2.2 Αναφυόμενες, αλλά και Ανακυκλούμενες!

Η παρούσα ανάρτηση ανήκει στο σύνολο των άρθρων του Χάρη Φουνταλή επί θεμάτων νοολογίας

Αναφέρθηκα στην προηγούμενη υπο-ενότητα στο γεγονός οτι κάποια αντικείμενα και ιδιότητες στον φυσικό κόσμο είναι αναφυόμενα. Εκτός όμως από το να αναφύει “νέες ιδέες”, η φύση έχει επίσης την ικανότητα να ανακυκλώνει “παλαιές ιδέες”! Δηλαδή: παίρνει μια έννοια που έχει εμφανιστεί στο παρελθόν, της βάζει νέο περιτύλιγμα, την κάνει πιο πολύπλοκη, και μας τη σερβίρει σαν καινούργια!

Θα δώσω παραδείγματα αμέσως, αλλά πρώτα να ξεκαθαρίσω οτι όταν χρησιμοποιώ ρήματα όπως “παίρνει”, “βάζει [περιτύλιγμα]”, “σερβίρει”, κλπ., δεν εννοώ οτι η φύση είναι μια προσωποποιημένη οντότητα που “αποφασίζει” διάφορα πράγματα. Δεν αντικαθιστώ το Θεό με τη φύση. Απλώς, χρησιμοποιώ αυτά τα ρήματα “ποιητική αδεία”. Η φύση είναι “τυφλή”, δεν προσπαθεί να επιτύχει κανένα απολύτως σκοπό, δεν “έχει κάτι στο νου-της” προς το οποίο κατατείνει. Εμάς μας φαίνεται οτι δρα έτσι η φύση, σαν να προσπαθεί να πετύχει κάτι, ιδέα η οποία λέγεται “τελεολογία” (από την αρχαία έννοια της λέξης “τέλος” = “σκοπός”), και που είναι τελείως λαθεμένη. Η φύση γίνεται πιο πολύπλοκη καθώς περνούν οι γεωλογικοί αιώνες, και μέσα απ’ την πολυπλοκότητα ξεπηδούν όλο και πιο “ενδιαφέρουσες” ιδέες, τόσο νέες αναφυόμενες, όσο και παλαιές ανακυκλούμενες.

Ξέρετε τί μου θυμίζει η ανακύκλωση ιδεών στη φύση; Είναι ας πούμε σαν ν’ ακούμε κάποια μελωδία, η οποία αρχίζει με πολύ απλό και σιγανό σκοπό. Στην αρχή λοιπόν ακούγονται κάποια λιτά, σύντομα, απλοϊκά σχεδόν, μελωδικά μοτίβα. Καθώς περνάει η ώρα, η μουσική αφενός δυναμώνει σε ένταση, και αφετέρου γίνεται πιο πολύπλοκη. Ενώ συνεχίζουμε να ακούμε, ξαφνικά αναγνωρίζουμε ένα από τα μουσικά μοτίβα που είχαμε ακούσει και πρωτύτερα, μόνο που τώρα το μοτίβο είναι πιο περίπλοκο, πιο “στολισμένο” ας πούμε με διάφορες νότες, με μουσικά κόλπα και στολίδια. Ταυτόχρονα δεν είναι μόνο αυτό, είναι κι άλλα μοτίβα που ακούγονται, κι αυτά πιο στολισμένα από την αρχική-τους μορφή. Ναι μεν αναφύονται κάποια τελείως νέα μοτίβα, αλλά κάποια άλλα ανακυκλώνονται με πιο πολύπλοκη πάντα μορφή, σχεδόν αγνώριστα σε σχέση με την αρχική-τους εμφάνιση. Κάπως έτσι μοιάζει η μορφή της φύσης καθώς εξελίσσεται. Αλλά είναι ώρα να γίνω πιο συγκεκριμένος.

2.2.1 Κύμα

Πάρτε για παράδειγμα την έννοια “κύμα”:

