότητα και ψυχική γαλήνη. Ακόμα και στην περίπτωση ότι τη στιγμή που εκδικείται ο δράστης λαβωθεί ο ίδιος αυτό δεν άρει το θρίαμβο που επέρχεται της πράξεως. Βρίσκεται σε μία νηνεμία ουσιαστικά από την ικανοποίηση του ότι εκτέλεσε αυτό που έπρεπε να γίνει . Ουσιαστικά στρέφεσαι εναντίον του άλλου και το εκλογικεύεις ότι έπρεπε να γίνει και αισθάνεσαι χαρά.
Η εκδίκηση στο εσωτερικό της δεν είναι όμορφη. Για το Dostoevsky η ψυχή μεταμορφώνεται σε ποντίκι που βασανίζεται μέσα σε ένα υγρό υπόγειο, κάτω από ένα φουρτουνιασμένο πέλαγος ανικανοποίητων επιθυμιών.Και όσο περνάει ο καιρός όλη η ύπαρξη του ατόμου περιστρέφεται γύρω από τη σχεδιαζόμενη εκδίκηση. Το σχέδιο της εκδίκησης εκτυλίσσεται με βουλιμία. Η ανθρώπινη φαντασία είναι ανεξάντλητη. Ορισμένοι όταν αδικούνται ξεσπούν είτε εκείνη τη στιγμή είτε σε μικρό χρονικό διάστημα .Όμως υπάρχουν και αυτοί που δε προβαίνουν κατευθείαν σε αντεκδίκηση. Η εκδίκηση είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο και περιμένουν την κατάλληλη στιγμή, εξετάζουν τις προϋποθέσεις και κάθε βήμα ξεχωριστά προκειμένου να προβούν σε σχέδιο μεγαλύτερης βαρβαρότητας και σκληρότητας. Και αυτό γιατί όπως υπογραμμίζει ο Dostoevsky επιστρέφεις το κεφάλαιο μαζί με τους τόκους.
Αντίθετα ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι θα πρέπει να ανταποδώσουμε τα ίσα ενώ κατά το Hobbes η ανταπόδοση κακού στο κακό που έγινε εις βάρος μας όπου βλάπτεται μόνο ο αντίπαλος και δεν ωφελούμαστε εμείς πρέπει να αποφεύγεται. Πρέπει να ληφθεί υπόψη το μέγεθος του κακού που προκλήθηκε αλλά και το μέγεθος του καλού που έπεται να ακολουθήσει στο μέλλον.
Για το Nietzsche όμως η εκδίκηση είναι ένστικτο πανάρχαιο. Ο άνθρωπος υποστηρίζει ότι είναι ένα σκληρό ζώο το οποίο εξημερώθηκε διά της βίας. Φυλακίστηκε εντός του κράτους και αποτραβήχτηκε στον εαυτό του. Αποξενωμένος από τη φύση του ποινικοποίησε όλα τα ένστικτα. Έμαθε να ντρέπεται για αυτά και τα σιώπησε. Το ένστικτο όμως της σκληρότητας αφού καταπιέστηκε στράφηκε εναντίον του ίδιου του κτήτορα. Η εκδίκηση και οι σκληρότητα βαδίζουν σε ίδια μονοπάτια όμως. Κατ' επέκταση για το φιλόσοφο μία μικρή εκδίκηση είναι πιο ανθρώπινη από απολύτως καμία εκδίκηση. Όταν κάποιος έχει σκέψεις εκδίκησης και προβαίνει σε πράξεις είναι σαν να έχει υψηλό πυρετό για λίγο. Όταν κάποιος έχει μεν τις σκέψεις αλλά δε τις υλοποιεί σαν να περιφέρει εκείνη την στιγμή αρρώστια δεδομένου ότι είναι σαν να δηλητηρίασε το σώμα και τη ψυχή του. Εάν εξετάσουμε τις δύο περιπτώσεις υπό το πρίσμα της ηθικής φυσικά τότε και τα δύο είναι κατακριτέα εξίσου διότι οι προθέσεις μετράνε. Όμως η ουσία είναι ότι ο μόνος σίγουρος τρόπος για να απαλλαγούμε από τη δίψα για εκδίκηση είναι η εκδίκηση η ίδια.
