η ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ και ΟΙ
ΥΠΕΡΒΟΛΕΣ ΤΗΣ
Δεν υπήρξε ούτε υπάρχει
"ανοιχτή κοινωνία". Ανοιχτή κοινωνία είναι μια φανταστική κοινωνία, όπου όλα τα
θέματα είναι "ανοικτά", προς συζήτηση, δεν έχουν "κλείσει" μια για πάντα. Αυτό,
σύμφωνα με τον Καστοριάδη, συντελεί ή οδηγεί (πραγματικά αδιάφορο) στην
αυτοθέσμιση και τη δημοκρατία. Βέβαια, ο ίδιος ο Καστοριάδης παραδέχεται ότι τα
θέματα λ.χ. της δουλείας ή της ισότητας των γυναικών δεν είναι αντικείμενο συζήτησης
πλέον, γιατί "έχουν λυθεί", όπως ο ίδιος λέει. Θα ήταν αφελής η πίστη ότι οι
οπαδοί της Ανοιχτής Κοινωνίας δέχονται πως ΙΣΩΣ στο μέλλον ξανασυζητήσουμε τα
θέματα αυτά (και ένα σωρό άλλα). Ο λόγος είναι, όχι η άρνηση της πιθανής
διάθεσής τους να δεχτούν μια μελλοντική πιθανότητα, αλλά ότι μιλούν στο όνομα
μιας Παράδοσης (η οποία εκτόπισε τις προηγούμενες Παραδόσεις, έχοντας
επαναστατικό Σύνθημα την "επίθεση κατά της Παράδοσης"), η οποία -όπως κάθε
Παράδοση- θεωρεί τον εαυτό της δεδομένο και δεν σκοπεύει τόσο "αμεσοδημοκρατικά"
να τον υποβάλει σε συνεχή έρευνα.
Δεν μπορεί να υπάρξει Ανοιχτή
Κοινωνία, διότι πάντοτε κάθε κοινωνία πίστευε ότι κάποια πράγματα είναι
ιερά, αδιαμφισβήτητα, αποδεδειγμένα "εξ άπαντος" και ο διάλογος/αμφισβήτησή τους
συνιστά είτε ιεροσυλία είτε ανούσια και βαρετή διαδικασία. Η επόμενη χρονικά
κοινωνία, βεβαίως, δεν πίστευε καθόλου ότι τα πράγματα είναι όπως είναι. Κι όσο
κι αν το συγκεκριμένο παράδειγμα (η ισότητα των γυναικών) προκαλεί ίσως
αγανάκτηση, η αλήθεια είναι ότι είμαστε μια Κλειστή Κοινωνία, που έχει
αποφασίσει "Εξ άπαντος" ότι οι γυναίκες είναι ίσες με τους άντρες κι ότι δεν
έχει νόημα να ξανασυζητάμε "τέτοια θέματα" (αλλιώς είμαστε, ίσως, φασίστες).
Δίχως φυσικά, να υπονοείται ότι πρέπει να ξανασυζητήσουμε αυτό το θέμα (ή άλλα
παρόμοια), τελικά, το να είσαι Κλειστή κι όχι Ανοιχτή Κοινωνία
είναι ζήτημα (αναγκαίος όρος) επιβίωσης της κοινωνίας κι όχι απαξίωσής της, όπως
οι φιλελεύθεροι θα πίστευαν. Γιατί απλούστατα, μια κοινωνία, όπου οι πάντες θα
ξανα-συζητούσαν με τους πάντες τα πάντα, ανά πάσα στιγμή, δεν μπορεί να σταθεί
στα πόδια της και παύει να υπάρχει (γι' αυτό και οι αναρχικές ιδεοληψίες περί
συλλογικότητας δεν μπορούν να επαληθευτούν).
