Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της υπεύθυνης γονικής συμπεριφοράς είναι η σωστή επικοινωνία με το παιδί. Η μεγαλύτερη πρόκληση για τους γονείς είναι να ακούσουν το παιδί τους και να το κατανοήσουν , να επικοινωνήσουν δηλαδή ουσιαστικά μαζί του.
Καμιά φορά η κατανόηση και μόνο των αιτιών αντίδρασης των παιδιών είναι αρκετή για να τις εξαλείψει. Να μην ξεχνάμε ότι η ισχυρότερη επιθυμία των παιδιών είναι να ευχαριστήσουν και να ακολουθήσουν τους γονείς τους. Για να καλλιεργηθεί όμως αυτός ο στόχος και συνεπώς μια ικανοποιητική σχέση με το παιδί χρειάζεται να μάθουν οι γονείς να επικοινωνούν μαζί του με θετικό τρόπο και να κεντρίζουν τη διάθεση του για συνεργασία..
Σε πολλές οικογένειες η ανεπαρκής επικοινωνία αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο. Ρωτάμε τους γονείς ; «Μιλάτε με το παιδί σας;» και απαντούν «Μα φυσικά και μιλάω στο παιδί μου». Το ζήτημα όμως που τίθεται είναι ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε στο παιδί , που καμιά φορά είναι άτοπος και προβληματικός και δυστυχώς δεν επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα στην αλλαγή της συμπεριφοράς του παιδιού και στη βελτίωση της σχέσης μας μαζί του.
Ας μελετήσουμε λοιπόν, μέσα από ένα παράδειγμα, μερικούς από τους συνηθισμένους τρόπους λεκτικής επικοινωνίας που λαβαίνουν χώρα μεταξύ γονέα παιδιού. Οι περισσότεροι από σας θα αναγνωρίσουν τον εαυτό τους σε έναν ή και περισσότερους τρόπους αντίδρασης από τους παρακάτω.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : Ο δεκάχρονος γιος σας ή κόρη σας έρχεται γεμάτος θυμό και σας λέει. «Γιατί πρέπει να συμμαζεύω κάθε μέρα το δωμάτιο μου , η μαμά του Γιώργου δεν τον βάζει και να διαβάζει και να κάνει δουλειές . Κανένα παιδί δεν έχει να κάνει τόσα πολλά όσα έχω εγώ…Σε μισώ»
Δώδεκα τυπικές κατηγορίες αντίδρασης-επικοινωνίας των γονέων στα παραπάνω θα ήταν οι εξής:
1. Εντολή/καθοδήγηση/διαταγή
(λέω στο παιδί τι να κάνει) ..Σταμάτα να παραπονιέσαι και μη μιλάς έτσι στη μητέρα σου.
2. Προειδοποίηση/Υπενθύμιση/Απειλή
(συνέπειες-τιμωρία)…Αν συνεχίσεις να γκρινιάζεις θα το μετανιώσεις πολύ άσχημα ή θα φας ξύλο.
3. Παραίνεση/ηθικολογία/διδαχή
(πρέπει ή οφείλει να κάνει κάτι)…Πρέπει να δείχνεις σεβασμό στους μεγαλύτερους σου και να κάνεις αυτό που σου λένε.
4.Συμβουλή/προσφορά λύσεων-προτάσεων
(πως θα κάνει κάτι , μιλάω για λογαριασμό του παιδιού)…Μα είναι τόσο εύκολο να καθαρίσεις το δωματιάκι σου, να πάρε αυτό το κουτί και βάλε μέσα όλα τα παιχνίδια σου..
5. Διάλεξη / διδασκαλία/επιχειρηματολογία
….Αν τα παιδιά βοηθάνε τις μαμάδες τους με τις δουλειές στο σπίτι έτσι και αργότερα θα γίνουν υπεύθυνοι πολίτες …ή εγώ στην ηλικία σου ξέρεις τι δουλειές έκανα;
6.Κριτική/διαφωνία/κατηγορία
(αρνητική αξιολόγηση)…Είσαι πολύ μικρός και ανώριμος για να αντιμιλάς.
