Η λέξη φιλοσοφία,
που σημαίνει «αγάπη για τη σοφία, επιδίωξη της σοφίας», εμφανίζεται
αρκετά αργά στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Απαντά σποραδικά κατά τον 5ο
αιώνα π.Χ. και μόνο την εποχή του Πλάτωνα, στις αρχές του 4ου αιώνα,
γίνεται προσπάθεια να καθοριστεί η ακριβής σημασία και το εύρος της
εφαρμογής της. Η γενική ωστόσο πεποίθηση, τόσο των αρχαίων όσο και η
δική μας, είναι ότι η φιλοσοφία έχει γεννηθεί πολύ νωρίτερα, από τις
αρχές ακόμη του 6ου αιώνα. Ο Αριστοτέλης θα αποδώσει τον τίτλο των
πρώτων φιλοσόφων σε τρεις στοχαστές από τη Μίλητο, στον Θαλή, στον
Αναξίμανδρο και στον Αναξιμένη, και έκτοτε θα τον ακολουθήσουν όλοι οι
ιστορικοί της φιλοσοφίας. Στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου, αρχικά
στις ιωνικές αποικίες και αργότερα στις ελληνικές πόλεις της νότιας
Ιταλίας, θα συντελεστεί η μετάβαση «από τον μύθο στον λόγο», η
αντικατάσταση δηλαδή του μυθολογικού τρόπου σκέψης που χαρακτηρίζει την
αρχαϊκή ποίηση από τον ορθό λόγο της φιλοσοφίας και της επιστήμης.
Από τον Θεόφραστο, τον μαθητή του
Αριστοτέλη, ξεκινά και η διαδεδομένη στον αρχαίο κόσμο πεποίθηση ότι οι
τρεις μιλήσιοι φιλόσοφοι συνδέονται ο ένας με τον άλλο με σχέση
μαθητείας. Ο Αναξίμανδρος υπήρξε μαθητής του Θαλή και ο Αναξιμένης
μαθητής του Αναξίμανδρου.
Αρκετά νωρίς λοιπόν διαμορφώνεται η εικόνα
της φιλοσοφίας που θα κυριαρχήσει σε όλη την αρχαία σκέψη: η φιλοσοφία
γεννιέται στην Ιωνία του 6ου αιώνα, όταν ένας νέος ορθολογικός τρόπος
εξήγησης της φυσικής πραγματικότητας υιοθετείται από μια ομάδα
στοχαστών, όταν δημιουργείται μια πρώτη σχολή φιλοσόφων. Η φιλοσοφία είναι στενά συνδεδεμένη με τη διδασκαλία, αναπτύσσεται μέσα από την κοινή αναζήτηση δασκάλου και μαθητή.
Ιδιαίτερος φαίνεται να είναι ο ρόλος του
Θαλή του Μιλήσιου σε αυτή τη θεωρητική επανάσταση. Είναι αυτός που, όπως
μας λέει ο Αριστοτέλης, «ίδρυσε αυτή τη φιλοσοφία», όταν θεώρησε ότι
πίσω από τα συνεχώς μεταβαλλόμενα φαινόμενα υπάρχει μια «αρχή» (μία φύσις, μία οὐσία)
«από την οποία συνίστανται όλα τα πράγματα, από την οποία καταρχάς
προήλθαν και στην οποία τελικά με τη φθορά τους θα καταλήξουν» (Μετά τα φυσικά Α 983b6-27).
Κατά τον Θαλή, η σταθερή, αιώνια και αναλλοίωτη αυτή ουσία είναι το
νερό. Αν η μαρτυρία του Αριστοτέλη είναι σωστή, τότε ο Θαλής δικαίως
θεωρείται ο πρώτος φιλόσοφος. Η φιλοσοφία γεννιέται όταν στο μυαλό των
ανθρώπων δημιουργείται η πεποίθηση ότι πίσω από το φαινομενικό χάος των
γεγονότων υπάρχει μια κρυφή τάξη, μια τάξη που προέρχεται από απρόσωπες
δυνάμεις. Το νερό του Θαλή είναι μια τέτοια απρόσωπη δύναμη: είναι η
πρώτη φιλοσοφική έννοια.
