Το άγχος είναι το ανώτατο επίπεδο μιας
καθημερινής ακολουθίας διεγέρσεων. Είτε καταπιανόμαστε με ένα σοβαρό
ψυχολογικό πρόβλημα είτε παίζουμε τένις βρισκόμαστε διαρκώς σε
επαγρύπνηση. Σ αυτές τις περιπτώσεις βέβαια, η υψηλή διέγερση είναι ότι
χρειάζεται: τέτοιου είδους ενασχόληση απαιτεί ιδιαίτερες ψυχικές και
σωματικές εφεδρείες.
Όταν όμως η διέγερση είναι υπέρμετρη σε
σχέση με το έργο που πρέπει να φέρουμε σε πέρας, τότε μετατρέπεται σε
άγχος. Με τον όρο άγχος εννοούμε πως στη θέση μιας διέγερσης που θα
άρμοζε για την αντιμετώπιση μιας δεδομένης απειλής, υπάρχει μια τόσο
μεγάλη ένταση, που τορπιλίζει τη σωστή αντίδραση.
Στην «αγχώδη συνδρομή» η προσοχή
προσκολλάται στην πηγή της απειλής, περιορίζοντας όλα αυτά τα δεδομένα
που θα μπορούσαν, σε διαφορετική περίπτωση , να χωρέσουν μέσα στην
επιγνωσή μας. Άφθονα τεκμήρια αποδεικνύουν πως η επίγνωση περιορίζεται κάτω από συνθήκες στρες.
Για παράδειγμα , σε μια κλασική πια
έρευνα, εθελοντές υποβλήθηκαν σε ένα πείραμα προσομοίωσης κατάδυσης σε
μεγάλο βάθος, όντας οι ίδιοι μέσα σε θάλαμο υψηλής ατμοσφαιρικής πίεσης.
Οι συνθήκες του πειράματος ήταν πραγματικά εντυπωσιακές , με
πραγματικές μεταβολές της πίεσης που δέχονταν οι εθελοντές, ενώ η
εισπνοή γινόταν μόνο από μπουκάλες οξυγόνου. Λόγω των απαραίτητων
αυξομειώσεων στην ποσότητα του παρεχόμενου οξυγόνου, υπήρχαν κάποιοι
αντικειμενικοί κίνδυνοι ¨ αν και όχι ιδιαίτερα σοβαροί. Γι αυτό το λόγο
οι εθελοντές υποχρεώθηκαν να τηρούν κάποιους κανονισμούς ασφαλείας. Στη
διάρκεια του πειράματος οι εθελοντές έπρεπε να φέρουν εις πέρας μια
«αποστολή ανίχνευσης του βυθού», κατά την διάρκεια της οποίας έπρεπε
συγχρόνως να εντοπίζουν τη θέση ους και να παρακολουθούν την εκπομπή
ενός φωτεινού σήματος. Καθώς η «κατάδυση» έφτανε σε όλο και μεγαλύτερο
βάθος , το άγχος των ατόμων συνεχώς αυξανόταν με αποτέλεσμα, ενώ ήταν σε
θέση να συνεχίσουν την «αποστολή» τους, να μην μπορούν να εντοπίσουν το
φωτεινό σήμα.
Η ιδέα πως το άγχος μειώνει την προσοχή
δεν είναι καινούρια. Όπως πολύ εύστοχα είπε ο Σάμιουελ Τζόνσον:
«πιστέψτε με, κύριε, ένας άνθρωπος που γνωρίζει πως σε 15 μέρες θα τον
κρεμάσουν είναι δυνατόν να συγκεντρώσει το μυαλό του με τρόπο
αξιοθαύμαστο».
Όταν η απόκριση στο στρες καθοδηγεί την
προσοχή, αυτή εστιάζεται στην άμεση απειλή. Αυτό βέβαια είναι καλό στην
περίπτωση που η προσοχή και η σωματική διέγερση ισοσταθμίζονται για να
αντιμετωπίσουν μια απειλή και να την αποτρέψουν τη στιγμή που ακριβώς
έρχεται. Στις μέρες μας όμως σπάνια οι στρεσογόνες καταστάσεις μας
αφήνουν τέτοιες επιλογές. Τις περισσότερες φορές πρέπει να
εξακολουθήσουμε να ζούμε όπως πριν και συγχρόνως να αντιμετωπίζουμε μια
απειλητική κατάσταση που συνεχίζει να υφίσταται… πχ να πηγαίνουμε στη
δουλειά μας, ενώ βρισκόμαστε εν μέσω κάποιου παρατραβηγμένου συζυγικού
καυγά ή να πληρώσουμε τους φόρους μας, κι ας μας απασχολεί η ασθένεια
του παιδιού μας.