Ρωτήστε τους φυσικούς, και θα σας πουν οτι ασφαλώς και γνωρίζουν τί είναι κύμα. Είναι μια στοιχειώδης έννοια της φυσικής, μια από κείνες τις απλούστατες “μελωδίες” που εμφανίστηκαν από τις πρώτες στη φύση, όταν δεν υπήρχε σχεδόν τίποτ’ άλλο. Κάθε στοιχειώδες σωματίδιο (ηλεκτρόνιο, κουόρκ, κλπ) είναι επίσης ένα κύμα, θα σας πει ο φυσικός, και θα ζωγραφίσει στο χαρτί την παρακάτω καμπύλη,
που θα ονομάσει “ημιτονοειδή”, όχι για να σας τρομάξει, αλλά για να σας δώσει μια ιδέα της μορφής ενός κύματος. Θα σας πει οτι επί περίπου 8 δισεκατομμύρια χρόνια δεν υπήρχε και τίποτα ουσιαστικά πιο πολύπλοκο στο σύμπαν εκτός από κύματα, τα οποία όταν αλληλεπιδρούν μεταξύ-τους εμφανίζονται σαν σωματίδια. Εσείς βέβαια, βλέποντας την παραπάνω καμπύλη, θα φέρετε στο νου-σας τα κύματα της θάλασσας. Και με το δίκιο-σας! Νά γιατί:
Καθώς πέρασαν τα δισεκατομμύρια χρόνια και σχηματίστηκαν πλανήτες του τύπου της Γης-μας, εμφανίστηκαν στην επιφάνειά τους “κύματα”, αλλά διαφορετικής μορφής από τα αρχέγονα της κβαντικής φυσικής. Τα κύματα αυτά τώρα σχηματίζονταν όπου υπήρχε κάποια ποσότητα υγρού και φυσούσε αέρας, όπως στην επιφάνεια της θάλασσας του πλανήτη-μας. Η μόνη ομοιότητα των “υγρών” αυτών κυμάτων με τα αρχέγονα του σύμπαντος ήταν η επανάληψη, η περιοδικότητα, το συνεχές πάνω-κάτω-πάνω-κάτω... και μάλιστα με μορφή που θυμίζει την προηγούμενη ημιτονοειδή καμπύλη. Όμως τα υγρά κύματα είναι περίπλοκα, δεν έχουν τη απλή και στοιχειώδη μορφή εκείνης της καμπύλης (μπορεί να έχουν αφρό, να γυρίζει η κορυφή-τους και ν’ αναδιπλώνεται, με αποτέλεσμα να χαροποιούν όσους προσπαθούν να γλιστρούν πάνω-τους με ιστιοσανίδα, κλπ). Εκτός από τα κύματα των υγρών, που λέγονται “εγκάρσια”, υπάρχουν και κύματα στα αέρια, που λέγονται “διαμήκη” και προκαλούν τους οικείους-μας ήχους που συλλαμβάνουν τα αφτιά-μας. Μάλιστα τα διαμήκη κύματα μοιάζουν πιο πολύ με τα αρχέγονα της κβαντικής φυσικής, και διαδίδονται όχι μόνο στα αέρια, αλλά και στα υγρά, και στα στερεά. Απλώς για κάποιο λόγο που έχει να κάνει με το οτι τα εγκάρσια κύματα γίνονται πιο εύκολα αντιληπτά (ορατά), η λέξη “κύμα” αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει το κύμα στην επιφάνεια των υγρών, και μόνο πρόσφατα επεκτάθηκε σε οτιδήποτε παρουσιάζει την ίδια βασική υφή, ή “μοτίβο”. Ενώ όμως τη λέξη “κύμα” εμείς οι άνθρωποι την πήγαμε “από πάνω προς τα κάτω” (δηλαδή από τα κύματα της θάλασσας στα κύματα της κβαντικής φυσικής), η φύση πήρε την αρχέγονη “ιδέα” και την πήγε “από κάτω προς τα πάνω”, δηλαδή την ανακύκλωσε! Σημειώστε οτι τα κύματα που περιέγραψα εδώ, είναι κι αυτά αντικείμενο μελέτης της φυσικής — π.χ. μαθαίνουμε γι’ αυτά στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο.
Και όμως, η φύση δεν έμεινε στα κύματα που εξετάζουν οι φυσικοί, αλλά προχώρησε παραπέρα. Σκεφτείτε, πού αλλού χρησιμοποιούμε τη λέξη “κύμα”; Δεν λέμε, “έρχεται κύμα καύσωνα”, ή “κύμα κακοκαιρίας”; Γιατί χρησιμοποιούμε αυτή τη λέξη; Μοιάζουν σε τίποτα αυτού του είδους τα “κύματα” με τα κύματα της θάλασσας;
Λοιπόν, μοιάζουν σε κάτι το τελείως στοιχειώδες: στο “πάνω-κάτω” (της θερμοκρασίας), και στο οτι διαδίδονται στο χώρο, κ’ έρχονται το ένα μετά το άλλο· και διαφέρουν σχεδόν σε όλα τα υπόλοιπα. Γιαυτό δεν ασχολούνται μαζί-τους οι φυσικοί, αλλά άλλοι επιστήμονες (οι μετεωρολόγοι). Όμως το πάνω-κάτω της θερμοκρασίας είναι αρκετό για να “πιάσει” η ανθρώπινη νόηση την ομοιότητα με το πάνω-κάτω του θαλάσσιου κύματος, και να κάνει χρήση της ίδιας λέξης: “κύμα”.
Υπάρχει μια ακόμη πιο αφηρημένη χρήση που κάνουμε της λέξης “κύμα”. Τί θα λέγατε για τα “κύματα της μόδας”; Αυτά είναι ακόμα πιο απομακρυσμένα από τη φυσική, γιατί ακόμα και το “κύμα καύσωνα” περιγράφει κάτι το υλικό, τη θερμοκρασία, κάτι που αισθανόμαστε με τις αισθήσεις-μας. Για το κύμα της μόδας όμως δεν έχουμε καμιά συγκεκριμένη αίσθηση για να το συλλάβουμε. Δεν είναι κάτι το υλικό, είναι τελείως αφηρημένο, μια αναφυόμενη ιδιότητα χωρίς υλική υπόσταση. Δεν μπορούμε ούτε να το σταματήσουμε με τα χέρια-μας, ούτε να το φωτογραφίσουμε. Και όμως, το γνωρίζουμε πολύ καλά, και ανταποκρινόμαστε σ’ αυτό με τις πράξεις-μας. Υπόψη οτι όταν λέω “μόδα” δεν εννοώ “επιδείξεις μόδας” (με ημίγυμνα μοντέλα και διάφορα τέτοια). Εννοώ οποιαδήποτε ιδέα διαδίδεται από ένα “κέντρο” προς άλλα μέρη του κόσμου. Στις μέρες-μας, π.χ., ένα τέτοιο κέντρο που παράγει και διαδίδει “μόδες” είναι οι Η.Π.Α. Μια “μόδα” είναι και η Αμερικανική μουσική, που έχει σαρώσει και κατατροπώσει — και απειλεί με εξαφάνιση — τις εθνικές μουσικές όλου του κόσμου. Άλλη “μόδα” είναι το Δυτικού στυλ ντύσιμο (κοστούμι, γραββάτα, παντελόνι, κλπ). Μια “μόδα” που μας ήρθε από την Ανατολή προς τη Δύση είναι οι Ανατολικού στυλ θεραπευτικές μέθοδοι, όπως ο βελονισμός. Παλιότερες “μόδες” που διαδόθηκαν σχεδόν παγκόσμια είναι το ποδόσφαιρο (με κέντρο την Αγγλία) και η κλασική μουσική (κέντρο η Ευρώπη). Από ακόμα πιο παλιά μας έρχονται οι “μόδες” της δημοκρατίας, του θεάτρου, της χρήσης νομισμάτων, και του αλφαβήτου για φωνήεντα και σύμφωνα (κέντρο η αρχαία Ελλάδα). Αυτού του είδους τα “κύματα” έχουν σαν μέσο-τους ένα είδος πληροφορίας, που αρκετοί σύγχρονοι επιστήμονες ονομάζουν “μιμίδιο” (κατ’ αναλογία προς το βιολογικό “γονίδιο”), όρος που καθιέρωσε ο Richard Dawkins (Ρίτσαρντ Ντώκινς) στο τελευταίο κεφάλαιο του πασίγνωστου βιβλίου-του “The Selfish Gene” (“Το εγωιστικό γονίδιο”).
Αυτό που θα ήθελα να συγκρατήσουμε είναι οτι τα “κύματα” πληροφορίας (“μόδας”) έχουν μια πηγή, και διαδίδονται στο χώρο (αλλά σε ένα χώρο πιο αφηρημένο από το φυσικό: είναι ο χώρος των μνημών των ανθρώπων), κ’ εκεί τελειώνει όλη η ομοιότητά-τους με τα υπόλοιπα είδη κυμάτων. Φυσικά, εμφανίστηκαν εντελώς πρόσφατα στο σύμπαν.

2.2.2 Δύναμη

Άλλο παράδειγμα μοτίβου που ανακυκλώνει διαρκώς η φύση είναι η έννοια “δύναμη”:

Όπως και με την έννοια “κύμα”, και πάλι οι φυσικοί θα σας πουν οτι κατέχουν τί είναι στην πραγματικότητα η δύναμη· ή μάλλον “οι δυνάμεις”. Και δεν θα έχουν και πολύ άδικο. Θα σας πουν λοιπόν οτι στη φύση υπάρχουν ακριβώς τέσσερα είδη δυνάμεων, και όλα τ’ άλλα που ονομάζουμε “δυνάμεις” (όπως π.χ. η μυϊκή) δεν είναι παρά επιφαινόμενα, δηλαδή αποτελέσματα των τεσσάρων βασικών δυνάμεων της φύσης, που είναι οι εξής:

