Ο σύγχρονος κόσμος έχει διαμορφωθεί από την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι μπορούν να ξεγελάσουν και να νικήσουν τον θάνατο.
Αυτή ήταν μια επαναστατική νέα στάση. Κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της Iστορίας, οι άνθρωποι ήταν υποταγμένοι στον θάνατο. Μέχρι τα τέλη της σύγχρονης εποχής, οι περισσότερες θρησκείες και ιδεολογίες θεωρούσαν τον θάνατο όχι μόνο ως αναπόφευκτη μοίρα μας, αλλά και ως την κύρια πηγή νοήματος στη ζωή.
Τα πιο σημαντικά γεγονότα της ανθρώπινης ύπαρξης συνέβαιναν μετά την τελευταία πνοή.
Μόνο τότε θα μάθαινε κάποιος τα αληθινά μυστικά της ζωής. Μόνο τότε θα κέρδιζε κάποιος την αιώνια σωτηρία ή θα υπέφερε από την αιώνια καταδίκη. Σε έναν κόσμο χωρίς θάνατο -και επομένως χωρίς παράδεισο, κόλαση ή μετενσάρκωση- θρησκείες όπως ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ και ο Ινδουισμός δεν θα είχαν νόημα. Κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της Ιστορίας, τα καλύτερα ανθρώπινα μυαλά ήταν απασχολημένα με το να ψάχνουν να δώσουν νόημα στον θάνατο, δεν προσπαθούσαν να τον νικήσουν.
Το Έπος του Γκιλγκαμές, ο μύθος του Ορφέα και της Ευρυδίκης, η Βίβλος, το Κοράνι, οι Βέδες και αμέτρητα άλλα ιερά βιβλία και μύθοι εξηγούσαν υπομονετικά στους τεθλιμμένους ανθρώπους ότι πεθαίνουμε επειδή το θέλησε ο Θεός, ή ο Κόσμος, ή η Μητέρα Φύση, και ότι είναι καλύτερο να αποδεχόμαστε αυτό το πεπρωμένο με ταπεινότητα και χάρη. Ίσως κάποια μέρα ο Θεός να καταργήσει τον θάνατο μέσω μιας μεγάλης μεταφυσικής χειρονομίας όπως η Δευτέρα Παρουσία. Όμως, η ενορχήστρωση τέτοιων κατακλυσμών ήταν σαφώς κάτι πέρα και πάνω από τους ανθρώπους.
Στη συνέχεια ήρθε η επιστημονική επανάσταση.
Για τους επιστήμονες, ο θάνατος δεν είναι θέλημα θεού -είναι απλώς ένα τεχνικό πρόβλημα. Οι άνθρωποι πεθαίνουν όχι επειδή το θέλησε ο Θεός, αλλά λόγω κάποιου τεχνικού σφάλματος. Η καρδιά σταματά να αντλεί αίμα. Ο καρκίνος έχει καταστρέψει το συκώτι. Οι ιοί πολλαπλασιάζονται στους πνεύμονες. Και τι είναι υπεύθυνο για όλα αυτά τα τεχνικά προβλήματα; Άλλα τεχνικά προβλήματα. Η καρδιά σταματά να αντλεί αίμα επειδή δεν φτάνει αρκετό οξυγόνο στον καρδιακό μυ. Τα καρκινικά κύτταρα εξαπλώνονται στο ήπαρ λόγω πιθανής γενετικής μετάλλαξης. Οι ιοί εγκαταστάθηκαν στους πνεύμονές μου επειδή κάποιος φτερνίστηκε στο λεωφορείο. Τίποτα μεταφυσικό για όλα αυτά.
Και η επιστήμη πιστεύει ότι κάθε τεχνικό πρόβλημα έχει μια τεχνική λύση.
Δεν χρειάζεται να περιμένουμε τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού για να ξεπεράσουμε τον θάνατο. Μερικοί επιστήμονες σε ένα εργαστήριο μπορούν να το κάνουν. Ενώ παραδοσιακά ο θάνατος ήταν ειδικότητα των ιερέων και των θεολόγων με μαύρα ράσα, τώρα είναι δουλειά των ανθρώπων με τις λευκές στολές. Εάν η καρδιά έχει πρόβλημα, μπορούμε να τη διεγείρουμε με βηματοδότη ή ακόμα και να μεταμοσχεύσουμε μια νέα καρδιά. Εάν ο καρκίνος μαίνεται, μπορούμε να τον σκοτώσουμε με ακτινοβολία. Εάν οι ιοί πολλαπλασιάζονται στους πνεύμονες, μπορούμε να τους υποτάξουμε με κάποιο νέο φάρμακο.
Είναι αλήθεια ότι προς το παρόν δεν μπορούμε να λύσουμε όλα τα τεχνικά προβλήματα. Αλλά δουλεύουμε πάνω σε αυτά. Τα καλύτερα ανθρώπινα μυαλά δεν περνούν πλέον τον χρόνο τους προσπαθώντας να δώσουν νόημα στον θάνατο. Αντ' αυτού, είναι απασχολημένοι στο να επεκτείνουν τη ζωή. Διερευνούν τα μικροβιολογικά, φυσιολογικά και γενετικά συστήματα που είναι υπεύθυνα για τις ασθένειες και τα γηρατειά, και αναπτύσσουν νέα φάρμακα και επαναστατικές θεραπείες.
