ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Φύση καὶ πολιτισμός
Λέγεται ὅτι
ἡ φύση τοῦ ἀνθρώπου
εἶναι ὁ πολιτισμός του. Ἀλλὰ
αὐτὸ δὲν
ἰσχύει ἀπόλυτα.
Ἀπὸ ἕνα σημεῖο καὶ ἔπειτα ἡ φύση τοῦ ἀνθρώπου δὲν εἶναι ὁ πολιτισμός του, εἶναι
ἡ βιολογικὴ φύση του καὶ τὸ περιβάλλον του. Ἔτσι, καὶ ὁ πολιτισμὸς εἶναι
ἐκεῖνος ποὺ συγκροτεῖ τὴν ὠφέλεια. Ἂς δεχτοῦμε ὅτι τὴν συγκροτεῖ σὲ μεγαλύτερο ἢ
μικρότερο βαθμὸ ἀπὸ τὴν ὑλικὴ πραγματικότητα, ἀνάλογα μὲ τὸ ἐπιμέρους ζήτημα.
Ἀρκεῖ νὰ διαπιστώσει κανεὶς τὴ διαφορὰ μεταξὺ βόρειας καὶ μεσογειακῆς
ψυχοσύνθεσης καὶ πολιτισμοῦ, μεταξὺ πολιτισμῶν ποὺ ἀναπτύχθηκαν σὲ ποτάμια καὶ
πολιτισμῶν ποὺ ἀναπτύχθηκαν στὴ βάση τῆς πολεμικῆς ὀρδῆς ἢ τῆς θάλασσας καὶ τοῦ
ἐμπορίου.
Ἤ, ὡς ἕνα ἄλλο παράδειγμα, θὰ ἦταν ἀδύνατο νὰ φανταστεῖ ὁ ἄνθρωπος τὸν ἄγγελο ὡς
ἄνθρωπο μὲ φτερὰ ἂν ὁ ἄνθρωπος εἶχε φτερά, γιατὶ τότε οὔτε οἱ οὐρανοὶ θὰ ἦταν
κατοικία τῶν ἀγγελιοφόρων τοῦ θεοῦ ὄντας προσιτοὶ στὸν ἄνθρωπο ἀλλὰ οὔτε ὁ
ἄγγελος μὲ φτερὰ θὰ διέφερε ἀπὸ ἕνα συνηθισμένο ἄνθρωπο. Σε αντίθετη
περίπτωση, πρέπει να αποδεχτεί κανείς μια απεριόριστη ελευθερία εντός του (κάθε)
πολιτισμού.
Ἐπιπλέον, οἱ προϋποθέσεις τοῦ πολιτισμοῦ δὲν περιέχονται σ' αὐτόν, τὸν
περιέχουν, γιατὶ θέτουν τὰ ὅριά του. Ὁτιδήποτε συμβαίνει ἐντὸς τοῦ πολιτισμοῦ
ἔχει ὡς ὅρο ὕπαρξης τὶς προϋποθέσεις τοῦ πολιτισμοῦ, ὑπάρχει ἐντὸς αὐτῶν, ἀλλιῶς
δὲν μπορεῖ νὰ συμβαίνει. Μπορεῖ, λ.χ., διάφοροι πολιτισμοὶ νὰ εἶδαν τὴν ὠφέλεια
ὡς σωτηρία τῆς ἀτομικῆς ψυχῆς ἢ ὡς ἀγώνα γιὰ χρῆμα καὶ ἐξουσία, κανεὶς
πολιτισμὸς ὡστόσο δὲν
ἀπέρριψε τὴν ὠφέλεια. Μὲ
ἄλλα λόγια, ὁ πολιτισμὸς εἶναι ἕνα ὑποσύνολο τῶν προϋποθέσεών του, δὲν ὑπάρχει
ἔξω ἀπὸ αὐτές. Ἐντὸς αὐτοῦ μπορεῖ νὰ συμβαίνουν πολλὰ καὶ διάφορα, περίεργα καὶ
ἐκπληκτικά, ποὺ χρειάζονται καὶ ἄλλες ἐξηγητικὲς αἰτίες. Ἀλλὰ ἐνῶ οἱ
αἰτίες αὐτὲς μποροῦν κάθε φορὰ νὰ ἀλλάζουν, οἱ αἰτίες-προϋποθέσεις τοῦ
πολιτισμοῦ δὲν μποροῦν νὰ ἀπουσιάζουν. Οἱ προϋποθέσεις τοῦ πολιτισμοῦ δὲν εἶναι
κάτι ἀνεξάρτητο ἀπὸ τὸν πολιτισμό, δὲν ὑπῆρξαν καθιστώντας ἐφικτὸ τὸν πολιτισμό,
καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ὕστερα ἀνέλαβε ὁ πολιτισμὸς αὐθαίρετα καὶ ἀκόμη καὶ ἐνάντια
στὶς προϋποθέσεις του νὰ οἰκοδομήσει τὴν ἀνθρώπινη ψυχοσύνθεση καὶ κοινωνία. Νὰ
ἀντιδιαστέλλεται ὁ πολιτισμὸς ἀπὸ τὶς προϋποθέσεις του εἶναι σὰν νὰ
ἀντιδιαστέλλεται τὸ χῶμα ἀπὸ τὸ λουλούδι ποὺ φύτρωσε σὲ αὐτό.
