Στρες: μια λέξη που χρησιμοποιούμε καθημερινά, συνήθως για να δηλώσουμε δυσανεξία, ταλαιπωρία, πιέσεις, υποχρεώσεις, κούραση και άλλα πολλά. Εάν ζητήσουμε από εκατό Θεσσαλονικείς, οποιουδήποτε κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου, να μας δώσουν τον ορισμό του στρες, δύσκολα θα βρούμε συμφωνία μεταξύ τους. Άλλωστε, ακόμα και οι ειδικοί ορίζουν το στρες ανάλογα με την οπτική του χώρου τους ή/και με τις ερευνητικές και κλινικές ανάγκες τους.
Για τους σκοπούς αυτής της σύντομης αναφοράς στο στρες, στη νευροφυσιολογική του έκφραση στον ανθρώπινο οργανισμό, στις επιπτώσεις του στην υγεία (σωματική και ψυχική) και στην αντιμετώπισή του, θα ορίσουμε το στρες ως «το σύνολο των αλλαγών που συμβαίνουν στον ανθρώπινο οργανισμό ως αποτέλεσμα αντιμετώπισης πιεστικών ή απειλητικών ερεθισμάτων από το περιβάλλον του». Στο πλαίσιο αυτού του ορισμού ως «αλλαγές» εννοούμε τις νευροφυσιολογικές, ως «οργανισμό» το σύνολο των γνωστικών και βιολογικών λειτουργιών του ανθρώπου, ως «αντιμετώπιση» τη γνωστική, κυρίως, διαδικασία επεξεργασίας περιβαλλοντικών ερεθισμάτων και ως «περιβάλλον» το εξωτερικό και το εσωτερικό περιβάλλον του οργανισμού.
Για να μπούμε κατ’ ευθείαν στο θέμα, πρέπει αρχικά να καταλάβουμε έξι βασικά σημεία:
I. Το στρες αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε ως αντανακλαστική αντίδραση του οργανισμού αρκετά νωρίς στην εξελικτική μας πορεία: εικάζεται ότι ήδη από την εποχή των κροσσοπτερυγίων (600 εκατ. χρόνια πριν) είχε «προγραμματισθεί» στο νευρικό σύστημα των οργανισμών ως αντανακλαστική αντίδραση άμεσης αντιμετώπισης των κινδύνων. Να προετοιμάζει, δηλαδή, ταχύτατα τον οργανισμό είτε να παλέψει με την απειλή είτε να τραπεί σε φυγή για να γλιτώσει (γι’ αυτό ονομάστηκε και «αντίδραση φυγής ή πάλης» [fight or flight response]). Η άμεση αυτή προετοιμασία επιτυγχάνεται μέσω της διαμεσολάβησης του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος (ΑΝΣ).
II. Το ΑΝΣ, το οποίο ελέγχει ρυθμιστικά όλα τα συστήματα του οργανισμού, απαρτίζεται από τα δύο υποσυστήματά του: το Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα (ΣΝΣ) και το Παρασυμπαθητικό Νευρικό Σύστημα (ΠΝΣ), τα οποία, έχοντας μια ανταγωνιστική μεταξύ τους σχέση, νευρώνουν όλα τα συστήματα και τα όργανα του σώματος (με ελάχιστες εξαιρέσεις). Συνοπτικά, η διέγερση του ΣΝΣ αυξάνει τη λειτουργία όλων των συστημάτων του οργανισμού ενώ, ταυτόχρονα, αναστέλλει την λειτουργία του αναπαραγωγικού, του πεπτικού και του ανοσοποιητικού. Το ΠΝΣ ελέγχει την καλή λειτουργία του αναπαραγωγικού, του πεπτικού και του ανοσοποιητικού, ενώ, αντίστοιχα, αναστέλλει όλα τα συστήματα που τελούν υπό τον έλεγχο του ΣΝΣ. Σε γενικές γραμμές, το ΠΝΣ σχετίζεται με τη δημιουργία και αποθήκευση ενεργειακών αποθεμάτων, χαλάρωση και ξεκούραση, ενεργοποίηση ανοσοποιητικών και αναζωογονητικών λειτουργιών κ.α., ενώ το ΣΝΣ με διέγερση, αντιμετώπιση κινδύνων, κατανάλωση ενεργειακών αποθεμάτων κ.α. Κανονικά, το ΣΝΣ ενεργοποιείται μόνο όταν ο οργανισμός κινδυνεύει αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω, ο σημερινός τρόπος ζωής εκλύει την ενεργοποίησή του συχνά και παρατεταμένα. Έτσι, με το ΠΝΣ σε αναστολή, παρεμποδίζονται οι σημαντικές του λειτουργίες.