7. Έπαινος /συμφωνία
…Μάλλον έχεις δίκιο..συμφωνώ
8. Χαρακτηρισμός /γελοιοποίηση/ταπείνωση
(ταμπέλα)…Είσαι ένας κακομαθημένος εξυπνάκιας/τεμπέλης, το ξέρεις ;
9.Ερμηνεία/Ανάλυση/διάγνωση
(σε έχω καταλάβει)…Τώρα αυτό το κάνεις για να με εκδικηθείς που δεν πήγαμε στο λούνα παρκ χτες;
10. Καθησυχασμός/συμπαθεια/παρηγοριά/υποστήριξη
(προσπαθώ να κάνω το παιδί να ηρεμήσει αγνοώντας και διώχνοντας τα συναισθήματα του)…Θα αισθάνεσαι διαφορετικά αύριο.. μην ανησυχείς..και εγώ έτσι έλεγα αλλά στο τέλος τα έκανα όλα .
11.Διερεύνηση/Ανάκριση
(προσπαθώ να βρω αιτίες και πληροφορίες για την αντίδραση)…Πόσα άλλα παιδιά ρώτησες για τις δουλειές που έχουν να κάνουν εκτός από το Γιώργο που η μαμά του δεν δουλεύει..ποιος σου τα λέει αυτά;
12. Απομάκρυνση /αποπροσανατολισμός /κολακεία
(απομακρύνω το παιδί από το πρόβλημα και τα συναισθήματα του)…Ωχ τα έχουμε ξαναπεί αυτά …ας μην χάνουμε το χρόνο μας με γκρίνιες..
Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι οι γονείς καμιά φορά στην προσπάθεια τους να χειριστούν μία αντίδραση του παιδιού υιοθετούν διάφορους ρόλους όπως του αρχιστράτηγου, του ηθικολόγου, του παντογνώστη, του δικαστή, του κριτικού, του ψυχολόγου ή του παρηγορητή… Θα πρέπει να σκεφτούμε όμως ότι πίσω όμως από τις τυπικές αυτές αντιδράσεις των γονέων κρύβονται κρυφά μηνύματα τα οποία λένε στο παιδί πώς εσείς σκέφτεστε για αυτό, πως δηλαδή το αντιλαμβάνεστε σαν πρόσωπο. Για παράδειγμα όταν λέω στο παιδί «ωχ μωρέ τα χουμε ξαναπεί αυτά, ας μην χάνουμε το χρόνο μας με γκρίνιες» το παιδί είναι πιθανό να αισθανθεί ως εξής «τα συναισθήματα μου δεν είναι σημαντικά για σένα , δεν με παίρνεις στα σοβαρά…θεωρείς χάσιμο χρόνου το να ασχοληθείς μαζί μου».
Η επικοινωνία όμως μεταξύ δύο ατόμων πρέπει να βασίζεται σε έναν αμοιβαίο σεβασμό που σημαίνει ότι και οι γονείς και τα παιδιά είναι απαραίτητο να επιτρέπουν ο ένας στον άλλον να εκφράσει τα συναισθήματα του και τις πεποιθήσεις του ειλικρινά και χωρίς το φόβο απόρριψης. Μπορεί να μην συμφωνούμε με τα παιδιά μας ωστόσο μπορούμε να τους δείξουμε ότι δεχόμαστε τα συναισθήματα τους. Η αποδοχή του παιδιού μας ,δηλαδή το αίσθημα του παιδιού ότι το αγαπάνε όπως αυτό είναι, βοηθά το παιδί να αποδεχτεί τον εαυτό του, να αποκτήσει συναίσθηση της αξίας του , να γίνει υπεύθυνο και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες.
Βασικές δεξιότητες που διευκολύνουν την επικοινωνία
Θα εξετάσουμε λοιπόν τώρα μερικούς εναλλακτικούς τρόπους επικοινωνίας που βασίζονται στον αμοιβαίο σεβασμό.