Αὐτὰ δὲν σημαίνουν καθόλου τὴν ἀπουσία σχετικῆς αὐτονομίας τοῦ πολιτισμοῦ ἔναντι
τῆς φύσης (καὶ τὴ σχετικὴ αὐτονομία μεμονωμένων ἀτόμων ἐντὸς συγκεκριμένου
πολιτισμοῦ, ἐναντίον τοῦ πολιτισμοῦ αὐτοῦ), ἀλλὰ τὴν χρονικὴ προτεραιότητα τῆς
φύσης. Ἡ ὕπαρξη νόμων τοῦ πολιτισμοῦ, ἀνύπαρκτων μέσα στὴ φύση, εἶναι γεγονός. Ὁ
καθορισμὸς τῶν ὁρίων μέσα στὰ ὁποῖα γεννιοῦνται καὶ ὑπάρχουν τέτοιοι νόμοι εἶναι
κάτι ὑπέρτερο καὶ πρότερο τῶν νόμων αὐτῶν.
Ἡ Φύση φιλτράρεται
ἀπὸ τὸν πολιτισμὸ ἀλλὰ ἐξακολουθεῖ νὰ ὑπάρχει σὲ αὐτόν. Ἡ ὕπαρξη τοῦ
βιολογικοῦ καὶ φυσικοῦ ὑποστρώματος εἶναι ἀφανὴς ἀλλὰ δύσκολα μπορεῖ κανεὶς νὰ
πεῖ ὅτι ὅλα εἶναι θέμα μάθησης καὶ κοινωνικοποίησης, ὅτι οἱ ἱκανότητες λαῶν καὶ
ἀνθρώπων εἶναι ἁπλῶς ἀποτέλεσμα τῆς ὑπερεντατικῆς προσπάθειας ποὺ ἔκαναν καὶ τῶν
νοημάτων ποὺ εἶχαν προτοῦ ἐκδηλώσουν τὶς ἱκανότητες αὐτές. Ἁπλῶς, μὲ τὴν
ἐμφάνιση τοῦ πνεύματος οἱ γυμνὲς ἀνάγκες, ἡ αὐτοσυντήρηση, ἡ θέληση γιὰ ἐξουσία,
τὸ σὲξ κ.λπ. πρέπει νὰ ἐμφανίζονται ὡς κάτι ἄλλο ἀπὸ αὐτὸ ποὺ εἶναι, ἂν εἶναι νὰ
ἱκανοποιηθοῦν. Τὸ σὲξ νὰ ἐμφανιστεῖ ὡς ἀνιδιοτελὴς ἔρωτας,
ἡ θέληση γιὰ ἐξουσία ὡς αὐτοθυσία-ὑπηρεσία γιὰ χάρη τῶν ὑπολοίπων τοὺς ὁποίους (θέλουμε
νὰ) κυβερνᾶμε, ἡ θέληση γιὰ ζωὴ ὡς θέση ὅτι ἡ ζωὴ ἔχει νόημα
κ.ο.κ. Δηλαδή, μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι
ἀδύνατη ἡ ἄμεση, ἀδιαμεσολάβητη ἐπιστροφὴ στὴ Φύση καὶ σχέση μὲ αὐτήν, ἀλλὰ ὁ
Πολιτισμὸς εἶναι ἀναγκασμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸ πρόβλημα τῆς Φύσης.
