(ΑΜΕΣΗ)
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, (ΑΝΤΙ)ΕΞΟΥΣΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΕΞΟΥΣΙΑΣΤΕΣ.
Η δημοκρατία, από τη
λέξη φαίνεται (δημο-κρατία) δεν μπορεί παρά να μην είναι εξουσιαστική από τη
μάνα της, από τη φύση της. Βέβαια η δημοκρατία στην ιδανική της μορφή θα ήταν οι
αποφάσεις να ήταν ομόφωνες, αλλά φυσικά αυτό δεν γίνεται. Πάντα υπάρχει
μειοψηφία και πλειοψηφία. Και η μειοψηφία οφείλει να υπακούσει στις αποφάσεις
της πλειοψηφίας (με τις γνωστές επιφυλάξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα), αφού
πριν διεξαχθεί δημοψήφισμα ή εκλογές κανείς δεν γνωρίζει αν είναι τμήμα της
πλειοψηφίας ή της μειοψηφίας, και βάσει αυτής της άγνοιας δέχεται ο καθένας ότι
θα υπακούσει και θα σεβαστεί το αποτέλεσμα, ακόμη κι αν είναι η μειοψηφία.
Φυσικά η "υποταγή" της μειοψηφίας είναι εθελούσια και κατά κάποιο τρόπο μπορεί
κανείς να φαντασιωθεί ότι δεν υπάρχει εξουσιασμός. Ωστόσο υπάρχει: η πλειοψηφία
απαιτεί από την μειοψηφία να συμμορφωθεί λ.χ. με τους νόμους που η πρώτη ψήφισε.
Αν δεν το πράξει η δεύτερη, τότε η πλειοψηφία έχει δικαίωμα να τιμωρήσει όσους
από την μειοψηφία (εννοείται πάντα στα όρια των ανθρώπινων δικαιωμάτων: δεν
χρειάζεται να διευκρινιστεί άλλη φορά) δεν δέχονται ότι οι νόμοι/αποφάσεις είναι
αρμοδιότητα της πλειοψηφίας (όχι ότι δε θα ήταν το καλλίτερο να συμφωνούσαν
όλοι, όπως είπα). Η περίπτωση βέβαια να κυβερνούσε η μειοψηφία (να ίσχυαν οι
δικές της αποφάσεις/νόμοι) θα ήταν επίσης εξουσιασμός, αλλά χειρότερης μορφής,
αυτός της Ολιγαρχίας. Η τρίτη περίπτωση, να αποχωρούσε η μειοψηφία από την
κοινωνία (να έφτιαχνε μια δεύτερη κοινωνία), είναι κι αυτή εξουσιαστική, αδύνατη
(φύσει) και απαράδεκτη, αφού συνιστά καταπάτηση της - πριν την ανάδειξη
μειοψηφίας και πλειοψηφίας - υπόσχεσης όλων ότι θα σεβαστούν τη γνώμη της
μελλοντικά αναδεικνυόμενης πλειοψηφίας. Ώστε υπάρχει εξουσιασμός στη δημοκρατία.
Δεν γίνεται αλλιώς. Η εξουσία μιας δημοκρατικής κοινωνίας δεν παύει να είναι
εξουσιαστική απλώς επειδή προήλθε από την κοινή υπόσχεση ότι θα γίνει σεβαστό το
αποτέλεσμα των εκλογών/του δημοψηφίσματος. Θέλοντας και μη, οι "νικημένοι"
υπακούν. Μπορεί στη φαντασίωσή τους να είχαν επιβάλλει δικτατορία των απόψεών
τους. Αν δεν υπακούσουν, συντρίβονται.
