- Η θεωρία της θείας εντολής είναι μια ηθική θέση που υποστηρίζει ότι πρέπει να κάνουμε μόνο αυτό που λέει ο Θεός ή οι θεοί. Ήταν δημοφιλής στην αρχαία Ελλάδα και εξακολουθεί να είναι σημαντική στο σύγχρονο μονοθεϊσμό.
- Το δίλημμα του Ευθύφρονα κατά Πλάτωνα αποτελεί πρόκληση για αυτήν την άποψη, ρωτώντας αν το «καλό» το υπακούει και ο Θεός ή αν ο Θεός ορίζει ποιο είναι το καλό;
- Αν δεν πιστεύουμε στον Θεό, τότε είναι δύσκολο να βρούμε μια πηγή απόλυτης ηθικής. Αν όχι ο Θεός, τότε τι εγγυάται ότι κάτι είναι καλό;
Αν δεν υπάρχει Θεός, μπορεί κάτι να είναι αντικειμενικά καλό;
Εκτός από τη θεϊκή εξουσία, υπάρχει ηθική βάση για το σωστό και το λάθος;
Κάθεστε στο σπίτι σας μια μέρα και πρόκειται να ορμήσετε σε ένα σπιτικό πιάτο λαζάνια για το οποίο είστε μάλλον περήφανοι. Ακριβώς καθώς σηκώνετε το πιρούνι στο στόμα σας, μια φωνή αντηχεί από ψηλά.
“Μη φας τα λαζάνια!” λέει η φωνή. Συνοφρυώνεσαι και εκνευρίζεσαι λίγο από τη διακοπή. Και ήταν και η αγαπημένη σου συνταγή.
“Ποιος το είπε αυτό;” απαντάς «Και τι σε νοιάζει εσένα;»
“Είμαι ο Θεός σου!” λέει η φωνή. «Και σου απαγορεύω να φας αυτά τα λαζάνια».
Δεν υπάρχουν πολλά να πει κανείς ενάντια σε μια παντοδύναμη θεότητα, οπότε αφήνεις κάτω το πιρούνι και παραγγέλνεις μια πίτσα.
Το φιλοσοφικό ερώτημα είναι το εξής:
Όταν ο Θεός απαγορεύει κάτι, το πράγμα αυτό γίνεται αυτομάτως κακό, ή ο Θεός απαγορεύει κάτι επειδή είναι εξ αρχής κακό;
Πρώτα παρουσιάστηκε από τον Πλάτωνα σε μια διαλογική μυθοπλασία μεταξύ του Σωκράτη και του Ευθύφρονα
Θεωρία θεϊκής εντολής
Στην αρχαία Ελλάδα του Πλάτωνα, θα ήταν κοινή πεποίθηση ότι το σωστό και το λάθος και το καλό και το κακό ήταν απλώς αυτό που κήρυξαν οι θεοί. Ή, στην πράξη, αυτό που είπαν οι ιερείς και οι ιέρειες τους. Έτσι, όταν πήγατε να λάβετε έναν χρησμό ή συμβουλευτήκατε τον τοπικό ναό σας, αυτό που κήρυξαν θεωρούνται τότε ως σωστό. Το μεγαλύτερο από τα αρχαία ελληνικά αμαρτήματα, αυτό που ονομαζόταν ύβρις, σήμαινε να είσαι αρκετά αλαζονικός και υπερήφανος για να αγνοήσεις ή να αμφισβητήσεις τους θεούς με κάποιο τρόπο.
Όταν ο βασιλιάς Κρέοντας, στο έργο Αντιγόνη, αρνείται να αποδεχτεί την προφητεία του Τειρεσία, του προφήτη του Απόλλωνα, θεωρείται ιεροσυλία και έπεται καταστροφή. Όταν ο Βασιλιάς Οιδίποδας αρνείται το Μαντείο των Δελφών, καταλήγει τρελός και βγάζει τα μάτια του. Και φυσικά όταν ο Ίκαρος πετάει πολύ κοντά στον ήλιο, τα κέρινα φτερά του λιώνουν και πέφτει προσκρούοντας στο έδαφος. Το μάθημα είναι σαφές: εξοργίστε τους θεούς και θα τιμωρηθείτε. Το να είσαι καλός σημαίνει να κάνεις αυτό που θέλουν οι θεοί να κάνεις.
Σήμερα, πολλές παγκόσμιες θρησκείες δε διαφέρουν. Το Κοράνι, η Τορά και η Βίβλος περιέχουν όλα ηθικούς και νομικούς κώδικες που δόθηκαν καθαρά από εντολές του Θεού. Η Σαρία στο Ισλάμ, η Τορά στον Ιουδαϊσμό και τα Ευαγγέλια ή οι επιστολές του Παύλου στον Χριστιανισμό (καθώς και τα παπικά διατάγματα για τους Καθολικούς) καθορίζουν το σωστό και το λάθος. Ο φόνος είναι λάθος γιατί είναι εντολή. Η δωρεά ενός μέρους του πλούτου σας (Ζακάτ) είναι σωστή επειδή υπάρχει στο Κοράνι. Αγάπα τον πλησίον σου όπως αγαπάς τον εαυτό σου γιατί το είπε ο Ιησούς. Αυτή η άποψη για την ηθική είναι αυτό που ονομάζεται “θεωρία θεϊκών εντολών”.