Σύμφωνα μὲ τὸν Π. Κονδύλη (Το πολιτικό και ο Άνθρωπος, 1α, σσ. 289-90):
«Η κατ' αρχήν σωστή
αντίληψη ότι φύση του ανθρώπου είναι ο πολιτισμός δεν μπορεί να σημαίνει, όπως
πολλοί αρέσκονται να ερμηνεύουν, ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποδεσμεύεται από τους
φυσικούς καθορισμούς και να διαμορφώνεται κατά το δοκούν ή να σχεδιάζει ελεύθερα
την ύπαρξή του στον κόσμο αποκλειστικά σύμφωνα με πολιτιστικά στοιχεία. Τέτοιες
παραδοχές ή προσδοκίες τρέφονται σιωπηρά από μια αστήρικτη αντιπαράθεση ανάμεσα
στην τυφλή αναγκαιότητα των φυσικών καθορισμών και την ελευθερία στον πολιτισμό,
ενώ η ελευθερία πάλι κατά λάθος συγχέεται με τον πραγματικά ανοιχτό και εύπλαστο
χαρακτήρα του πολιτισμό ή παράγεται από αυτόν. Αλλά αυτά είναι δύο εντελώς
διαφορετικά πράγματα. Ο ανοιχτός και εύπλαστος χαρακτήρας
του πολιτισμού, που φαίνεται από την παράλληλη ύπαρξη ή τη διαδοχή περισσότερων
πολιτισμών, δεν υφίσταται πέρα από τους αιτιώδεις καθορισμούς στη φύση και την
ιστορία, και θα ήταν σκέτος παραλογισμός να τον ερμηνεύσουμε ως υπέρβασή τους.
Εξίσου παράλογο θα ήταν να θέλουμε να αντιληφθούμε την ελευθερία που δήθεν
χάρισε στον άνθρωπο ο πολιτισμός ως κάτι ηθικό-κανονιστικό, αφού όλα όσα
συνήθως αποκαλούνται "απάνθρωπα" ή αποδίδονται στην "τυφλή" ή "κτηνώδη φύση"
έχουν γίνει στη μέχρι τώρα ιστορία μέσα στον πολιτισμό και με τα μέσα του
πολιτισμού· λόγου χάρη τα στρατόπεδα
συγκέντρωσης είναι καθαρό έργο του πολιτισμού, δηλαδή κάτι για το οποίο δεν
υπάρχει κανένα απολύτως παράδειγμα στη φύση. Ο πολιτισμός
μπορεί να είναι μια κανονιστικά φορτισμένη έννοια μόνο στη γλώσσα της ηθικής,
όχι σε αυτήν της κοινωνικής οντολογίας. Λογικά και
αντικειμενικά θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως τεκμήριο για την ηθική και οντική
ελευθερία του ανθρώπου μόνον αν ήδη η γένεσή του αναγόταν σε μια ελεύθερη
απόφαση του ανθρώπου, δηλαδή αν ο άνθρωπος στην αρχή της ιστορίας του είχε
σταθεί όπως ο μυθικός Ηρακλής σε ένα σταυροδρόμι και μετά από ώριμη σκέψη είχε
αφήσει κατά μέρος άλλες δυνατότητες για να πάρει τον δρόμο του πολιτισμού. Δεν
είχε όμως άλλες δυνατότητες εκτός από αυτήν της εξαφάνισης του είδους. Η
πρόταση ότι φύση του ανθρώπου είναι ο πολιτισμός σημαίνει κατά βάθος ότι ο
άνθρωπος υπό την πίεση της φύσης (του) έπρεπε να γίνει πολιτισμένο ον και ότι
έτσι η φωνή της φύσης (του) μπορεί να ακούγεται ακόμη σε όλους τους τόνους και