Ίσως όλοι αυτοί οι
φιλελεύθεροι να εννοούν κάτι άλλο, αφού η (απολύτως) Ανοιχτή Κοινωνία δεν μπορεί
να υπάρξει κι ούτε υπήρξε ποτέ. Ίσως εννοούν ότι δεν πρέπει να σφάζουμε τους
αντιφρονούντες, αλλά να ανεχόμαστε την οποιαδήποτε φιλοσοφική τρέλλα τους. Σ'
αυτό έχουν δίκαιο (υπό την προϋπόθεση ότι αναγνωρίζουν πως και ο Διαφωτισμός δεν
είχε υπόψη του το ευρύ περιεχόμενο που νομίζουμε πως έχει, ως προς τις
διακηρύξεις του. βλ. "Διαφωτισμός", επόμενη σελίδα). Έχουν δίκαιο επίσης στην άποψη ότι ποτέ ώς την
Αμερικανική/Γαλλική Επανάσταση δεν διακηρύχθηκε ρητά το δικαίωμα του ανθρώπου να
λέει/πιστεύει ό,τι θέλει. Και έχουν δίκαιο ότι μόνο μετά το Διαφωτισμό, υπήρξε
ένα μέρος (και πάλι όχι πλήρως) όπου η διακήρυξη για σεβασμό της διαφωνίας έγινε
και πράξη. Εκεί που έχουν άδικο είναι να χαρακτηρίζουν με το
ελιτιστικό-απελευθερωτικό τους ύφος ως "οπαδό της κλειστής κοινωνίας" όποιον
απλώς τους υπενθυμίζει ότι δεν ομιλούν στο όνομα της Τελειότητας και της
Απουσίας Παραδόσεων/Φιλοσοφικών Προκαταλήψεων/Συγκεκριμένης Οπτικής και
Κοσμοθέασης, αλλά απλώς μίας Παράδοσης ανάμεσα στις άλλες. Κάνουν κακό τόσο στη
συζήτηση γι' αυτά τα θέματα, τόσο στον εαυτό τους (εμφανιζόμενοι ότι είναι υπέρ
της ανύπαρκτης Απόλυτης Ανοιχτής Κοινωνίας) όσο και σε αυτό που υπερασπίζονται.
(10/3/05)
Συνέπεια της αρχής για
Ανοιχτή Κοινωνία (την οποία βέβαια, όπως είδαμε, εμπράκτως και προπαντός σιωπηρά
παραβαίνουν οι ίδιοι οι ανοιχτόμυαλοι εκπρόσωποί της) είναι η προσπάθεια να
αντικατασταθεί ο δογματικός, αυταρχικός και βουλησιοκρατικός χαρακτήρας του
νεωτερικού Λόγου από τον «κριτικό» Λόγο, ο οποίος θα θέτει σε αμφισβήτηση και
τον εαυτό του και τάχα θα παραιτείται από την αξίωση για τελειωτική κατοχή της
αλήθειας. Αυτή η προσπάθεια, εάν είναι ειλικρινής, τότε ισοδυναμεί με πνευματική
αυτοκτονία. Διότι μια ιδεολογία η οποία θα θεωρούσε συνεχώς αξιολογικά ισότιμη
λ.χ. την εντελώς αντίθετή της ιδεολογία, θα έπρεπε να βουβαθεί και όχι να της
ασκεί κριτική. Πώς μπορείς να ασκείς κριτική σε όποιον είναι – το παραδέχεσαι
εσύ – εξίσου «ορθολογιστής» με εσένα; Αν, πάλι, αυτή η προσπάθεια του «κριτικού
ορθολογισμού» δεν είναι αληθής, τότε πρόκειται απλώς για το γνωστό και παλιό
παιχνίδι της «αμφιβολίας» και του «σκεπτικισμού του Διαφωτισμού», ο οποίος
ονομαστικώς αμφέβαλε για τα πάντα και τους πάντες, ενώ ουσιαστικώς αμφέβαλε μόνο
για τις αλήθειες των αντιπάλων του. Τέτοιες απόψεις περί «κριτικού Λόγου» είτε
αποτελούν σημάδια ιστορικής κόπωσης είτε συνιστούν την παλιά γνωστή
φαρσοκωμωδία. Κατηγορώντας ο φιλελεύθερος (και νυν «κριτικός») Λόγος τους πάντες
και τα πάντα (πλην εαυτού) για «ανορθολογισμό» και «οίηση κατοχής της Αλήθειας»,
κατόρθωνε να τους αποστομώνει και να μένει έτσι ο μόνος στην φιλοσοφική "αρένα", άρα ο
αυταπόδεικτα κάτοχος της Αλήθειας (και των αληθειών που κουβάλαγε κρυφά μαζί
του). Τέτοια παιχνίδια όμως πλέον δεν πιάνουν, διότι όλοι – στην μεταμοντέρνα
εποχή – τα παίζουν. (25/2/2007)