Αυτό
το συμπέρασμα ισχύει για όλα τα "μεγέθη" δημοκρατίας. Από μια κοινότητα ώς ένα
έθνος-κράτος. Ακόμα και σε μια παρέα 3 ατόμων, αν αποφασίσουν τα 2 να πάει η
παρέα στο τάδε κλαμπ, και αν εξακολουθεί να υφίσταται παρέα, ο τρίτος αποδέχεται
την απόφασή τους. Φυσικά δεν μπορούν να τον τιμωρήσουν ούτε με το ζόρι να τον
κρατήσουν στην παρέα (θα φύγει, αν αισθάνεται ότι συνεχώς είναι η μειονότητα και
τον έχουν για κορόιδο: αυτή η δυνατότητα δεν υπάρχει για τη μειοψηφία στην
κοινωνία, ούτε η δυνατότητα να μην τιμωρηθούν οι παραβάτες των αποφάσεων της
πλειοψηφίας) και σίγουρα υπάρχει η έννοια της φιλίας εδώ, ωστόσο κι εδώ τον
πείθουν μέσω της ιδέας ότι "οι πιο πολλοί θέλουν να πάνε έξω εκεί κι όχι
αλλού για διασκέδαση". Ακόμα και σε μια σχέση 2 ατόμων υπάρχει εξουσιασμός, ίσως
εναλλάσσεται, πότε ο ένας κερδίζει, πότε ο άλλος, αλλά δεν υπάρχει "ισοτιμία",
γιατί τότε αποφάσεις θα λαμβάνονταν μόνο ομόφωνα (μόνο αν και οι 2 πραγματικά
ήθελαν το ίδιο πράγμα). Είπαμε, το κάλλιστο θα ήταν να συμφωνούσαν όλοι, αλλά αν
αυτό δε γίνεται, τότε επικρατεί μια άποψη (άλλοτε δημοκρατικώ τω τρόπω, πράγμα
που είναι το καλύτερο, και άλλοτε μη δημοκρατικά, που είναι το χειρότερο). Δεν
υπάρχει πουθενά, ούτε στη δημοκρατία, κάποιος καλός αντιεξουσιασμός.
Οπότε
ερχόμαστε στο θέμα του τίτλου: οι αντιεξουσιαστές που νομίζουν ότι αν η εξουσία
της κοινότητας (μικρής ή μεγάλης, αδιάφορο) είναι δημοκρατική, τότε δεν υπάρχει
και εξουσιασμός, είναι βαθιά γελασμένοι. Οποιαδήποτε κι αν είναι η αιτία που μια
εξουσία έχει αποκτήσει τα δικαιώματα της εξουσίας, πάντα είναι εξουσιαστική. Οι
αντιεξουσιαστές νομίζουν ότι καταργώντας το "κακό, μεγάλο, Κράτος"
αντικαθιστώντας το με τις "μικρές κοινότητες" και/ή ότι ταυτόχρονα καθιστούν τις
κοινότητες δημοκρατούμενες, νομίζουν ότι έτσι εξαλείφουν τον εξουσιασμό. Το
"μικρό Κράτος" (η κοινότητα) δεν παύει φυσικά να είναι εξουσιαστικό, αφού και σ'
αυτό θα υπάρχει μειοψηφία, πλειοψηφία. Δεν υπάρχει καμμία μαγική εξάλειψη του
εξουσιασμού. Η αποδοχή των διαταγών/νόμων/αποφάσεων της πλειοψηφίας, στα μάτια
της μειοψηφίας δεν είναι (το γνωρίζουμε) πάντοτε πλήρης ούτε η μειοψηφία τις
αποδέχεται τόσο εύκολα (αν γνώριζε τρόπο να αποφύγει να υπακούσει στους
νόμους/αποφάσεις της πλειοψηφίας δίχως να τιμωρηθεί, θα το έκανε). Είναι
αυταπάτη να νομίζουμε ότι στο "μικρό Κράτος" θα υπάρξει ευκολότερα ομοφωνία ή
ότι δεν θα υπάρξουν τόσο εύκολα και συχνά (όπως στο "μεγάλο Κράτος") αυθαιρεσίες
από την πλευρά της εξουσίας. Όλοι μας ξέρουμε ότι στις σχολικές παρέες κάποιος
(ή 1-2) ήταν ο "αρχηγός". Στις παρέες των μεγαλύτερων επίσης πάντα υπάρχουν
αντιζηλίες, προστριβές κ.λπ. - πράγμα παράδοξο για όσους νομίζουν ότι επειδή η
"κοινότητα" είναι παρέα, δλδ 4-5 άτομα και όχι 10 εκατομμύρια, σε αυτήν δεν
υπάρχει εξουσιασμός.