1. Η δύναμη της βαρύτητας, χάρη στην οποία μένουμε “κολλημένοι” στην επιφάνεια του πλανήτη-μας και δεν σκορπάμε στο διάστημα.
2. Η ηλεκτρομαγνητική δύναμη, χάρη στην οποία, καθώς τα άτομα έλκουν ή απωθούν το ένα το άλλο, από τη μια μπορούμε να έχουμε στερεά σώματα (με σάρκα και οστά εννοώ, τα δικά-μας σώματα), κι από την άλλη μπορούμε και καθόμαστε σε μια καρέκλα, ή στεκόμαστε στο πάτωμα, χωρίς να περνάμε διαμέσου των στερεών αντικειμένων, όπως το φαντασματάκι ο Κάσπερ.
3. Η ασθενής πυρηνική δύναμη, που έχει σαν πιο γνωστό αποτέλεσμα τη λεγόμενη “διάσπαση βήτα” των νετρονίων του πυρήνα, όπου ένα νετρόνιο διασπάται και δίνει ένα πρωτόνιο, ένα ηλεκτρόνιο, και ένα αντινετρίνο. Το αποτέλεσμα αυτής της αντίδρασης είναι οτι τα πρωτόνια του πυρήνα αυξάνονται κατά ένα, άρα το άτομο αλλάζει φύση: γίνεται άτομο του επόμενου στοιχείου στον περιοδικό πίνακα των στοιχείων (που μαθαίνουμε στη χημεία στο Λύκειο). Εδώ λοιπόν, με την ασθενή πυρηνική δύναμη, έχουμε μια περίπτωση ραδιενεργούς διάσπασης.
4. Και η ισχυρή πυρηνική δύναμη, χάρη στην οποία τα πρωτόνια στον πυρήνα του ατόμου, παρόλο που απωθούνται λόγω της ηλεκτρομαγνητικής δύναμης (αφού έχουν το ίδιο — θετικό — φορτίο) έλκονται πολύ ισχυρότερα και συγκροτούν τον πυρήνα. Προφανώς, αν η ισχυρή πυρηνική δύναμη δεν ήταν τόσο ισχυρή, ούτε άτομα θα υπήρχαν στο σύμπαν, ούτε τίποτα απολύτως εκτός από απομονωμένα στοιχειώδη σωματίδια.

Το πιο σημαντικό δίδαγμα που έχουν να μας πουν οι φυσικοί (εκτός του οτι ότι άλλο ονομάζουμε “δύναμη” στη φύση οφείλεται σε τελική ανάλυση στις 4 αυτές δυνάμεις), είναι οτι όταν δύο σωματίδια έλκονται, ή απωθούνται, δεν συμβαίνει οτι “τραβάει το ένα το άλλο” με κάποιο μαγικό τρόπο, αλλά οτι ανταλλάσουν σωματίδια. Συγκεκριμένα,

• Κατά τη βαρυτική δύναμη υποτίθεται οτι ανταλλάσσονται βαρυτόνια (ή “γκραβιτόνια”), παρόλο που κανείς δεν έχει μπορέσει να παρατηρήσει βαρυτόνια ακόμα.
• Κατά την ηλεκτρομαγνητική δύναμη ανταλλάσσονται φωτόνια, δηλαδή τα σωματίδια που αποτελούν το φως.
• Κατά την ασθενή πυρηνική δύναμη ανταλλάσσονται τα λεγόμενα W και Z μποζόνια (αγγλ.: bosons).
• Και κατά την ισχυρή πυρηνική δύναμη ανταλλάσσονται γλοιόνια (ή “γλουόνια”, αγγλ.: gluons).

Αυτό είναι όλο κι όλο η “δύναμη” στη φύση: η ανταλλαγή σωματιδίων· όχι κάποιο “αόρατο χέρι” που τραβάει ή απωθεί αντικείμενα.
Όμως η φύση δεν έμεινε στις τέσσερις στοιχειώδεις δυνάμεις. Αντέγραψε το μοτίβο “δύναμη” σε ψηλότερο επίπεδο: στη βιολογία. Έτσι, όλοι-μας γνωρίζουμε τη μυϊκή δύναμη, που είναι η αρχική πηγή της λέξης “δύναμη” στη γλώσσα-μας. Αλλά όπως και με το “κύμα”, η γλώσσα περιέγραψε κάτι που εμφανίστηκε στη φύση αργότερα σε υψηλό επίπεδο, ενώ η πρωταρχική “δύναμη” (τα 4 είδη που ανέφερα) υπήρχε ήδη από γεννησιμιού του σύμπαντος. Και βέβαια, εκτός από τη μυϊκή υπάρχει και η μηχανική δύναμη, που παράγεται από κάποιο σύστημα μοχλών ή γραναζιών που κινούνται μέσω ηλεκτρισμού. Τέτοιες δυνάμεις συναντάμε από τα απλά παιδικά παιχνίδια (π.χ. τον μικροσκοπικό Άη Βασίλη που κουνάει τα χέρια και υποκλίνεται) μέχρι τους τεράστιους γερανούς που χτίζουνε καράβια και πολυόροφα κτίρια. Η μηχανική δύναμη είναι μια αντιγραφή της μυϊκής δύναμης που κάναμε για πρακτικούς λόγους εμείς οι άνθρωποι, για να λύσουμε κάποια προβλήματα.
Αλλά η λέξη “δύναμη” έχει και πιο αφηρημένη έννοια: μιλάμε για τη “δύναμη της αγάπης” μεταξύ δύο ερωτευμένων, έτσι δεν είναι; Μπορεί βέβαια να είναι μεταφορική η έννοια της δύναμης αυτής, αλλά με το δίκιο-μας χρησιμοποιούμε τη συγκεκριμένη λέξη γιατί δυο άνθρωποι που αγαπούν ο ένας τον άλλο νοιώθουν μια έλξη που τους κάνει να θέλουν να βρίσκονται κοντά — κατάσταση που δεν διαφέρει και πολύ από δύο ετερώνυμα φορτία που έλκονται μεταξύ-τους. Αντίθετα, το μίσος και η ηπιότερη “ασυμφωνία χαρακτήρων” απωθεί τους ανθρώπους. Βέβαια όταν μιλάμε για “δύναμη” με “έλξη” και “άπωση” σε ένα τέτοιο υψηλό και αφηρημένο επίπεδο, θα πρέπει να έχουμε υπόψη οτι οι έννοιες γίνονται πιο πολύπλοκες, και εμφανίζονται ιδιότητες που δεν υπήρχαν στα χαμηλώτερα επίπεδα. Π.χ. μεταξύ δύο ανθρώπων, μπορεί ο ένας να αισθάνεται έλξη για τον άλλον, αλλά ο τελευταίος να μην αισθάνεται τίποτα για τον πρώτο, ή και να αισθάνεται άπωση. Τέτοιου είδους “μονόπλευρες δυνάμεις” δεν παρατηρούμε σε χαμηλώτερα επίπεδα. Όπως προανέφερα, οι έννοιες γίνονται πιο πολύπλοκες, στολίζονται με διάφορα στολίδια καθώς ανεβαίνουμε τα επίπεδα οργάνωσης της ύλης.
Τέλος, η φράση “η δύναμη της αγάπης” έχει μια ακόμα πιο αφηρημένη εκδοχή: πρόκειται όχι για τον έρωτα μεταξύ δύο ανθρώπων (που αποτελούνται από υλικά σώματα στο κάτω-κάτω), αλλά για την αγάπη με τη θρησκευτική έννοια: η δύναμη της αγάπης εκείνης που μπορεί να χτίζει δωρεάν σχολεία ή νοσοκομεία σε μια φτωχή χώρα λόγου χάρη. Επίσης υπάρχει και η “δύναμη του χρήματος”, που μπορεί π.χ. να αγοράζει ολόκληρες (διεφθαρμένες) κυβερνήσεις, ενώ η “στρατιωτική ισχύς” μπορεί να καταστρέψει ολόκληρες χώρες. Οι δυνάμεις υπ’ αυτές τις έννοιες είναι τελείως άυλες, δρουν όμως επί υλικών οντοτήτων, και φυσικά εμφανίστηκαν πιο πρόσφατα απ’ όλες τις άλλες μορφές δυνάμεων στο σύμπαν.