τις αποχρώσεις της. Δεν έχει την ελευθερία να μεταχειρίζεται τον πολιτισμό
επιλεκτικά, όπως δεν ήταν και στους αρχέγονους χρόνους
ελεύθερος να διατηρήσει μια φύση πριν από τον πολιτισμό ή όπως και τώρα να
ακυρώσει τον πολιτισμό. Κατ' αυτά ο πολιτισμός του ανθρώπου είναι τόσο
φύση όσο και η φύση του πολιτισμός [...] ο άνθρωπος αναπτύσσεται ως
πολιτισμένο ον και γίνεται ικανός να ιστορικοποιήσει όχι μόνο τη δική του αλλά
και την εξωτερική φύση. Το γίγνεσθαι στην εξωτερική φύση δεν αλλάζει βέβαια ως
προς τη νομοτέλειά του, αλλά οι επιδράσεις του στο ανθρώπινο συλλογικό σώμα
εξαρτώνται στο εξής από τον πολιτισμό του» (4-12-2011)
πόλεμος
Σαν να λέμε, ότι οι
πόλεμοι δεν οφείλονται σε υλικές, οικονομικές και πολιτικές διαφορές, αλλά σε
διαφορετικά πολιτισμικά πρότυπα. Ιδεαλισμός. Είναι γεγονός πως οι άνθρωποι πάντα
θα βρίσκουν αφορμές, για να μαλώνουν μεταξύ τους, αλλά οι βασικές αιτίες των
πολέμων είναι οικονομικές και γεωπολιτικές. Οι ιδεολογικές διαφορές συνήθως
είναι αφορμές κι όχι αιτίες. Οι Ιάπωνες και οι Κινέζοι ποτέ δε θα συμμαχήσουν
μεταξύ τους κατά των ΗΠΑ, παρόλο που αμφότερες βρίσκονται στο «αποανατολίτικο»
πολιτισμικό στρατόπεδο, διότι απλούστατα και οι δύο ερίζουν για την ηγεμονία
στην Ν.Α. Ασία. Το πιθανότερο είναι, ότι θα παραμείνουν εχθρικές ή έστω
αντίπαλες, όπως ήταν πάντα. Ακόμα κι όταν χρησιμοποιείται το πολιτισμικό πρότυπο
και η διαφορά στην κουλτούρα, τη θρησκεία κ.λ.π. ως παράγοντες τόνωσης του
μίσους μεταξύ των δύο λαών, κατά τη διάρκεια της σύρραξής τους, δεν είναι αυτά η
κύρια αιτία του πολέμου. Ότι υπάρχει συμπάθεια μεταξύ ομόθρησκων λαών είναι
αυτονόητο, αλλά αυτή μετατρέπεται σε φανερή υποστήριξη μόνο όταν υπάρχει τωρινός
κοινός εχθρός, που ήταν και στο παρελθόν εχθρικός. Κι ενώ είναι γεγονός πως στο
Ισλάμ αυτή η υποστήριξη είναι πολύ έντονη παρά στον Χριστιανικό κόσμο, οι Άραβες
διχάζονται, όταν πρόκειται για το Κουβέιτ, το Κουρδιστάν, ενώ οι Δυτικοί δεν
κούνησαν το δακτυλάκι τους, όταν οι μουσουλμάνοι Οθωμανοί κατάπιαν τις καθολικές
Κροατία και Ουγγαρία, ή όταν οι Ορθόδοξοι Σλάβοι Ρώσσοι (και
«κομμουνιστές») κατάπιαν την καθολική Πολωνία (για την οποία ξεκίνησε ο Β’ Π.Π.)
μεταξύ 1945-1989. Επίσης, εάν η ομόδοξη Σερβία είχε 70 εκατομμύρια κατοίκους και
ζητούσε να κατέβει στο Αιγαίο, ενώ η ισλαμική Τουρκία 15, τότε θα ήταν παραπάνω
από σίγουρο πως η Ελλάδα θα συμμαχούσε με την Τουρκία κι όχι με την ομόδοξη
Σερβία.