Ακόμη και για την περίπτωση που οργισμένα οι αντιεξουσιαστές
απορρίπτουν την ιδέα πως οι «λαϊκές συνελεύσεις» της κοινότητας ή οι
«συνελεύσεις των εργατών» αποτελούν «Κράτος» ή έστω «μικροκράτος» (μικρογραφία
του σημερινού μεγάλου Κράτους), έχω να πω το εξής: από όλους (πλην του Μαρξ) το
Κράτος ορίζεται ως πρωτογενής εξουσία, έχοντας μόνο αυτό δικαίωμα να ασκεί
νόμιμη βία εντός των ορίων της «δικαιοδοσίας» του (των συνόρων του). Οπότε
προκύπτει το ερώτημα:
οι αποφάσεις των λαϊκών συνελεύσεων της κοινότητας συνιστούν αποφάσεις προς
άμεση εφαρμογή εντός των ορίων της κοινότητας, ακόμη και με την απειλή χρήσης
βίας εναντίον όσων αντιστέκονται στην εφαρμογή τους, ναι ή όχι; Αν η απάντηση
ήταν αρνητική, τότε οι λαϊκές συνελεύσεις δεν έχουν δύναμη κι απλώς συνεδριάζουν
για να περνά η ώρα. Αν η απάντηση είναι θετική, όπως και είναι, τότε υπάρχει το
βασικό αυτό χαρακτηριστικό του Κράτους. Άρα οι «κοινότητες» είναι μικροκράτη.
Και ναι, είναι αυτόνομος μηχανισμός το Κράτος, όπως ήταν και στην αρχαία Αθήνα:
εκεί υπήρχε η Βουλή, οι Βουλευτές, οι διάφοροι αξιωματούχοι. Η συχνότητα αλλαγής
και αντικατάστασης των προσώπων δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε ξεχωριστός
μηχανισμός, αλλά π.χ. μαζεύονταν κάθε φορά τα μπουλούκια των Αθηναίων και από το
μηδέν έφτιαχναν θεσμούς επιβολής των αποφάσεών τους. Άρα οι «αντιεξουσιαστές»
απλώς καταργούν το μεγακράτος υπέρ μικρών κρατών, αλλά φαντασιώνονται ότι
καταργούν γενικά το Κράτος.
Ο
Καστοριάδης αρνείται ότι η αρχαία πόλη ήταν κράτος ή κρατικός μηχανισμός (Χώροι
του ανθρώπου, σ. 192) και ότι «η ιδέα του "κράτους", δηλαδή ενός θεσμού
διακεκριμένου και χωρισμένου από το σώμα των πολιτών, ήταν αδιανόητη για έναν
Έλληνα»· από την άλλη παραδέχεται ότι «Υπάρχει στην Αθήνα ένας
τεχνικο-διοικητικός μηχανισμός, ο οποίος όμως δεν αναλαμβάνει καμία πολιτική
λειτουργία. Έχει σημασία το ότι αυτή η διοίκηση αποτελείται από δούλους, ώς τις
πιο υψηλές βαθμίδες (αστυνομία, διατήρηση/φύλαξη των δημόσιων αρχείων, δημόσια
οικονομικά· ο Ντόναλντ Ρέιγκαν ίσως, και ο Πωλ Φόλκερ σίγουρα θα ήταν δούλοι
στην Αθήνα). Τους δούλους αυτούς τους επέβλεπαν πολίτες άρχοντες που επελέγονταν
με κλήρο. Η «μόνιμη γραφειοκρατία», που επιτελούσε τα καθήκοντα εκτέλεσης με τη
στενότερη έννοια του όρου ήταν ανατεθειμένη σε δούλους (και, για να
προεκτείνουμε τη σκέψη του Αριστοτέλους, θα μπορούσε να καταργηθεί, όταν οι