Βέβαια, αν είστε φυσικός μπορεί να αισθάνεστε απέχθεια (άπωση!) διαβάζοντας τα παραπάνω, γιατί θα σκέφτεστε οτι όταν λέμε “δύναμη” (ή “κύμα”) και μιλάμε για τη φύση θα πρέπει να ακριβολογούμε, να ξέρουμε για τί πράγμα μιλάμε, όχι να λέμε “δύναμη” έτσι γενικά κι αόριστα, και να βάζουμε στο ίδιο τσουβάλι μήλα με πορτοκάλια — έννοιες φυσικής και έννοιες καθομιλουμένης!

Και όμως, εκεί θα διαφωνήσω, κύριοι φυσικοί. Βλέπετε, αν δούμε τη φύση υπό στενή φυσική έννοια, ασφαλώς και έχετε δίκιο. Το θέμα όμως είναι πώς ν’ αποφύγουμε τα στεγανά μιας συγκεκριμένης επιστήμης, και ν’ αγκαλιάσουμε με τη σκέψη-μας όλες τις επιστήμες που μελετούν την εξέλιξη της ύλης: φυσική, χημεία, βιολογία, και τη νεότευκτη νοολογία· αλλιώς δεν θα μπορέσουμε να δούμε την εξέλιξη της φύσης στο σύνολό της, και θα περιοριστούμε σε κάποια οπτική γωνία μιας συγκεκριμένης επιστήμης.

2.2.3 Δομή πυρήνα – άλω

Πάμε τώρα να δούμε το πιο θεμελιώδες παράδειγμα ανακυκλούμενου μοτίβου που εμφανίζεται στη φύση: μια “μελωδία” που παίζεται σε χίλιες οκτάβες από τότε που πρωτοεμφανίστηκε, με χίλιες φωνές και χίλια όργανα. Εντάξει, ίσως υπερβάλλω λιγάκι με τις χιλιάδες που ανέφερα, αλλά κοιτάξτε τον αριθμό των παραδειγμάτων παρακάτω, και θα καταλάβετε. Πώς να το ονομάσουμε αυτό το μοτίβο, που δεν έχει απλό και μεστό όνομα όπως το “κύμα” και η “δύναμη”; Θα το ονόμαζα “δομή πυρήνα–άλω” (αγγλ.: core–halo), και είναι το βασικό δομικό υλικό απ’ το οποίο έχει χτίσει τα πάντα η φύση: απ’ τα πιο στοιχειώδη ως τα πιο πολύπλοκα — ως εμάς τους ίδιους.

Πριν ξεκινήσω όμως, πρέπει να κάνω μια παρατήρηση γραμματικής φύσης: η λέξη “άλως” είναι πολύ σπάνια στη νέα ελληνική, γιαυτό θα δώσω εδώ την πλήρη κλίση-της, καθώς δεν είναι καθόλου προφανής:
 

	Νέα Ελληνικά			Αρχαία Ελληνικά(*)
	Ενικός	Πληθυντικός		Ενικός	Πληθυντικός
Ονομαστική	η άλως	οι άλω		ἡ ἅλως	αἱ ἅλῳ
Γενική	της άλω	των άλων		τῆς ἅλω	τῶν ἅλων
Δοτική				τῇ ἅλῳ	ταῖς ἅλῳς
Αιτιατική	την άλω	τις άλως		τὴν ἅλω/ἅλων	τὰς ἅλως
Κλητική				ὦ ἅλως	ὦ ἅλῳ

Τώρα, το τί σημαίνει “άλως” θα γίνει κατανοητό από τα πάμπολλα παραδείγματα που ακολουθούν:

Το μοτίβο πρωτοεμφανίστηκε όταν σχηματίστηκαν τα πρώτα άτομα στο σύμπαν, δηλαδή άτομα υδρογόνου σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα. Αργότερα, όταν σχηματίστηκαν τα πρώτα αστέρια, οπότε μέσω της πυρηνικής σύντηξης η ύλη άρχισε να “πυκνώνει”, σχηματίστηκαν και βαρύτερα άτομα. Το μοτίβο εδώ εμφανίζεται στην πιο λιτή, “σπαρτιάτικη” εκδοχή-του, και περιλαμβάνει έναν πυρήνα γύρω από τον οποίο υπάρχει η “άλως” της δομής, τα ηλεκτρόνια. Τα παλιότερα σχολικά εγχειρίδια (κ’ επίσης και τα παλιά 10-δραχμα και κατοστάρικα, με τη φιγούρα του Δημόκριτου) απεικόνιζαν το άτομο σαν ένα πλανητικό σύστημα, ενώ τώρα συνήθως τα ηλεκτρόνια απεικονίζονται σαν νέφη γύρω απ’ τον πυρήνα. Πάντως όπως και να το παραστήσουμε το άτομο λάθος είναι, γιατί δεν είναι δυνατό ποτέ να δούμε τα ηλεκτρόνια. Αυτό είναι αδύνατο, όπως ήδη ανέφερα, γιατί η όρασή μας για να δουλέψει χρειάζεται φωτόνια, τα οποία όταν πέφτουν πάνω στα ηλεκτρόνια “τους αλλάζουνε τα φώτα”! Δηλαδή αλλοιώνουν τις ιδιότητες των αντικειμένων (ηλεκτρονίων) που προσπαθούμε να δούμε.