Ο Nietzsche θεωρεί ότι η ψυχή μας τότε μεταμορφώνεται σε βάλτο γεμάτο δηλητηριώδη αγριόχορτα με σκουλήκια παντού και ο αέρας βρωμά. Είναι όμως μία εκστατική διαδικασία. Είναι όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα η εκδίκηση γλυκιά σαν το μέλι. Το άτομο βρίσκεται σε μία οργιαστική μέθη από την οποία θα βγει έστω για λίγο χρόνο έξω από τον εαυτό του. Τότε λοιπόν θα βυθιστεί στον τόπο χωρίς φόβο. Δε ξεχνάς αυτό που σε πονά αλλά σταματάς να πονάς εσύ ενώ παράλληλα μεταγγίζεις τον πόνο μέσα στο αίμα αυτού που σε αδίκησε. Είναι μία μέθη σκληρότητας και καταστροφής που δημιουργούν έναν υψηλό πυρετό. Επειδή όμως βρίσκεσαι υπό την επήρεια αυτής της μέθης δε σκέφτεσαι λογικά ότι δηλαδή ενδέχεται να πληρώσεις μελλοντικά τις τωρινές πράξεις. Ο εκδικητής κατανικά τον εαυτό του, κάνει πράγματα που δεν θα έκανε ποτέ υπό άλλες συνθήκες. Ξεπερνά τον εαυτό του και τον άνθρωπο που ήταν. Αλλοιώνεται σε τέτοιο βαθμό που διατάζει και υπακούει ταυτόχρονα. Ουσιαστικά δίνεται η ευκαιρία στο άτομο να εκτονώσει πάνω σε άλλον το εσωτερικευμένο ένστικτο της σκληρότητας. Ο άνθρωπος που απλά σκέφτεται να εκδικηθεί αλλά αδυνατεί να το εκτελέσει δε σημαίνει ότι καταδίκασε τα θέλω του καθότι παραμένει η επιθυμία καθώς φαντάζεται και μηχανεύεται σχέδια εξόντωσης.
Είναι ένα επιθετικό πάθος η εκδίκηση και δεν είναι ένα άγνωστο θέμα στη σκέψη μας. Η Μήδεια επειδή την εγκαταλείπει ο Ιάσωνας σκοτώνει τα παιδιά της Φέρητα και Μέρμερο. Ο 'Αμλετ θέλει να εκδικηθεί το θείο του για το φόνο του πατέρα του. Η Κάρι όταν θα στεφθεί βασίλισσα του πάρτι, μουσκευτεί από αίμα γουρουνιού και η πιο χαρούμενη στιγμή της καταστρέφεται φέρνει την καταστροφή στην μικρή πόλη του Τσάμπερλεν. Η Άρυα Σταρκ επαναλαμβάνει στον εαυτό της σαν προσευχή τα ονόματα των ανθρώπων που θέλει να πεθάνουν. Το αποκαλεί προσευχή και τελειώνει με τις λέξεις valar morghulis.
Ο νεαρός ναυτικός Εντμόντ Νταντές την ημέρα των αρραβώνων του συλλαμβάνεται και φυλακίζεται για δεκατέσσερα ολόκληρα χρόνια. Δραπετεύει και αγνώριστος πλέον ως κόμης Μοντεκρίστο, κάτοχος μιας μεγάλης περιουσίας, ταξιδεύει στο Παρίσι και σχεδιάζει την εκδίκησή του. Ούτε οι θεοί είναι υπεράνω της εκδίκησης. Ο Δίας για να εκδικηθεί τον Προμηθέα τον έδεσε σε βράχια, και έβαλε έναν αετό να του τρώει το συκώτι κάθε πρωί, ενώ εξαιτίας των εγκλημάτων του Οιδίποδα λοιμός μάστιζε την πόλη της Θήβας.