III. Ενώ, παλιότερα, οι καταστάσεις που προκαλούσαν την αντίδραση του στρες συνδέονταν με κινδύνους και απειλές που προέρχονταν κατά κύριο λόγο από το φυσικό περιβάλλον (π.χ., καιρικές συνθήκες, ζώα, εχθροί, τραυματισμοί κ.τ.λ.), στις μέρες μας ο άνθρωπος απειλείται κυρίως από ψυχολογικού και γνωστικού τύπου πιέσεις (π.χ., στην εργασία, στις σχέσεις κ.τ.λ.), δηλαδή από καταστάσεις που δεν απειλούν άμεσα την αρτιμέλειά του. Ωστόσο, σε βιολογικό επίπεδο, ο άνθρωπος συνεχίζει να αντιδρά και στους νέους αυτούς κινδύνους όπως αντιδρούσε και παλιότερα, μέσω του ΑΝΣ (και συγκεκριμένα του ΣΝΣ), καθώς οι μηχανισμοί προετοιμασίας διεγείρονται από οποιαδήποτε κατάσταση πίεσης, είτε φυσική ή γνωστική, είτε πραγματική ή φανταστική. Έτσι, κάθε φορά που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται κάποια απειλή, ενεργοποιούνται αυτόματα μηχανισμοί που προετοιμάζουν άμεσα τον οργανισμό να απαντήσει. Οι μηχανισμοί αυτοί, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, σχετίζονται με αύξηση της συμπαθητικής διέγερσης και αναστολή των λειτουργιών που τελούν υπό τον έλεγχο του ΠΝΣ. Δεδομένης της γνωστικής φύσης των σύγχρονων στρεσοπαραγόντων, όμως, διαταράσσεται η κατάσταση δυναμικής ισορροπίας που σε κανονικές συνθήκες επικρατεί μεταξύ ΣΝΣ και ΠΝΣ, καθώς αυτή η συμπαθητική διέγερση (που προκαλείται από γνωστικούς στρεσοπαράγοντες) δεν εκτονώνεται, ενώ συχνά είναι παρούσα και ελλείψει στρεσοπαραγόντων, εφόσον ο οργανισμός αποκτήσει τη συνήθεια να «εκφράζεται» μ’ αυτόν τον τρόπο.
IV. Το πρόβλημα με το στρες, στη σημερινή εποχή, επισημαίνεται ακριβώς σε αυτό το σημείο: α) ότι δεν εκτονώνεται και β) ότι αντί να εκλύεται από οξείες καταστάσεις και να αποσβένεται σχετικά γρήγορα, διαρκεί πολύ περισσότερο απ’ ό,τι είχε προβλεφθεί. Ενώ δηλαδή η αντίδραση «σχεδιάστηκε» για να συνοδεύεται με έντονη και σκληρή σωματική δραστηριότητα (φυγή ή πάλη) ώστε να καταναλώνονται όλες οι ουσίες (π.χ. κορτιζόλη, χοληστερίνη κλπ) που ελευθερώνονται για να υποστηρίξουν την προσπάθεια επιβίωσης του οργανισμού, ο «πολιτισμένος» οργανισμός δεν έχει πλέον την ευκαιρία να ολοκληρώσει την έκβασή της. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η αντίδραση του στρες που έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο ως υποστηρικτικός μηχανισμός για την επιβίωσή μας στο παρελθόν, σήμερα επηρεάζει αρνητικά την υγεία μας.