Ενδιαφέρον έχει να παρατηρήσουμε οτι και πριν να σχηματιστούν τα πρώτα άτομα, δηλαδή πριν να εμφανιστεί η δομή πυρήνα–άλω στη φύση, δομές υπήρχαν, δεν ήταν η συγκεκριμένη δομή μοναδική· παραδείγματος χάρη, κάθε πρωτόνιο και κάθε νετρόνιο είναι μια δομή (τριων κουόρκ που ανταλλάσσουν γλοιόνια). Μόνο όμως με την εμφάνιση της δομής πυρήνα–άλω μπόρεσαν να δημιουργηθούν πολύ μεγαλύτερες υλικές οντότητες, όπως το άτομο του ουρανίου, με 92 πρωτόνια, άλλα τόσα ηλεκτρόνια, και συνήθως 238 νετρόνια — μια τεράστια σε μέγεθος οντότητα σε σύγκριση με τα σωματίδια ύλης που δεν έχουν αυτή τη δομή.
Αυτήν την παρατήρηση θα τη δούμε ξανά και ξανά: όποτε εμφανίζεται η δομή πυρήνα–άλω στη φύση, τα υλικά σώματα (αλλά και τα άυλα, όπως θα δούμε!) μεγαλώνουν σε μέγεθος και πολυπλοκότητα, ενώ πρωτύτερα άλλες δομές παρήγαν μόνο μικροσκοπικές μορφές.
Λίγο αργότερα, σχηματίστηκαν οι πρώτοι γαλαξίες αστέρων. Στο πεδίο της αστρονομίας το μοτίβο πυρήνα–άλω εμφανίζεται σε πολλαπλά επίπεδα (βλ. εικόνες α–ε, παρακάτω). Για παράδειγμα, πλανήτες όπως η Γη (α) έχουν έναν πυρήνα με πολύ διαφορετική σύσταση από αυτήν του υπολοίπου της μάζας του πλανήτη. Το ίδιο και οι αστέρες. Γίγαντες πλανήτες όπως ο Δίας και ο Κρόνος (β) συνοδεύονται από μεγάλο αριθμό δορυφόρων, άρα έχουμε επανάληψη του ίδιου μοτίβου. Ένα ηλιακό σύστημα σχηματίζει την τυπική εικόνα του μοτίβου (γ), με τον αστέρα να παίζει το ρόλο του πυρήνα και τους πλανήτες στο ρόλο της άλω. Σε μεγαλύτερη κλίμακα, τα σφαιρωτά σμήνη αστέρων (δ) ακολουθούν ακριβώς το ίδιο μοτίβο, όπως και ο γαλαξίας ολόκληρος (ε), όπως και οι ομάδες γαλαξιών. Ουσιαστικά παντού, όπου και να κοιτάξουμε σε αστρονομική κλίμακα, βλέπουμε να επαναλαμβάνεται το ίδιο μοτίβο.
 

α. Η Γη με τον πυρήνα-της	β. Γίγας πλανήτης (Κρόνος)	γ Το ηλιακό-μας σύστημα	δ. Σφαιρωτό σμήνος αστέρων	ε. Σπειροειδής γαλαξίας

Παραδείγματα της δομής πυρήνα–άλω από την περιοχή της αστρονομίας
 

Το μοτίβο ξαναεμφανίστηκε — αλλά σε πολύ δυσδιάκριτη μορφή — σε επίπεδο χημείας, όταν δημιουργήθηκαν τα πρώτα οργανικά μόρια στον πλανήτη-μας (γύρω στα 4 δισεκατομμύρια χρόνια πριν). Εδώ ο “πυρήνας” είναι μια αλυσίδα ατόμων άνθρακα (στο σχεδιάγραμμα, δεξιά, παριστάνεται από τα σκούρα σφαιρίδια) ή μια δενδροειδής αλυσίδα, με πολλές διακλαδώσεις, ή και κύκλους· ενώ η “άλως” είναι διάφορες χημικές ρίζες, ή σκέτα άτομα υδρογόνου, οξυγόνου, φωσφόρου, αζώτου, κλπ., που επικολλώνται στη βασική αλυσίδα των ατόμων του άνθρακα.

Παρατηρείστε οτι κ’ εδώ τα υλικά αντικείμενα αποκτούν γιγαντιαίες διαστάσεις όταν εμφανίζεται η δομή αυτή. Τα μη οργανικά μόρια έχουν μεν δομές (αποτελούμενες από διάφορα ενωμένα άτομα), αλλά είναι μικροσκοπικά σε σύγκριση με τα οργανικά μόρια, τα οποία χάρη στον “πυρήνα-τους” (το σκελετό που αποτελεί η αλυσσίδα των ατόμων του άνθρακα) μοιάζουν με υπερ-γίγαντες. Κάποια από τα οργανικά μόρια, όπως τα πολυμερή που έχουν τα πλαστικά, είναι τόσο μεγάλα που φτάνουν σε μήκος τα αρκετά εκατοστά του μέτρου. (Δεν φαίνονται με το μάτι όμως, γιατί το πάχος-τους είναι απειροελάχιστο.)

Μια πιο ξεκάθαρη εμφάνιση του μοτίβου έγινε με την άφιξη των πρώτων “ευκαρυωτικών κυττάρων”, σε επίπεδο βιολογίας, γύρω στα 2 δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Εντωμεταξύ είχαν ήδη εμφανιστεί απλούστερα κύτταρα, τα βακτήρια, τουλάχιστον 3,5 δισ. χρόνια πριν, αλλά τα βακτήρια είναι κύτταρα χωρίς πυρήνα. Τα ευκαρυωτικά κύτταρα, από τα οποία αποτελείται σχεδόν όλο το σώμα-μας, περιλαμβάνουν πυρήνα (άλλωστε γιαυτό λέγονται έτσι, γιατί “κάρυον” σημαίνει και “πυρήνας”), όπως και άλω, που είναι τα διάφορα οργανίδια του κυττάρου, όλα κλεισμένα σε μια κυτταρική μεμβράνη που αποτελεί το σύνορο του κυττάρου με τον έξω κόσμο. Το αυγό (κάθε αυγό, είτε πουλιού, είτε ερπετού, κλπ.) είναι παράδειγμα κυττάρου, αλλά γιγαντιαίων διαστάσεων: ο κρόκος είναι ο πυρήνας, και το τσόφλι η κυτταρική μεμβράνη. Επίσης πολλά φρούτα αποτελούν παραδείγματα της ίδιας δομής, έχοντας έναν πυρήνα (κουκούτσι ή κουκούτσια) στο κέντρο και σάρκα γύρω-γύρω, περικλειόμενη από φλούδα.

Κύτταρο: δομή πυρήνα–άλω

Και εδώ έχουμε αύξηση του μεγέθους χάρη στον ερχομό της δομής πυρήνα–άλω. Ένα βακτήριο, που δεν έχει αυτή τη δομή, είναι περίπου χίλιες φορές μικρότερο από ένα ευκαρυωτικό κύτταρο. Ακόμα και το πιο μεγάλο βακτήριο είναι αόρατο με γυμνό οφθαλμό· συγκρίνετέ το όμως με ένα αυγό στρουθοκαμήλου (το μεγαλύτερο “εν ζωη” ευκαρυωτικό κύτταρο), και θα καταλάβετε τη διαφορά.