Η κότα ή το αυγό;
Ο διάλογος του Πλάτωνα αυτός, εγείρει μια σειρά προκλήσεων σε αυτήν την άποψη, που συνήθως χαρακτηρίζονται με τον όρο «το δίλημμα του Ευθύφρονα».
Πρώτον, στην πολυθεϊστική Αθήνα, είναι προφανές ότι οι θεοί διαφωνούν, μαλώνουν και αλλάζουν αυτό που δηλώνουν σωστό ή λάθος. Ρωτήστε οποιουσδήποτε δύο ιερείς, σε οποιουσδήποτε δύο ναούς, και θα δώσουν διαφορετικές απαντήσεις. Ο Ευθύφρων, ο οποίος λειτουργεί ως ο στόχος της επίθεσης του Σωκράτη, απαντά ότι μπορούμε να επαναπροσδιορίσουμε το «καλό» ως αυτό στο οποίο συμφωνούν όλοι οι θεοί. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτό, ο Σωκράτης λέει ότι δεν υπάρχει ομοιομορφία. Με τον ίδιο τρόπο που οι άνθρωποι δεν μπορούν ποτέ να συμφωνήσουν σε τίποτα, οι θεοί δεν θα έχουν ποτέ τις ίδιες απόψεις.
Σήμερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η απάντηση προέρχεται από τον μονοθεϊσμό, στον οποίο προφανώς απουσιάζουν οι διαφωνίες. Άλλωστε όταν υπάρχει μόνο ένας Θεός, πώς μπορεί να υπάρξει διαφωνία; Φυσικά, το ζήτημα τώρα είναι πώς κατανοούμε την «θεϊκή εντολή». Όχι μόνο υπάρχουν διάφορες ασυνέπειες στα ιερά κείμενα, αλλά συχνά υπάρχουν τόσοι πολλοί τρόποι ερμηνείας τους όσοι και οι πιστοί.
Δεύτερον, και ακόμα πιο καταστροφικά, ο Σωκράτης ρωτά:
Το δίλημμα αυτό δεσμεύει αυτόν που μελετά τη θεωρία της θεϊκής εντολής σε ένα παράδοξο. Εάν αυτό που είναι καλό, είναι καλό μόνο επειδή το διατάζει ο Θεός, τότε επιτρέπει την πιθανότητα του τζιχαντισμού, της βρεφοκτονίας και του φόνου να είναι σωστά, αν μόνο ο Θεός το διατάξει.
Εάν, ωστόσο, ο Θεός μονάχα αναγγέλλει το καλό, τότε θέτει ένα ευρύτερο ερώτημα στη φιλοσοφία της θρησκείας: υπόκειται και δεσμεύεται ο Θεός σε μια «ανώτερη δύναμη» του σωστού και του λάθους; Ο Τόμας Χομπς, για παράδειγμα, υποστήριξε ότι «ο Θεός διακηρύσσει τους νόμους του … σύμφωνα με τις προσταγές της φυσικής λογικής». Άρα ότι και ο Θεός, επίσης, θα πρέπει να ακολουθήσει τις προσταγές της λογικής και της ηθικής.
Μπορούμε να απαντήσουμε στο δίλημμα του Ευθύφρονα;
Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση στο δίλημμα αυτό. Στην ιστορία της φιλοσοφίας και της θεολογίας, διάφοροι μελετητές πήραν θέση σε μια από τις δυο πλευρές. Ο Άγιος Αυγουστίνος, ο Μαρτίνος Λούθηρος και ο Καρλ Μπαρθ θα υποστήριζαν ότι ο Θεός είναι αυτός που καθορίζει το καλό, ενώ ο Άγιος Ακινάτης, ο Τόμας Χομπς και ο Αβερρόης πίστευαν ότι ο Θεός αναγγέλλει μονάχα αυτό που είναι καλό.
Φυσικά, όσοι δεν πιστεύουν στα θεία μπορεί να τα βρίσκουν όλα περίεργα. Αλλά ακόμη και για τους άθεους και τους αγνωστικιστές, η συζήτηση εγείρει ένα ερώτημα: εάν η ηθική δεν προέρχεται από κάπου, τότε τι την εγγυάται; Αν θέλουμε να υποστηρίξουμε ότι το σωστό και το λάθος είναι απόλυτο, αντικειμενικό ή σταθερό, τότε τι είναι αυτό που το διατηρεί έτσι; Εάν, απ’ την άλλη, η ηθική είναι απλώς ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα, τότε γιατί να μην την αλλάξουμε αύριο κιόλας;