μηχανές...)» (ό.π., σ. 192). Ωστόσο αυτή είναι η πραγματική
λειτουργία και της σημερινής, εμμεσοδημοκρατικής γραφειοκρατίας: η
εκτέλεση καθηκόντων που η νομοθετική-εκτελεστική εξουσία τής αναθέτουν. Δεν
υπάρχει διαφορά ως προς αυτό, λοιπόν, με το σύγχρονο Κράτος. Το ότι η αρχαία
αθηναϊκή/ελληνική γραφειοκρατία αποτελούνταν από δούλους κι όχι από πολίτες, δεν
σημαίνει τίποτε, αφού και πάλι, όπως ο Καστοριάδης παραδέχεται, οι δούλοι ήταν
υφιστάμενοι των πολιτών-αρχόντων, οι οποίοι μπορούν να θεωρηθούν έτσι τα ανώτερα
στελέχη της κρατικής γραφειοκρατίας. Η «μη μονιμότητα» των ανωτέρων αυτών
στελεχών δεν συνεπάγεται τίποτα, διότι εξίσου «ανακλητοί» ήταν οι εκλεγμένοι
άρχοντες.
Μάλιστα
είναι άξιο απορίας, πώς γίνεται να υπάρχει η (αμεσοδημοκρατική)
αντικρατιστική μομφή του Καστοριάδη (ο οποίος ασφαλώς θέλει να υπάρξει ξανά
άμεση δημοκρατία), τη στιγμή που σήμερα ούτε έχουμε (ή πρόκειται να έχουμε)
δούλους, ώστε να τους χρησιμοποιήσουμε ως γραφειοκράτες, ούτε και πρόκειται τα
ρομπότ να υπογράφουν χαρτιά και δηλώσεις, με άλλα λόγια τη στιγμή που και η
αρχαια αμεσοδημοκρατική πόλη είχε γραφειοκρατία, άρα ήταν κράτος κι
αυτή. Επιπλέον καθίσταται αντιφατικός ο ισχυρισμός του Καστοριάδη ότι είναι
για γέλια η άποψη πως «η αθηναϊκή δημοκρατία στηριζόταν στη σκλαβιά» (Ομιλίες
στην Ελλάδα, εκδ. Ύψιλον, σ. 127), τη στιγμή που η αθηναϊκή δημοκρατία
όντως στηριζόταν στην γραφειοκρατία των δούλων (αφού διαφορετικά θα
χρειάζονταν πολίτες-αστυνόμοι, πολίτες-οικονομολόγοι, πολίτες-φύλακες κ.ο.κ., με
αποτέλεσμα όλοι αυτοί να μην συμμετέχουν στις στρατιωτικές εκστρατείες). Δίχως
τη δουλεία, κι ας λέει ό,τι θέλει ο Καστοριάδης, οι πολίτες θα ήταν περισσότερο
αφοσιωμένοι στις ιδιωτικές υποθέσεις τους και λιγότερο πρόθυμοι να στέκονται
ώρες στην Πνύκα. Η αθηναϊκή δημοκρατία λοιπόν δεν στηριζόταν μόνο στη
σκλαβιά ούτε ήταν δημιούργημα μόνο της ύπαρξης δουλείας (θα ήταν αφελές
να το πούμε), αλλά, ναι, στηριζόταν, και μάλιστα σε αρκετά μεγάλο βαθμό, και
στη σκλαβιά. (27/2/2007)
Εξίσου αβάσιμη είναι η άποψη ότι σε ένα "μικροκράτος" (κοινότητα ή ένωση
κοινοτήτων) ο λαός θα αποφάσιζε για όλα τα ζητήματα μέσω συνελεύσεων, εκλογών
και δημοψηφισμάτων. Είναι φανερό ότι αν αυτό μπορούσε να γίνει, δε θα υπήρχε η
ανάγκη για αρχηγούς κ.ά. ηγέτες, αφού ανά πάσα στιγμή για οποιοδήποτε προκύπτον
θέμα θα είχαμε σύγκληση της "εκκλησίας της Κοινότητας" και θα έβγαινε η απόφαση.