Αυγό: δομή πυρήνα–άλω	Φρούτο: δομή πυρήνα–άλω

Για πολύν καιρό πριν από τις σπουδές-μου στη νοολογία πίστευα οτι και στα ζώα εμφανίζεται το ίδιο μοτίβο, λογαριάζοντας τον εγκέφαλο σαν ένα είδος πυρήνα. Αργότερα όμως αντιλήφθηκα οτι ο εγκέφαλος στα ζώα δεν είναι περισσότερο ζωτικό όργανο από άλλα όργανα του σώματός τους.^(*) Για τον άνθρωπο όμως, ο εγκέφαλος έχει πράγματι εξελιχθεί σ’ ένα κεντρικό όργανο του σώματός του· είναι, θα λέγαμε, ο πυρήνας του εαυτού μας, εκεί όπου μας φαίνεται οτι υπάρχουμε στο χώρο. Επειδή το θέμα αυτό άπτεται άμεσα του παρόντος κειμένου στο σύνολό του, δεν είναι αυτό το κατάλληλο σημείο για ν’ αναφερθώ εκτενέστερα.
Όμως  η δομή πυρήνα–άλω εμφανίζεται σε μια κατηγορία φυτών, όπως και σε μια κατηγορία ζώων. Στα φυτά υπάρχει η κατηγορία των δέντρων, όπου ο πυρήνας είναι ο ξυλώδης κορμός και τα κλαδιά-του, ενώ στην άλω ανήκει το φύλλωμα και τα τυχόν άνθη. Στα ζώα υπάρχει η κατηγορία των σπονδυλωτών (ή πιο σωστά το “φύλον χορδωτών”), όπου ο πυρήνας αποτελείται από τον οστέινο σκελετό, και στην άλω ανήκουν όλα τα όργανα του σώματος.

Δέντρο: δομή πυρήνα–άλω	Σπονδυλωτό: δομή πυρήνα–άλω

Και εδώ έχουμε αύξηση του μεγέθους λόγω έλευσης του μοτίβου πυρήνας–άλως. Μεταξύ των ζώων, όσα είδη δεν είναι σπονδυλωτά είναι στη συντριπτική πλειοψηφία-τους μικρά σε μέγεθος (σπόγγοι, μέδουσες, σκουλήκια, αχιβάδες, σαλιγκάρια, σουπιές, αστακοί, καλαμάρια, χταπόδια, καβούρια, έντομα, αράχνες, αχινοί, αστερίες, κ.ά.), ενώ και τα πιο μεγάλα απ’ αυτά (π.χ. γιγάντιο καλαμάρι) είναι μικρότερα από τα μεγαλύτερα σπονδυλωτά. Στη στεριά τα μεγαλύτερα ζώα είναι τώρα οι ελέφαντες, και παλιότερα οι δεινόσαυροι, όλα σπονδυλωτά· ενώ στη θάλασσα κυριαρχούν σε μέγεθος τα σπονδυλωτά ψάρια. Στη θάλασσα επίσης ζει και το μεγαλύτερο ζώο όλων των εποχών, η γαλάζια φάλαινα, ένα θηλαστικό σπονδυλωτό. Μεταξύ των φυτών, τα δέντρα είναι τα μεγαλύτερα απ’ όλα τ’ άλλα, ενώ ένα είδος δέντρου, η σεκβόια της Καλιφόρνιας, είναι ο μεγαλύτερος ζωντανός οργανισμός (μεγαλύτερος κι από τη γαλάζια φάλαινα, τόσο σε μήκος όσο και σε όγκο).
Η κοινωνία των ανθρώπων, όσο πιο πολύπλοκη είναι, τόσο πιο ξεκάθαρα παρουσιάζει τη δομή πυρήνα–άλω, έχοντας μια κυβέρνηση στο ρόλο του πυρήνα, και το λαό στο ρόλο αυτού που ονομάζω “άλως”.
Όσο οι ανθρώπινες κοινωνίες ήσαν άναρχες, χωρίς δομή πυρήνα–άλω (δηλαδή όσο βρισκόμασταν στο λεγόμενο “στάδιο του κυνηγού–συλλέκτη”) παρέμεναν μικρές σε μέγεθος. Όταν όμως άρχισαν ν’ αποκτούν δομή (με βασιλιάδες, αυτοκράτορες, και αργότερα κυβερνήσεις), απέκτησαν γιγαντιαίες διαστάσεις. Στο θέμα αυτό αναφέρομαι εκτενέστερα σε ένα άλλο άρθρο, όπου εξηγώ γιατί η αναρχία είναι ανέφικτη σε ανθρώπινες κοινωνίες πολλών δισεκατομμυρίων ατόμων.
Και η ίδια η κυβέρνηση μιας κοινωνίας όμως είναι δομημένη με την ίδια δομή: έχει έναν πρωθυπουργό (στη χώρα-μας, ή πρόεδρο αλλού, ή καγκελλάριο, κλπ.), και άλλα μέλη (υπουργούς, υφυπουργούς, γραμματείς, κλπ.). Στα αρχαιότερα χρόνια υπήρχε ο βασιλιάς και οι αυλικοί-του. Βλέπουμε λοιπόν οτι σε πολύπλοκες δομές μπορούμε να έχουμε “πυρήνα μέσα στον πυρήνα”.
Αλλά και ο φυσικός χώρος όπου οργανώνεται μια κοινωνία έχει παρόμοια δομή: κάθε κράτος έχει μια πρωτεύουσα, κάθε πόλη ένα δημαρχείο, κάθε χωριό μια κεντρική πλατεία, κ.ο.κ. Όλες αυτές οι δομές, παρόλο που μας φαίνονται “μη φυσικές”, επειδή είναι έργα ανθρώπων, εντούτοις είναι φυσικότατες, γιατί δημιουργήθηκαν αυθόρμητα, χωρίς τη συνειδητή βούληση ενός συγκεκριμένου ανθρώπου. Κανείς π.χ. δεν σκέφτηκε: «Χμμ... Πρέπει να οργανωθούμε σύμφωνα με το μοντέλο πυρήνα–άλω!» Ποτέ δεν έγινε κάτι τέτοιο, άρα οι δομές που μόλις περιέγραψα δεν είναι τεχνητές· είναι τόσο φυσικές όσο κ’ εκείνες της βιολογίας, της χημείας, και της φυσικής.
Με τα τελευταία παραδείγματα η δομή πυρήνα–άλω έγινε κάπως πιο αφηρημένη, αφού άλλο να μιλάμε για τον πυρήνα ενός αυγού — που τον βλέπουμε! — κι άλλο για μια κυβέρνηση, που μπορεί να είναι σκορπισμένη στο χώρο. Όμως με το παράδειγμα που ακολουθεί θα δούμε οτι η δομή αυτή μπορεί να δημιουργηθεί σε τελείως αφηρημένο επίπεδο. Συγκεκριμένα, θα επιστήσω την προσοχή-σας στο πώς είναι δομημένη η γλώσσα (ελληνική, αγγλική, ή κινέζικη, δεν έχει καμία σημασία). Η δομή πυρήνα–άλω εμφανίζεται στη γλώσσα σε πάμπολλα επίπεδα:

• Κατ’ αρχήν, μια πλήρης πρόταση έχει ένα και μόνο ένα ρήμα. Αυτό είναι ο πυρήνας της πρότασης. Παράδειγμα:

Ο αέρας που φύσηξε από χτες τη νύχτα μάζεψε τα ξερά φύλλα σε μια γωνιά της αυλής.