V. Η αντίδραση του στρες σχετίζεται με τρία στάδια: α) το στάδιο του συναγερμού, που από λίγο έως πολύ, αναφέρεται σε όλα όσα συζητήθηκαν μέχρις εδώ (δηλαδή την άμεση ενεργοποίηση του οργανισμού για να απαντήσει στον κίνδυνο), β) το στάδιο της αντίστασης, όπου ο οργανισμός μέσω του διεγερμένου ΣΝΣ συνεχίζει να αντιστέκεται και να παλεύει την απειλή και γ) το στάδιο της κατάρρευσης, στο οποίο εισέρχεται ο οργανισμός όταν αρχίζουν να ξεπερνιούνται τα όρια των αντοχών και των δυνατοτήτων του. Σ’ αυτό το τελευταίο στάδιο είναι που τα όργανά του, λόγω κόπωσης, αρχίζουν να εμφανίζουν συμπτώματα φθοράς και δυσλειτουργίας. Λογικό είναι ότι εάν κάποιο όργανο (ή όργανα ή σύστημα) έχει κάποια «προδιάθεση» για κόπωση ή δυσλειτουργία, θα είναι το πρώτο που θα εμφανίσει συμπτώματα.
VI. Ένα σχετικό (και συνηθισμένο) φαινόμενο του πολιτισμένου ανθρώπου είναι αυτό της «σωματοποίησης». Σωματοποίηση είναι η συνήθεια του ατόμου να εκφράζει το άγχος και τη δυσαρέσκειά του μέσω του σώματός του και η οποία εκδηλώνεται μέσω μιας παρατεταμένης συμπαθητικής διέγερσης του οργανισμού που διατηρεί υψηλά ή/και παρατεταμένα επίπεδα δραστηριότητας στα αντίστοιχα εκτελεστικά όργανα του σώματος, σε βαθμό ανάλογο της έκφρασης που προσπαθεί να πετύχει. Με άλλα λόγια, το άτομο εκφράζει μέσω του σώματός του πράγματα που δεν μπορεί να εκφράσει με λεκτική συμπεριφορά ή άλλο κατάλληλο τρόπο.
Η αυξημένη συμπαθητική διέγερση λοιπόν, είτε προέρχεται από στρες είτε από σωματοποίηση, συντελεί στην εμφάνιση των ψυχοφυσιολογικών διαταραχών: διαταραχές που εκδηλώνονται κυρίως με σωματικά συμπτώματα και που η εμφάνισή τους ή/και η συντήρησή τους σχετίζεται με ψυχολογικούς, συναισθηματικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Γνωστά παραδείγματα (της μεγάλης αυτής λίστας) τους είναι οι πονοκέφαλοι, η υπέρταση, οι διαταραχές ύπνου, οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες, το έλκος και πολλά άλλα.
Καθώς οι στρεσοπαράγοντες έχουν αθροιστικό αποτέλεσμα στην ένταση και τη διάρκεια του στρες, πολλές φορές στον οργανισμό εμφανίζονται υψηλά και παρατεταμένα επίπεδα συμπαθητικής διέγερσης από μικρής έντασης στρεσοπαράγοντες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να βρίσκεται ο οργανισμός συνεχώς μεταξύ του σταδίου της «αντίστασης» και της «κατάρρευσης» και να εμφανίζονται ψυχοφυσιολογικές διαταραχές χωρίς το άτομο να αντιμετωπίζει κάποιον σημαντικό στρεσοπαράγοντα.
Έχοντας περιγράψει, μέχρις εδώ, την αντίδραση του στρες, τη φύση των στρεσοπαραγόντων και το μηχανισμό εμφάνισης των ψυχοφυσιολογικών διαταραχών, στο επόμενο τεύχος θα αναφερθούμε σε τεχνικές διαχείρισης του στρες για την πρόληψή του και την αντιμετώπισή του.
Δημήτρης Α. Χρηστίδης, Ph.D.
Λέκτορας Ψυχοφυσιολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ.
Το Τμήμα Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. προσφέρει δωρεάν (σε πλαίσιο πρακτικής άσκησης φοιτητών του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών της Γνωστικής Ψυχολογίας) σεμινάρια εκπαίδευσης σε τεχνικές διαχείρισης του στρες και ασκήσεις χαλάρωσης. Όσοι από τους αναγνώστες επιθυμούν να τα παρακολουθήσουν καλούνται να επικοινωνήσουν μέσω του περιοδικού ή κατευθείαν με τον συγγραφέα (τηλ. 2310-997342, e-mail: dchris@psy.auth.gr, http://www.auth.gr/psy/christidis/index.html )