Α ) Mαθαίνουμε να είμαστε καλοί ακροατές
Πριν απ’ όλα θα πρέπει να μάθουμε να είμαστε καλοί ακροατές. Αρχικά να καθορίσουμε με το βλέμμα μας και τη στάση του σώματος μας ένα είδος επαφής που να λέει «Σε ακούω, σου δίνω την προσοχή μου». Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η επικοινωνία μας με το παιδί διεξάγεται και σε λεκτικό και σε μη λεκτικό επίπεδο. Οι πράξεις μας , η έκφραση του προσώπου μας και ο τόνος της φωνής μας, δίνουν μηνύματα, επομένως μπορούμε να επικοινωνήσουμε με το παιδί και με ένα χαμόγελο, ένα συνοφρύωμα ή ένα χτύπημα στην πλάτη. Άρα επικοινωνώ με το παιδί μου σημαίνει αρχικά ότι θέτω τον εαυτό μου στη διάθεση του , ότι θέλω πραγματικά να το ακούσω και να το βοηθήσω. Όταν τα παιδιά αντιδρούν στο γονιό συνήθως επιθυμούν κάτι άλλο και υποθέτουν ότι εκείνος θα το καταλάβαινε . Καμία φορά τα παιδιά αντιδρούν μόνο και μόνο επειδή νιώθουν ότι οι γονείς τους δεν τα λαμβάνουν υπόψη τους ή δεν τα δίνουν σημασία. Άρα με το να διαθέσουμε 5 λεπτά παραπάνω για να ακούσουμε και να κατανοήσουμε τα συναισθήματα, τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους αφετέρου μπορούμε να τους προσφέρουμε τελικά αυτό που χρειάζονται και κατ’ επέκταση σαν γονείς να θέσουμε τις βάσεις για μία καλή συνεργασία μαζί τους.
Β ) Κάνουμε απλά ανοίγματα (βλέπε και πίνακα στο τέλος της συνάντησης)
Σε ένα πρώτο επίπεδο μπορούμε να εξασκηθούμε στα απλά ανοίγματα, δηλαδή στις ανοιχτές απαντήσεις που ουσιαστικά ανοίγουν μια πόρτα και δίνουν στο παιδί την ευκαιρία στο να μπορέσει να μας πει περισσότερα. Είναι ένα είδος πρόσκλησης προς το παιδί να μιλήσει. Αντιδράσεις όπως -καταλαβαίνω…πραγματικά ..πώς έτσι;…ή θα ήθελα να μου πεις περισσότερα για αυτό…ή θέλεις να το συζητήσουμε- διευκολύνουν το παιδί να εκφραστεί και του μεταφέρουν το μήνυμα ότι το σέβεστε και το αποδέχεστε ακόμη και όταν εκφράζει κάτι αρνητικό. Για παράδειγμα αν έρθει το παιδί και μας πει : «Η Κατερίνα δεν με παίζει πια» , μία κλειστή απάντηση θα ήταν : «ξέχασε το , μπορεί απλώς να ήθελε να σε πειράξει», ενώ μία ανοιχτή απάντηση θα ήταν : «θα ήθελες να μου πεις τι έγινε και άλλαξαν τα πράγματα;». Με ανοιχτές απαντήσεις τα παιδιά ενθαρρύνονται να έρθουν πιο κοντά μας , να ανοιχτούν και να μας πουν για τα συναισθήματα και τις ιδέες τους. Έτσι καλλιεργείται η οικειότητα και βελτιώνεται η σχέση γονέων-παιδιού.
Γ) Ενεργητική ακρόαση-αντανακλαστική ακοή
Ένας άλλος πιο αποτελεσματικός τρόπος από τα απλά ανοίγματα για να αντιδράσουμε στα μηνύματα των παιδιών είναι η αντανακλαστική ακοή ή αλλιώς η ενεργητική ακρόαση. Εκτός από την παθητική ακρόαση (σιωπή ) που είναι απαραίτητη σε κάποιες περιπτώσεις , η ενεργητική ακρόαση είναι ένας τρόπος να ακούμε το παιδί αντανακλαστικά και να λειτουργούμε σαν ένα είδος καθρέφτη που αποκωδικοποιεί τα συναισθήματα του παιδιού, τα δίνει πίσω και έτσι βοηθά το παιδί να δει πιο σφαιρικά και να ξανασκεφτεί το πρόβλημα του .
Για να δούμε ένα παράδειγμα:
Έρχεται η μικρή σας κόρη κλαίγοντας και σας λέει , «η Μαρία μου πήρε όλους τους μαρκαδόρους μου σήμερα στο σχολείο και δεν μου τους έδωσε πίσω..»
Γονέας : «Σίγουρα νιώθεις άσχημα για αυτό και είσαι πολύ θυμωμένη ..Δεν σου αρέσει όταν κάποιος σου παίρνει τα πράγματα σου..»