Η παραπάνω πρόταση έχει ένα κύριο ρήμα, το «μάζεψε». Όλα τα υπόλοιπα (της άλω) περιστρέφονται γύρω από αυτόν το ρηματικό πυρήνα. Ανάμεσα στην άλω συγκαταλέγονται ένα υποκείμενο (ποιος μάζεψε; «ο αέρας»)· μία παρενθετική πρόταση που προσδιορίζει περαιτέρω το υποκείμενο (ποιος αέρας; αυτός «που φύσηξε από χτες τη νύχτα»)· ένα άμεσο αντικείμενο (τί μάζεψε; «τα ξερά φύλλα»)· κ’ ένας τοπικός προσδιορισμός (πού τα μάζεψε; «σε μια γωνιά της αυλής»). Σημειώστε οτι και η παρενθετική πρόταση «που φύσηξε από χτες τη νύχτα» έχει ακριβώς την ίδια δομή, με ένα ρήμα–πυρήνα («φύσηξε»), ένα υποκείμενο (το «που», που είναι ένας “δείκτης” που δείχνει προς το ίδιο υποκείμενο της κύριας πρότασης, τον «αέρα»), και έναν χρονικό προσδιορισμό (πότε; «από χτες τη νύχτα»). Δεν είναι τυχαίο το οτι κάθε πρόταση έχει ένα και μόνο ένα ρήμα, δηλ. ρηματικό πυρήνα: εφόσον αποτελεί δομή πυρήνα–άλω, δεν θα μπορούσε να έχει δύο πυρήνες.

• Και τα επί μέρους τμήματα μιας πρότασης (μέσα στην άλω) έχουν κι αυτά τη δομή πυρήνα–άλω, όπως μας βεβαιώνουν οι γλωσσολόγοι. Για παράδειγμα, στην ουσιαστική φράση «τα ξερά φύλλα», ο πυρήνας είναι το ουσιαστικό («φύλλα»), ενώ το άρθρο και το επίθετο («τα ξερά») συγκαταλέγονται στην άλω. Οι ουσιαστικές φράσεις έχουν για πυρήνα-τους το ουσιαστικό, οι προθετικές φράσεις έχουν για πυρήνα-τους την πρόθεση, κ.ο.κ.
   
• Κατεβαίνοντας στο επίπεδο της λέξης τώρα, και συγκεκριμένα σε ινδοευρωπαϊκές γλώσσες όπως τα ελληνικά, βλέπουμε οτι κάθε λέξη αποτελείται από έναν αριθμό συλλαβών, και υπάρχει μία συλλαβή που τονίζεται ιδιαίτερα. Αυτή η συλλαβή παίζει ρόλο πυρήνα. Παράδειγμα: σι·δη·ρό·δρο·μος. Στα ελληνικά υπάρχει συνήθως μία μόνο τονισμένη συλλαβή, και πιο σπάνια δύο, όπως όταν η λέξη ακολουθείται από εγκλιτική: ά·λο·γό του.^(*) Άλλες γλώσσες, όπως η αγγλική, έχουνε πολύ συχνά δευτερεύουσα τονισμένη συλλαβή εκτός απ’ την κύρια, όπως στην αγγλική λέξη res·pi·ra·tor·y, όπου η πρώτη συλλαβή (“res”, 5^η από το τέλος!) είναι η κυρίως τονισμένη, ενώ η παραλήγουσα (“tor”) λαμβάνει ένα δευτερεύοντα τόνο. Έτσι λοιπόν στα αγγλικά ακόμα και η άλως έχει τη δομή του πυρήνα–άλω. Αξίζει πάντως να σημειωθεί οτι αυτές οι δομές με τις τονισμένες συλλαβές δεν ισχύουν σε πολλές μη ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Π.χ. δεν ισχύουν στα τουρκικά ή στα ιαπωνικά, όπου οι γηγενείς ομιλητές αισθάνονται οτι τονίζουν όλες τις συλλαβές εξίσου· ή στα κινεζικά, όπου η έννοια του τονισμού έχει τελείως διαφορετικό χαρακτήρα (διαχωρίζει το νόημα των λέξεων).
   
• Αλλά και στο επίπεδο της μίας και μοναδικής συλλαβής, κ’ εκεί παρατηρούμε τη δομή πυρήνα–άλω! Ο πυρήνας είναι το σημείο της συλλαβής με τη μεγαλύτερη “φωνητικότητα” (αγγλ.: sonority), που σχεδόν πάντα είναι ένα φωνήεν ή δίφθογγος. Δεξιά και αριστερά του σημείου αυτού, η φωνητικότητα ελαττώνεται, για να υψωθεί και πάλι μόνο στη διπλανή συλλαβή. Στην ελληνική δεν είναι εύκολο να το παρατηρήσουμε αυτό, γιατί οι περισσότερες συλλαβές είναι της μορφής σύμφωνο–φωνήεν, οπότε κατά τετριμμένο τρόπο το φωνήεν είναι ο πυρήνας και το σύμφωνο η άλως. Υπάρχουν όμως και συλλαβές πιο πολύπλοκες, όπως το “τραν-” στο /τράν·dα·γμα/ (αναφέρομαι σε φωνητικές συλλαβές, όχι σε ορθογραφικές): στη συλλαβή αυτή, η φωνητικότητα αρχίζει με πολύ χαμηλή τιμή στο /τ/, υψώνεται αρκετά στο /ρ/, φτάνει στη μέγιστη τιμή στο φωνήεν /α/, και χαμηλώνει λίγο στο επόμενο σύμφωνο /ν/. (Στον κλάδο της φωνολογίας, στον κάθε ήχο αποδίδεται συγκεκριμένη και αναλλοίωτη τιμή φωνητικότητας σε μια κλίμακα από το 1 ως το 10, όπου τα /κ/, /π/, /τ/ έχουν τιμή 1, και τα φωνήεντα τιμή 10.) Στα αγγλικά, τα γερμανικά, τα ολλανδικά, και άλλες “γερμανογενείς” γλώσσες, η συλλαβή είναι συνήθως πιο πολύπλοκη από την ελληνική, και παρουσιάζει πιο ξεκάθαρα τη δομή πυρήνα–άλω.

