ΑΝΑΓΚΑΙΟ
ΚΑΙ ΑΠΛΗΣΤΙΑ:
Τι είναι
αναγκαίο; Ένα πιάτο φαί, η υγεία, ένα σπίτι δικό σου, μια δουλειά καλή, ησυχία,
και οι δικοί σου άνθρωποι. Πέραν αυτών των πραγμάτων, δύσκολα προσδιορίζεται το
"αναγκαίο". Είναι αναγκαίο ένα αμάξι; Είναι αναγκαία η τηλεόραση; Ένα ψυγείο;
Ή είναι αναγκαία όλα αυτά πλέον, αλλά πια "απληστία" είναι το να θες μεγάλο
αμάξι ή πολλά αμάξια, μεγάλο ψυγείο, πολλές τηλεοράσεις, καλλίτερη
δουλειά κ.ο.κ.; Πράγματα που δεν ήταν αναγκαία παλιά, τώρα είναι απαραίτητα.
Ίσως και το ένα αμάξι, την μία τηλεόραση κ.λπ. δε πρέπει να τα θεωρήσω
"απαραίτητα πλέον", αλλά πράγματα εύκολα αποκτήσιμα. Μια τηλεόραση το 1970 ήταν
σημάδι πλούτου, τώρα δεν είναι. Κατανοώ όμως ότι ακόμα και πράγματα αναγκαία, κι
όχι απλώς εύκολα αποκτήσιμα, όπως το ψυγείο, συνιστούν κίνδυνο για το
περιβάλλον, και ταυτόχρονα δεν γίνεται πλέον να ζήσω δίχως ψυγείο. Αν θεωρήσω
πως το αμάξι δεν είναι απαραίτητο, και πως μπορώ να μην είμαι άπληστος, με το να
μετακινούμαι με δημόσια μέσα μεταφοράς, ασφαλώς είμαι αφελής αν νομίσω πως το
ίδιο θα σκεφτούν και οι άλλοι κι έτσι "σιγά-σιγά" η απληστία θα περιοριστεί.
Επίσης, θα ήμουν αφελής αν πίστευα πως εάν ήμουν πλούσιος η αντίληψή μου για
την απληστία θα ήταν η ίδια, αφού θα είχα περισσότερα λεφτά για ξόδεμα. Ο
άνθρωπος πράγματι είναι άπληστος, και πάντα θα θέλει όλο και περισσότερα. Δεν
ικανοποιείται με τίποτε. Αυτό συμβαίνει κυρίως όταν το αντικείμενο του πόθου του
είναι "ποσοτικό", π.χ. περισσότερα λεφτά, ή σπίτια. Διαφορετικά, ικανοποιείται
με την απόκτηση μόνο ενός συγκεκριμένου αγαθού. Δύσκολα μπορώ να σκεφτώ έναν
κόσμο δίχως απληστία ή έστω, με πολύ λιγότερη απληστία. Όλα, αμάξια, σπίτια,
χρήμα, όλη η εξέλιξη της κοινωνίας είναι προϊόν της απληστίας, από τη στιγμή που
ικανοποιηθούν οι βασικές ανάγκες, να φας, να πιείς, να μην κρυώνεις. Ο άνθρωπος
θέλει να δώσει ένα νόημα ακόμα και στα πιο πεζά πράγματα, και μέσω της απληστίας
(π.χ. το ακριβότερο αμάξι, το καλλίτερο ψυγείο )προσπαθεί να το πετύχει αυτό.