Παιδί : «Nαι, με πειράζει πολύ … αύριο θα πάω και θα της τα ζητήσω πίσω».
Ο γονέας με αυτό τον τρόπο προσπαθεί να καταλάβει τι αισθάνεται το παιδί και με δικές του λέξεις το στέλνει πίσω για επιβεβαίωση. Ο γονέας έτσι δεν στέλνει το δικό του μήνυμα όπως γνώμη, συμβουλή, κριτική, (πχ για το παραπάνω παράδειγμα.. «τι να κάνουμε έτσι είναι η ζωή, θα πάρουμε άλλους μαρκαδόρους») αλλά επανατροφοδοτεί αυτό που νομίζει ότι άκουσε από το παιδί. Με την αντανακλαστική ακοή δίνουμε ανοιχτές απαντήσεις που καθρεφτίζουν τα συναισθήματα του παιδιού και αυτό που εννοεί. Χρειάζεται όμως σαν άνθρωποι να έχουμε ευαισθητοποίηση σε μια μεγάλη ποικιλία συναισθημάτων και ικανότητα να τα εκφράζουμε με λόγια.
Τέλος, για να μπορέσει ο γονέας να εφαρμόσει την ενεργητική ακρόαση πρέπει να μάθει να συλλαμβάνει το νόημα της συμπεριφοράς του παιδιού πιάνοντας καμιά φορά το μήνυμα που στέλνει πέρα από τα λόγια όπως για παράδειγμα με την έκφρασή του (κατσούφιασμα). Μπορεί στην αρχή να μας φαίνεται πολύ δύσκολο και αφύσικο να σκεφτόμαστε πριν απαντήσουμε στο παιδί αλλά με εξάσκηση και θετική διάθεση-υπομονή μπορείτε να τα καταφέρετε.
Θυμηθείτε : το παιδί πρέπει να είναι ελεύθερο να δεχτεί ή να απορρίψει την προσφορά σας για βοήθεια. Σε αυτές τις συναντήσεις μπορεί το παιδί να μην λύσει αμέσως τα προβλήματα του. Ωστόσο μπορεί βοηθηθεί να ξεκαθαρίσουν μέσα του τα πράγματα και να τα χειριστεί αργότερα.
Σε τι βοηθάει η μέθοδος της ενεργητικής ακρόασης;
· Ενθαρρύνει το παιδί να νιώσει ότι το ακούν , το κατανοούν και να εξακολουθήσει να μιλάει.
· Βοηθά τα παιδιά να μην φοβούνται τα αρνητικά συναισθήματα και να τα εκφράζουν.
· Προωθεί μια ζεστή και ουσιαστική σχέση με το παιδί.
· Κάνει το παιδί πιο πρόθυμο να ακούσει τις σκέψεις και τις ιδέες των άλλων.
· Διευκολύνει τη λύση του προβλήματος από το ίδιο το παιδί.
· Δίνει στο παιδί μας πρωταγωνιστικό ρόλο , το παιδί σκέφτεται μόνο του για τον εαυτό του και νιώθει ότι το εμπιστευόμαστε.
Συνήθη λάθη των γονέων στην εφαρμογή της αντανακλαστικής ακοής
1. Χειραγώγηση παιδιών -περνάω στο τέλος το δικό μου μήνυμα.
Π.χ -Δεν θα ξαναπαίξω με τη Μαρία.
-Δεν θέλεις να ξαναπαίξεις μαζί της γιατί είσαι προσωρινά θυμωμένη μαζί της.
-Όχι, δεν θέλω να παίξω μαζί της ποτέ πια!
2.Άνοιγμα πόρτας και κλείσιμο με δύναμη.
Π.χ.- Φαίνεσαι στεναχωρημένος
-ναι με έσπρωξε ο Νίκος
-δεν σου άρεσε αυτό…ε
-ναι , θα του δώσω μια στα μούτρα.
-αυτό δεν είναι ωραίο να το κανείς (αξιολόγηση)
-δεν με νοιάζει
-δεν είναι καλό να τσακώνεσαι με τους φίλους σου (ηθικολογία), να πας να του πεις να επανορθώσετε (συμβουλή).