Και για το άυλο πεδίο της ανθρώπινης γλώσσας μπορούμε να επαναλάβουμε την παρατήρηση περί αύξησης μεγέθους. Ένα είδος φωνητικής επικοινωνίας έχουν και αρκετά είδη ζώων, είναι όμως χωρίς δομή, αποτελούμενο συνήθως από απλές κραυγές, ή έστω μερικά είδη κραυγών. Μόνο στην ανθρώπινη ομιλία, με τη δομή πυρήνα–άλω που εμφανίζεται σε πολλαπλά επίπεδα (συλλαβή, λέξη, φράση, πρόταση), έχουμε την εκπληκτική πολυπλοκότητα που απαιτεί μια ολόκληρη επιστήμη για τη μελέτη-της: τη γλωσσολογία.
Τέλος θ’ αναφέρω εδώ πολύ περιληπτικά μια περίπτωση εμφάνισης της δομής πυρήνα–άλω που είναι ακόμη πιο άυλη κι αφηρημένης μορφής από τη γλώσσα· γιατί η γλώσσα στο κάτω-κάτω έχει μια παράσταση, είτε ακουστική, είτε οπτική, και άρα, εφόσον χρησιμοποιεί τις αισθήσεις-μας, σχετίζεται έμμεσα με τον φυσικό κόσμο. Η “ακόμα πιο άυλη” περίπτωση της δομής αυτής εμφανίζεται στις έννοιες (αγγλ.: concepts), τις εσωτερικές νοητικές παραστάσεις από τις οποίες αποτελούνται οι σκέψεις και η μνήμη-μας. Όπως υποστηρίζει η νοολογική “σχολή” την οποία δημιούργησε ο Hofstadter, οι έννοιες έχουν τη δομή πυρήνα–άλω, και η ανθρώπινη νόηση βασίζεται σε μια αέναη δημιουργία καινούργιων εννοιών, ανάκληση και εμπλουτισμό παλαιών, και κατηγοριοποίησή τους. Ο πυρήνας μιας έννοιας είναι κάτι το αφηρημένο, ένα είδος “σημείου” ας πούμε σε κάποιο νοητό χώρο, και “γύρω” από τον πυρήνα, “κοντά-του”, βρίσκεται η άλως, που δεν είναι παρά πυρήνες άλλων, σχετιζόμενων εννοιών. Επειδή αυτά τα πράγματα ακούγονται μυστηριώδη έτσι όπως τα περιγράφω, πρέπει να πω οτι θα τα εξηγήσω με πολύ μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα (στην §5.1–5.2), γιατί εδώ δεν είναι το κατάλληλο σημείο.
Ας σημειωθεί οτι οι δύο πιο κοινές περιπτώσεις χρήσης της λέξης “άλως” στη νεοελληνική δεν αποτελούν παραδείγματα της δομής πυρήνα–άλω:

Ήλιος και ηλιακή άλως		Θηλή και θηλαία άλως

Καί οι δύο περιπτώσεις είναι “επιφανειακές”: η μεν ηλιακή (ή σεληνιακή) άλως είναι ένα απλό οπτικό φαινόμενο διάθλασης του ηλιακού (ή σεληνιακού) φωτός λόγω ύπαρξης παγοκρυστάλλων σε μεγάλα ύψη της ατμόσφαιρας (άνω των 6000 μ.) — σίγουρα ο Ήλιος με το είδωλό του στη γήινη ατμόσφαιρα δεν αποτελεί κανενός είδους δομή· η δε θηλή μαζί με τη θηλαία άλω δεν νομίζω οτι αποτελεί δομή πυρήνα–άλω, καθώς εκεί έχουμε απλώς την ύπαρξη χρωστικών ουσιών στη επιδερμίδα, που υπάρχουν για καθαρά πραγματιστικούς λόγους: στη θηλυκή θηλή για σεξουαλική έλξη, όπως και για να βρίσκει τη θηλή πιο εύκολα το βρέφος που θηλάζει· ενώ η αρσενική θηλή είναι μια απλή “παράπλευρη ύπαρξη” (κατά το “παράπλευρη απώλεια”) της θηλυκής, υπαγορευόμενη από το DNA. Υπάρχουν και άλλες χρήσεις της λέξης αυτής, όπως η θρησκευτική άλως (το φωτοστέφανο) γύρω από τις κεφαλές αγίων, και η φωτογραφική άλως (το παρείσακτο είδωλο του Ήλιου σε φωτογραφία) — χρήσεις ακόμα πιο απομακρυσμένες από την έννοια της δομής πυρήνα–άλω. Πάντως στην αρχαία ελληνική γλώσσα υπήρχαν άλλες χρήσεις της λέξης “άλως”, από την οποία προέκυψε (μέσω της λατινικής) το αγγλικό “halo”.

Από την πρωταρχική λοιπόν και αρχέγονη εμφάνισή του στη δομή του ατόμου, μέχρι την πολύ πρόσφατη και αφηρημένης μορφής ύπαρξή του στους τομείς της γλωσσολογίας και νοολογίας, το μοτίβο πυρήνα–άλω μοιάζει ν’ ανακαλύπτεται από τη φύση ξανά, και ξανά, και ξανά... όλο και πιο πολύπλοκο, ολο και πιο “διανθισμένο”, όλο και πιο άυλο. Πράγματι, έχει άραγε υλική υπόσταση ο πυρήνας μιας πρότασης, ή μιας λέξης, ή μιας συλλαβής; Είναι ήχος, ή μήπως εικόνα όταν η γλώσσα είναι οπτικής μορφής για κωφάλαλους, ή όταν γράφουμε την πρόταση στο τετράδιο; Τίποτε απ’ όλα αυτά. Τέτοιου είδους δομές είναι άυλες, αφηρημένες οντότητες, όπως τα φωτεινά κινούμενα σήματα στην ταμπέλα του Τζίμη — και όμως, προερχόμενες αποκλειστικά από υλικά αντικείμενα.

Αυτό ακριβώς θα δούμε οτι είναι και η ζωή, στην επόμενη ενότητα: μια αναφυόμενη, άυλη οντότητα, προερχόμενη όμως αποκλειστικά από υλικά αντικείμενα. Τίποτε το “μαγικό”, το υπερφυσικό, το μη προερχόμενο από την ύλη, δεν υπάρχει σ’ αυτό που ονομάζουμε “ζωή” στη φύση.

Και, αν μου επιτραπεί να προτρέξω για μια στιγμή μονάχα, αυτό ακριβώς θα υποστηρίξω αργότερα (§5) και για την ανθρώπινη ψυχή: τίποτε το “μαγικό”, το υπερφυσικό, το μη προερχόμενο από τη ζωή (άρα τελικά από την ύλη) δεν υπάρχει σ’ αυτό που ονομάζουμε “ψυχή”, που λέμε οτι έχουν κάποια έμβια όντα. Αλλά ας μην προτρέχω.

• Περί ψυχής
• 1. Ψυχές;
• 2. Ύλη
• 2.1 Αναφυόμενες ιδιότητες
• 2.2 Αναφυόμενες, αλλά και Ανακυκλούμενες!
• 3. Ζωή
• 4. Σκέψη
• 5. Ψυχή
• 5.1 Οι έννοιες: τα “μόρια” της νόησης
• 5.2 Η έννοια του “άλλου” και η έννοια του “εγώ”
• 5.3 Η Δυτική Σκέψη και η εξάρτησή της από την Ελλη...
• 6. Τεχνητές ψυχές;
• 6.1 Δυϊσμός: η φιλοσοφική άρνηση “με το έτσι θέλω”...
• 6.2 John Searle, ο πατριάρχης των αρνητών
• 6.3 Επιχειρήματα που υποστηρίζουν τη δυνατότητα κα...
• 6.4 Γιατί δεν έχουν υλοποιηθεί “τεχνητές ψυχές” μέ...
• 6.5 Κίνδυνοι από την υλοποίηση νοήμονων προγραμμάτ...
• 6.6 Πιθανά οφέλη από την υλοποίηση νοήμονων προγρα...