Η προσοχή που είναι προετοιμασμένη να
εστιάσει πάνω στην απειλή επικρατεί ακόμα κι όταν συμβαίνουν άλλα, πιο
σημαντικά γεγονότα: σκέψεις σχετικές μ αυτή την απειλή παρεισφρέουν στην
πιο ακατάλληλη ώρα. Αν θέλαμε να ορίσουμε τη λειτουργία του άγχους , θα
μιλούσαμε γι αυτήν ακριβώς την παρείσφρηση.
*********
O ψυχίατρος Mardi Horowitz κατάφερε ν
απαριθμήσεις πολλές από τις αμφιέσεις και μεταμφιέσεις που μπορεί να
περιβληθεί η παρείσφρηση του άγχους. Ο κατάλογος του είναι ευρύτατος και
ιδιαίτερα διδακτικός: κάθε μια από τις παρεισφρήσεις είναι μια άποψη
της "απόκρισης στο στρες" όταν αυτό φτάνει στα άκρα.
Μεταξύ τους περιλαμβάνονται και οι εξής:
Οδυνηρά συναισθήματα.
Κύματα συναισθημάτων που περισσότερο αναβλύζουν από μέσα μας και
παραμένουν στο πίσω μέρους του μυαλού μας, παρά αποτελούν την κυρίαρχη
διάθεση.
Ενασχόληση και αναμάσημα.
Μια διαρκής επίγνωση του στρεσογόνου γεγονότος που επανεμφανίζεται
ανεξέλεγκτα, πέρα από τα όρια των συνηθισμένων σκέψεων που κάνουμε όταν
αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα.
Παρεισφρητικές ιδέες. Ξαφνικές και ανεπιθύμητες σκέψεις που δεν έχουν καμία σχέση με τη νοητική διεργασία εκείνης της στιγμής.
Επίμονες σκέψεις και αισθήματα. Συναισθήματα ή ιδέες που ένα άτομο δεν μπορεί να τις σταματήσει.
Υπερ εγρήγορση. Υπερβολική ετοιμότητα, σχολαστικός έλεγχος και έρευνα που διακατέχεται από ανήσυχη προσμονή.
Αϋπνία. Παρεισφρητικές ιδέες και εικόνες που χαλάνε τον ύπνο.
Κακά όνειρα.
Συμπεριλαμβάνονται οι εφιάλτες και η αγχώδης αφύπνιση, καθώς και άλλα
ανήσυχα όνειρα. Το περιεχόμενο των κακών ονείρων δεν είναι απαραίτητο να
έχει στενή σχέση με το αληθινό γεγονός.
Ανεπιθύμητη αίσθηση. Η
ξαφνική και ανεπιθύμητη είσοδος μιας αίσθησης ασυνήθιστα έντονης, ή και
άσχετης με την παρούσα κατάσταση , στη σφαίρα της επίγνωσης.
Αντιδράσεις ξαφνιάσματος. Φοβισμένη υποχώρηση ή ωχρότητα του προσώπου ως απάντηση σε ερεθίσματα που κανονικά δεν δικαιολογούν τέτοιου είδους αντιδράσεις.
Όπως καταλάβατε, το άγχος παρεισφρέει με
πολλές μορφές στη νοητική διαδικασία. Πάντως όποια κι άν είναι η μάσκα
που φοράει , όταν κατακλύσει την προσοχή "πάσχει ολόκληρη η παράσταση".
Όπως θα δούμε το πιο αποτελεσματικό αντίδοτο είναι η ίδια η προσοχή, για
την ακρίβεια η έλλειψη προσοχής ή η άρνηση. Για να δούμε πως η άρνηση
μπορεί να εξαφανίσει το άγχος, πρέπει πρώτα να καταλάβουμε τον καίριο
ρόλο του γνωσιακού μηχανισμού στη διαδικασία απόκρισης στο στρες , και
ιδιαίτερα στο ρόλο που παίζει η επίγνωση της απειλής.
~ Ζωτικά ψέματα, απλές αλήθειες - Η ψυχολογία της αυταπάτης . Του Daniel Goleman . Εκδόσεις έσοπτρον Σελ 72-76
via