Δυστυχώς τη σκέψη του Θαλή, όπως και όλων
των πρώτων φιλοσόφων, τη γνωρίζουμε μόνο από δεύτερο χέρι. Κείμενα του
ίδιου του Θαλή δεν έφτασαν ως τα χέρια μας - άλλωστε είναι εντελώς
απίθανο να έγραψε οτιδήποτε ο Θαλής, αφού στην εποχή του ελάχιστοι
Έλληνες μπορούσαν να διαβάσουν. Έτσι είμαστε αναγκασμένοι να
ανασυνθέτουμε τη σκέψη του από πολύ μεταγενέστερες, και όχι πάντοτε
αξιόπιστες, πηγές.
Ο Πλάτων, για παράδειγμα, μας μεταφέρει
ένα ανέκδοτο όπου ο Θαλής εμφανίζεται ως ο τυπικός αφηρημένος φιλόσοφος:
«Λένε ότι κάποτε ο Θαλής κατάφερε να πέσει σε ένα πηγάδι, καθώς
προχωρούσε παρατηρώντας τα άστρα και κοιτάζοντας προς τα πάνω· τότε μια
ομορφούλα και ξύπνια θρακιώτισα υπηρέτρια τον πείραξε λέγοντάς του ότι
επιθυμεί να μάθει τι συμβαίνει στον ουρανό και αγνοεί το τι γίνεται πίσω
του και πλάι στα πόδια του» (Θεαίτητος 174a).
Σε μια ιστορία πάλι του Αριστοτέλη ο Θαλής προβλέπει από τα άστρα
μεγάλη σοδειά ελιάς και καπαρώνει εγκαίρως όλα τα ελαιοτριβεία της
Μιλήτου και της Χίου, θέλοντας να αποδείξει σε όσους τον περιφρονούσαν
για τη φτώχεια του ότι οι φιλόσοφοι θα μπορούσαν εύκολα να πλουτίσουν αν
το ήθελαν, δεν ήταν όμως αυτός ο σκοπός τους (Πολιτικά 1259a9).
Παράλληλα με την εικόνα του πρώτου
φιλοσόφου, πλήθος μαρτυριών μάς ζωντανεύουν έναν διαφορετικό Θαλή,
προσγειωμένο, πρακτικό και εφευρετικό. Για τους Έλληνες του 5ου αιώνα
π.Χ. ο Θαλής είναι σύμβολο επινοητικότητας και πολυπραγμοσύνης, είναι
ένας από τους Επτά Σοφούς της αρχαίας Ελλάδας. Δεν μας είναι απολύτως
σαφές τι κοινό είχαν οι επτά αυτές προσωπικότητες. Οι περισσότεροι είχαν
πολιτική δράση, κάποιοι ήταν νομοθέτες, κάποιοι άλλοι υπήρξαν και
ποιητές. Το σίγουρο πάντως είναι ότι από τους επτά μόνο ο Θαλής
διεκδικεί τον τίτλο του φιλοσόφου. Ο σοφός προηγείται του φιλοσόφου,
όπως η σοφία είναι προγενέστερη της φιλοσοφίας. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει
«σοφία» την εμπνευσμένη από την Αθηνά τέχνη του ναυπηγού (Ιλιάδα Ο 411) και ο Σόλων την εμπνευσμένη από τις Μούσες ποιητική τέχνη (Ελεγ. 1.52).
Στη συνάντηση του Κροίσου με τον Σόλωνα, που μας περιγράφει ο Ηρόδοτος,
ο Κροίσος αναρωτιέται ποια είναι η πηγή της σοφίας του Σόλωνα και
σπεύδει να τη συνδέσει αμέσως με τα πολλά ταξίδια του και την επιθυμία
να δει καινούργια πράγματα (Ιστορίαι 1.30).
Η «σοφία» λοιπόν της αρχαϊκής εποχής, η οποία είναι ταυτοχρόνως
εμπνευσμένη από τους θεούς πρακτική δεξιότητα, χειρισμός του ποιητικού
λόγου και επιτόπια έρευνα (ιστορία),
κάποια στιγμή θα οδηγήσει στη «φιλοσοφία». Ο Θαλής φαίνεται να
συμβολίζει ακριβώς αυτή τη μετάβαση. Αξίζει λοιπόν να προσπαθήσουμε να
απαντήσουμε στο ερώτημα αν πρέπει να κατατάξουμε τον Θαλή στους σοφούς ή
στους φιλοσόφους.