Συνεπώς η απληστία και η πλεονεξία είναι αδύνατο να εξαφανιστούν. Ταυτόχρονα
είναι φανερό ότι αποτελούν σπατάλη, επικίνδυνη κι όχι απλώς αφελή, και πίσω από
την ιδεολογία της απληστίας συχνά κρύβεται η αντίληψη ότι οι φυσικοί πόροι είναι
ανεξάντλητοι. Αυτό που λείπει από την ιδεολογία της "απληστίας" είναι η
κατανόηση πως δεν γίνεται να υπάρξει ποτέ ευχαρίστηση με απόκτηση ολοένα και
περισσότερων πραγμάτων. Είναι επίσης η ψευδαίσθηση ότι θα ζήσεις για πάντα, ώστε
να έχεις χρόνο και να αποκτήσεις ό,τι επιθυμείς ή θα επιθυμήσεις, αλλά και να
έχεις χρόνο ώστε να τα χαρείς όλα αυτά που απέκτησες. Έτσι, χάνεται η ευκαιρία
να χαρείς τα όσα έχεις τώρα. Εάν υπάρχει η συνείδηση του μικρού διαστήματος του
βίου και της ματαιότητας του να κυνηγάς συνεχώς κάτι περισσότερο, γλιτώνει
κανείς την απληστία. Επίσης, τη γλιτώνει όταν ιεραρχήσει, έχοντας μικρό
κατάλογο, πέραν των βασικών αναγκών του, τα αγαθά που επιθυμεί, και επιλέξει τα
"ποιοτικά" αντί των "ποσοτικών".
Το
«ποιοτικό» και το «ποσοτικό» ορίζεται πάντοτε αυθαίρετα από την κρίση, σύμφωνα
με τα γούστα, του καθενός. Επομένως ούτε αυτή η διάκριση, μεταξύ ποιότητας και
ποσότητας, είναι ικανή να μας δείξει τι είναι «περιττό» και τι «αναγκαίο».
Εκτός του ότι οι «επιθυμίες» είναι
πάντοτε υποκειμενικές, δηλαδή δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ανταποκρίνονται στην
πραγματικότητα ή αν είναι ψεύτικες ανάγκες, υπάρχει και το ζήτημα της
προνοητικότητας. Καταρχήν δε θα μπορέσουμε ποτέ να ξέρουμε αν κάτι είναι
πραγματικά αναγκαίο για κάποιον· απολύτως αναγκαίο είναι το φαγητό, ιατρική
περίθαλψη και στέγη. Ωστόσο κανείς δε θα δεχόταν να ζήσει μόνο με αυτά τα
πράγματα δίχως την παροχή των οποίων θα πέθαινε. Από την άλλη είναι συγκεχυμένα
στο μυαλό του καθενός τι χρειάζεται πραγματικά. Όσο για το ζήτημα της
προνοητικότητας, ο άνθρωπος δεν ενδιαφέρεται μόνο για να εξασφαλίσει τα τωρινά
αναγκαία αγαθά, αλλά και για την εξασφάλιση των αυριανών αναγκαίων αγαθών. Η
συναίσθηση ότι σήμερα έχει εξασφαλίσει ό,τι είναι «αναγκαίο» δεν του αρκεί.
Θέλει να προνοεί και για την επόμενη ημέρα. Για ανάγκες τόσο όμοιες με τις
σημερινές όσο και απρόβλεπτες. Η αναπόδραστη αυθαιρεσία που ενυπάρχει στην μη
προβλεψιμότητα των μελλοντικών αναγκών κάνει τον άνθρωπο να θέλει όλο και
περισσότερα. Γιατί, ενώ μπορεί να είναι σίγουρος ότι έχει εξασφαλίσει το φαγητό
της επόμενης ημέρας, ωστόσο δεν μπορεί να γνωρίζει τι ακριβώς θα του συμβεί στο
μέλλον και, συνεπώς, δεν γνωρίζει τι ανάγκες θα του παρουσιαστούν στο μέλλον. Μη
έχονας τη δυνατότητα να γνωρίζει τις απρόβλεπτες μελλοντικές του ανάγκες,
αναγκάζεται να συσσωρεύει αγαθά ή πλούτο «για ώρα ανάγκης». Ωστόσο δεν υπάρχει
όριο στη συσσώρευση αυτή, επειδή οι μελλοντικές συμφορές ή ανάγκες μπορεί επίσης
να είναι άνευ ορίων ή πρωτόγνωρες. Υπό αυτή την έννοια η πλεονεξία δεν είναι
τόσο «ανήθικη» όσο φαίνεται ότι είναι. Είναι απλώς το αποτέλεσμα του
ενστικτώδους φόβου για το μέλλον. (17/7/2006)