Ωστόσο η πολυπλοκότητα του καθενός θέματος και το πλήθος των ζητημάτων που
προκύπτουν (στην αρχαία Αθήνα, όπου τα προβλήματα ήταν εξαιρετικά λίγα
συγκριτικά με τα σημερινά προβλήματα, είχαν αρχηγούς, βουλευτές, στρατηγούς
κ.λπ.) καθιστούν ολοφάνερο ότι δεν μπορεί ανά πάσα στιγμή ή κάθε μέρα ή κάθε
βδομάδα να γίνεται δημοψήφισμα. Πρέπει ο εκλεγμένος (με ψήφο ή με κλήρο)
άρχοντας να αποφασίσει μόνος του, για μερικά ζητήματα, καθημερινά (μπορεί και μη
καθημερινής φύσης) αλλά διόλου ασήμαντα. Έτσι γινόταν και στην αρχαία Αθήνα:
φυσικά στο τέλος λογοδοτούσαν οι άρχοντες για τις πράξεις τους, ωστόσο παραμένει
γεγονός ότι δεν υπήρχε κάποιος "ανεξουσιασμός" όπου για κάθε θέμα συγκαλούνταν η
κοινότητα να εκφέρει γνώμη. Κι εφόσον υπήρχε (και δε γίνεται να μην υπάρχει)
άρχοντας, υπάρχει και υπακοή στην απόφασή του. Κι εφόσον υπάρχει υπακοή στην
νόμιμη απόφασή του (την οποία ο άρχοντας μπορεί να επιβάλει σε όλους τους
αμφισβητίες, με τη βοήθεια της νόμιμης βίας που η κοινότητα τού παρέχει), δηλαδή
υπακοή των αρχομένων θέλοντας και μη (ΑΛΛΟ πράγμα το αν αργότερα ΙΣΩΣ ο άρχοντας
κατηγορηθεί για παραβάσεις του νόμου), αυτό σημαίνει ότι ο άρχοντας έχει το
δικαίωμα να επιβάλλει την άποψή του (και το δικαίωμα αυτό γίνεται αποδεκτό
τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που - ίσως - θα τον κατηγορήσουν για "κατάχρηση
εξουσίας"). Όμως εξουσιασμός δεν είναι η "κατάχρηση εξουσίας", αλλά η εξουσία
καθεαυτή και η άσκησή της. Τώρα τι νόημα έχουν οι απόψεις ότι "μια αυτόνομη
μικρή κοινότητα μπορεί να αυτοκαθορίζεται";
Είναι αλήθεια
ότι ένα απρόσωπο μεγάλο Κράτος βλέπει ως αριθμούς
τους πολίτες του, αλλά ούτε είναι σωστή η άποψη ότι ένα "μικρό
Κράτος"-κοινότητα, όπου
οι πάντες γνωρίζουν τους πάντες (και προκύπτει η φαγωμάρα του χωριού),
θα είναι
τάχα καλό (ίσα-ίσα το μισος και η φαγωμάρα θα είναι ακόμη πιο
προσωποποιημένα,
δηλαδή πιο αμείλικτα και σκληρά) και τάχα πιο ανεξουσιαστικό. Το ζήτημα
δεν είναι να βρεθεί κάποιο πολίτευμα όπου δεν θα υπάρχει εξουσιασμός
και φανερές ή κρυφές
τέτοιες τάσεις. Δεν έχει σχέση η δημοκρατικότητα με τον αντιεξουσιασμό. Ο
μειοψηφών, θέλοντας και μη, υπακούει στις αποφάσεις των
πολλών. Εκτός κι αν οι αντιεξουσιαστές φαντασιώνονται ότι είναι δυνατόν
να
συναινούν όλοι στους νόμους μιας κοινότητας ("μικρού Κράτους"), επειδή
αυτή
είναι μικρή κοινότητα, ή πάλι ότι έχει το δικαίωμα το μέλος της
κοινότητας που
διαφωνεί, να κάνει του κεφαλιού του παραμένοντας στην κοινότητα!