Χαρακτηριστική δε είναι η περίπτωση του Ορέστη ο οποίος αν και φονεύει τη μητέρα του η οποία με συνεργό τον εραστή της τον Αίγισθο είχε σκοτώσει τον πατέρα του εν τούτοις γνωρίζει μία νέα κόλαση καθότι καταδιώκεται από τις Ερινύες για τη μητροκτονία έως ότου δικαιωθεί από τους θεούς για το έγκλημά του. Για το Nietzsche ο Θεός είναι εκδικητικός διότι εκδικείται τους πιστούς υπό την έννοια της απόδοσης δικαιοσύνης μετά το πέρας της ζωής ακριβώς γιατί αυτός είναι εξ ορισμού Δίκαιος και οι πιστοί άδικοι.
Είναι όμως λύση η εκδίκηση; Αρκετές φορές η κοινή γνώμη ενστερνίζεται και ταυτίζεται με τις πράξεις ανθρώπων οι οποίοι ξεπλήρωσαν ένα έγκλημα εις βάρος τους με ένα άλλο, ένα φόνο με άλλον. Σε μία κοινωνία που δεν είναι παραμύθι και οι κακοί της ιστορίας ουδέποτε τιμωρούνται φαντάζει μοναδική λύση σε κάποιους. Εάν η εκδίκηση είναι καθαρκτική γιατί να γεμίσει κάποιος τα χέρια του με αίμα;Εάν ο καθένας μας έπαιρνε το νόμο στα χέρια του στην κυριολεξία θα εφαρμοζόταν το "Οφθαλμόν αντί οφθαλμού, οδόντα αντί οδόντος, χείρα αντί χειρός, πόδα αντί ποδός."Όμως εάν αυτό το σενάριο γίνει ρεαλιστική πραγματικότητα δε θα γίνει η κοινωνία ένα αντίγραφο της αρένας των Αγώνων Πείνας όπου θα σκοτώνουν ο ένας τον άλλον και θα γεμίσουν δρόμοι και πλατείες πτώματα; Και με ποιά κριτήρια ορίζουμε ποιές πράξεις αξίζουν το θάνατο και ποιές όχι; Από πότε ο άνθρωπος έγινε ανώτερος της Δικαιοσύνης;
Ο Nietzsche υποστηρίζει ότι πρέπει να λυτρωθεί ο άνθρωπος από την εκδίκηση. Αυτό είναι η "γέφυρα για την υψηλότερη ελπίδα κι ένα ουράνιο τόξο μετά από μακροχρόνιες κακοκαιρίες". Η περιφρόνηση της εκδίκησης εξασφαλίζει ψυχική και σωματική υγεία ,κάνει τον άνθρωπο να κοιτάει μπροστά. Αυτό δε σημαίνει αυτόματα λήθη αλλά ικανότητα να δείξουμε στον κακό της υπόθεσης ότι τελικά μας έκανε καλό όταν νόμιζε ότι μας κατέστρεψε.
Η εκδίκηση είναι προσωπική υπόθεση αλλά ας μη λησμονούμε ότι η εκδίκηση μπορεί να γίνει ο βράχος πάνω στον οποίο μπορούμε να τσακίσουμε την ψυχή μας. Όπως εύστοχα αναφέρει ο Hattori Hanzo στο Kill Bill (Vol.1)" η εκδίκηση δεν είναι ποτέ ευθεία γραμμή. Είναι ένα δάσος και όπως στο δάσος είναι εύκολο να χάσεις το δρόμο σου... να χαθείς... και να ξεχάσεις από πού ξεκίνησες".
Μαρία Κατάρτη, φοιτήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
Βιβλιογραφία
-Lev Nikolaevič Tolstoj, Άννα Καρένινα, Φώντας Κονδύλης(μτφ),Αθήνα:Πατάκης,2005
-Fiodor Dostoevsky,Αναμνήσεις από το Υπόγειο, Στ.Αργυροπούλου(μτφ),Αθήνα:Ροές,2001
-Nietzsche Friedrich Wilhelm, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, Ζήσης Σαρίκας(μτφ-επιμ),Θεσσαλονίκη: Πανοπτικόν ,2010 -Nietzsche Friedrich Wilhelm,Γενεαλογία της Ηθικής,Ζήσης Σαρίκας(μτφ-επιμ),Σκόπελος,Νησίδες,2001
- Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Γρηγόρης Πασχαλίδης (μτφ.), Αιμίλιος Μεταξόπουλος (επιμ. – εισ.), Αθήνα: Γνώση, 2006