3.Παπαγαλισμα
Απλά παραφράζω τις λέξεις του παιδιού χωρίς συναίσθημα.
4.Ενεργητική ακρόαση σε ακατάλληλο χρόνο
Μπορεί το παιδί να μην θέλει να μιλήσει για συναισθήματα, να αισθάνεται τραυματισμένο, ή μπορεί αυτό που μας ζητάει το παιδί να μην χρειάζεται ενθάρρυνση για έκφραση συναισθήματος.
Π.χ : -Ποια ώρα θα γυρίσετε εσύ και η μαμά σπίτι;
-Είσαι πραγματικά μπερδεμένος για το ποτέ γυρίζουμε σπίτι.
Αντιδράσεις των γονέων στην αντανακλαστική ακοή
α) «Γιατί να ξαναπώ στο παιδί τα λόγια του ;»
Απάντηση : H αντανακλαστική ακοή δεν είναι παπαγάλισμα , είναι ένδειξη κατανόησης και ενθάρρυνσης και δείχνει ευαισθητοποίηση στην επικοινωνία. Χρειάζεται επομένως εξάσκηση στο να μπορώ να πιάνω το συναίσθημα και την κρυφή πρόθεση και διάθεση του παιδιού και να του την μεταφέρω με δικά μου λόγια.
β) «Δεν μου αρέσει να σταματώ και να σκέφτομαι πριν απαντήσω»
Απάντηση : Σκεφτείτε όμως ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η άμεση και απερίσκεπτη απόκρισή σας ήταν αυτή που δυσχέραινε την επικοινωνία και ενίσχυε τους λάθος σκοπούς στη σχέση σας με το παιδί.
γ) «Νιώθω ανόητος λέγοντας αυτά τα πράγματα»
Απάντηση : Είναι λογικό να μην αισθανόμαστε άνετα όταν αρχίζουμε ένα νέο τρόπο συμπεριφοράς γιατί είναι δύσκολο να υιοθετήσουμε τακτικές που μας είναι άγνωστες και μας φοβίζουν. Με εξάσκηση , αυτοαξιολόγηση και υπομονή όμως μπορούμε να ξεπεράσουμε αυτό τον φόβο και να κάνουμε άλματα προόδου στην εφαρμογή της μεθόδου, προσαρμόζοντας την πάντα στο χαρακτήρα μας και κάνοντας την αργότερα αναπόσπαστο κομμάτι του τρόπου με τον οποίο επικοινωνούμε με τους άλλους.
δ) «Το παιδί αντιδρά αμήχανα , δεν μας έχει συνηθίσει έτσι»
Απάντηση : Για αυτό και χρειάζεται διακριτικότητα και ευαισθητοποίηση για να καταλαβαίνουμε το πότε μπορούμε να εφαρμόσουμε την συγκεκριμένη μέθοδο , ανταποκρινόμενοι πάντα στο το παιδί θέλει να κάνει διάλογο μαζί μας.
Σημείωση
Τι κάνω αν το παιδί μου πέσει θύμα εκφοβισμού και παραβατικής συμπεριφοράς άλλου παιδιού.
-Διερευνώ τι έχει συμβεί.
-Απευθύνομαι στον υπεύθυνο καθηγητή και στο διευθυντή του σχολείου
-Συζητώ με γονείς του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων.
-Συζητώ με το παιδί για τα συναισθήματα του, διαβεβαιώστε του ότι δεν ευθύνεται το ίδιο και ότι είστε δίπλα του.
-Διερευνήστε τη γενικότερη συμπεριφορά του παιδιού σας, μήπως είναι ντροπαλό , παθητικό, εσωστρεφές.
-Πείτε του να βάζει όρια όταν τον ενοχλούν, να μην τα παρατάει, να ενισχύει τη φιλία του με άλλα παιδιά που εμπιστεύεται και να τους μιλάει για αυτά που γίνονται.
-Βοηθήστε το να αποδεχτεί το γεγονός ότι είναι μοναδικό και αξίζει, ότι και να πιστεύουν οι άλλοι για αυτό. Να προβάλλει τα θετικά του στοιχεία και να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τις διαφωνίες του με τον λιγότερο βίαιο τρόπο.
Τζαβέλα Ελευθερία – ψυχολόγος ψυχοθεραπεύτρια