Δυστυχώς δεν
υπάρχει τέτοια περίπτωση. Συνεπώς, ακόμα και σε μια μικρή κοινότητα
πάντα θα
υπάρχουν διαφωνίες και διαφωνούντες, όσο υπάρχουν ζωντανοί άνθρωποι.
Άρα πάντα
θα υπάρχει πλειοψηφία που θα επιβάλλεται. Άρα πάντα θα υπάρχει
εξουσιασμός, αφού
πάντα ο διαφωνών που μειοψηφεί (ή κάποιοι εκ των μειοψηφούντων) θα
δυσφορεί
(έστω κι αν δέχεται να υπακούσει εθελούσια στους νόμους της
πλειοψηφίας), δηλαδή
θα καταπιέζεται το πνεύμα του, που αναγκάζεται να κάνει ό,τι πει η
πλειοψηφία,
να κάνει κάτι ενάντια στην αρχική θέλησή του. Το πρόβλημα είναι να μην
είναι
ανεξέλεγκτη η εξουσία, όχι να καταργηθεί. Όποιος πάει να την καταργήσει
γίνεται
ο ίδιος εξουσιαστής στη θέση του εξουσιαστή (5/2/2006).
Αυτή
η άποψη αυτή βασίζεται στο αξίωμα ότι η εξουσία δεν είναι καθεαυτή κακή (πέραν
του πρώτου αξιώματος ότι η εξουσία είναι αναγκαία). Από αντίδραση στο αξίωμα
αυτό προέρχεται η τυχούσα διαφωνία με τις παραπάνω απόψεις. Η δυσπιστία
προς την εξουσία αφορά μόνο την κακή χρήση της (το ότι μπορούμε και πρέπει να
συζητηθούν τα όρια αυτά, που καθορίζουν εάν και πότε η χρήση της είναι κακή,
είναι άλλο ζήτημα: γεγονός είναι ότι υπάρχουν κάποια όρια) και όχι την εξουσία
καθεαυτή ως φαινόμενο. Αντίθετα, όσοι διαφωνούν με τα παραπάνω, συνήθως είναι
δύσπιστοι προς την εξουσία, όχι μόνο για το ενδεχόμενο της κακής χρήσης της,
αλλά και για την ύπαρξή της καθεαυτή.
Υπάρχει βέβαια και ο παράγοντας της νομιμοποίησης της εξουσίας στα μάτια των
εξουσιαζομένων. Όμως, δεν μπορεί κανείς να πει ότι, επειδή πείστηκαν οι
δούλοι να δουλεύουν για τον αφέντη τους, είναι ελεύθεροι. Η νομιμοποίηση, είτε
συνίσταται σε συνήθεια είτε σε φιλική προτροπή είτε στη βία είτε στην άποψη ότι
"έτσι είναι το λογικότερο", δεν συνιστά εξάλειψη του εξουσιασμού. Ο μειοψηφών
αναγκάζεται να υπακούσει γιατί εκτός από την απειλή χρήσης βίας υπάρχει και ο
μηχανισμός που θα του λέει μέσα του πως "τι να κάνουμε, έτσι είναι το σωστό, να
υποταχθείς στους πολλούς". Φυσικά μόνο έτσι δεν είναι το σωστό: ο υπακούων
μειοψηφίσας αποδέχεται μια "ηθική εντολή" κι έχει χάσει την ελευθερία του
υπακούοντας σε αυτήν. Θα μπορούσε να μη δεχτεί το κριτήριο "έχουν δίκαιο να
αποφασίσουν οι πολλοί" - το ότι το δέχεται σημαίνει ότι η κοινωνική πίεση είναι
υπαρκτή, είναι υπαρκτός ο εξουσιασμός. Το κριτήριο αυτό και ο μηχανισμός ο
εσωτερικός είναι πολύ ισχυρότερος εξουσιασμός απ' ό,τι η βία.