Στον αγώνα τους για παράταση της ζωής, οι άνθρωποι ήταν εξαιρετικά πετυχημένοι.
Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, το μέσο προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε από κάτω των 40 ετών στα 72 έτη σε ολόκληρο τον κόσμο και σε πάνω από 80 έτη σε ορισμένες ανεπτυγμένες χώρες. Ειδικότερα, τα παιδιά κατάφεραν να ξεφύγουν από τα «νύχια» του θανάτου. Μέχρι τον 20ό αιώνα, τουλάχιστον το 1/3 των παιδιών δεν έφτανε ποτέ στην ενηλικίωση. Οι νέοι υπέκυπταν συνήθως σε παιδικές παθήσεις όπως η δυσεντερία, η ιλαρά και η ευλογιά. Στην Αγγλία του 17ου αιώνα, περίπου 150 στα 1.000 νεογέννητα πέθαιναν κατά τη διάρκεια του πρώτου έτους της ζωής τους και μόνο περίπου 700 κατάφερναν να φτάσουν στην ηλικία των 15 ετών. Σήμερα, μόνο 5 στα 1.000 παιδιά στην Αγγλία πεθαίνουν κατά το πρώτο έτος της ζωής τους και 993 γιορτάζουν τα 15α γενέθλιά τους. Σε ολόκληρο τον κόσμο η παιδική θνησιμότητα είναι κάτω από 5%.
Οι άνθρωποι ήμασταν τόσο πετυχημένοι στην προσπάθειά μας να διαφυλάξουμε και να παρατείνουμε τη ζωή, που η κοσμοθεωρία μας άλλαξε με βαθύ τρόπο. Ενώ οι παραδοσιακές θρησκείες θεώρησαν τη μετά θάνατον ζωή ως την κύρια πηγή νοήματος, από τον 18ο αιώνα οι ιδεολογίες όπως ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός και ο φεμινισμός έχασαν όλο το ενδιαφέρον τους για τη μεταθανάτια ζωή. Τι ακριβώς συμβαίνει σε έναν κομμουνιστή αφού πεθάνει; Τι συμβαίνει σε έναν καπιταλιστή; Τι συμβαίνει σε μια φεμινίστρια; Είναι άσκοπο να αναζητήσετε την απάντηση στα γραπτά των Καλρ Μαρξ, Άνταμ Σμιθ ή Σιμόν ντε Μποβουάρ.
Η μόνη σύγχρονη ιδεολογία που εξακολουθεί να απονέμει στον θάνατο κεντρικό ρόλο είναι ο εθνικισμός.
Στις πιο ποιητικές στιγμές και σε εκείνες της απελπισίας, ο εθνικισμός υπόσχεται πως όποιος πεθάνει για το έθνος θα ζήσει για πάντα στη συλλογική μνήμη. Ωστόσο, αυτή η υπόσχεση είναι τόσο ασαφής που ακόμη και οι περισσότεροι εθνικιστές δεν ξέρουν πραγματικά τι να... το κάνουν (σσ. να ζουν στη συλλογική μνήμη). Πώς «ζει» κανείς στη μνήμη; Οταν είσαι νεκρός πώς μπορείς να ξέρεις αν θα σε θυμούνται ή όχι; Ο Γούντι Άλεν ρωτήθηκε κάποτε εάν ήλπιζε να ζήσει για πάντα στη μνήμη των θεατών και απάντησε: «Θα προτιμούσα να μένω στο διαμέρισμά μου». Ακόμη και πολλές παραδοσιακές θρησκείες έχουν αλλάξει άποψη. Αντί να υπόσχονται κάποιον παράδεισο στη μετά θάνατον ζωή, έχουν αρχίσει να δίνουν πολύ μεγαλύτερη έμφαση στο τι μπορούν να κάνουν για εσάς σε αυτή τη ζωή.
Η σημερινή πανδημία θα αλλάξει την ανθρώπινη στάση απέναντι στον θάνατο;
Πιθανώς όχι. Ακριβώς το αντίθετο. Ο κορωνοϊός πιθανότατα θα μας κάνει να διπλασιάσουμε τις προσπάθειές μας για την προστασία των ζωών των ανθρώπινων ζώων. Η κυρίαρχη πολιτισμική αντίδραση στον κορωνοϊό δεν είναι η παραίτηση -είναι ένα μείγμα οργής και ελπίδας.
Όταν ξεσπούσε μια επιδημία σε μια προ-σύγχρονη κοινωνία, όπως στη μεσαιωνική Ευρώπη, οι άνθρωποι φυσικά φοβούνταν για τη ζωή τους και ήταν συντετριμμένοι από τον θάνατο των αγαπημένων τους, αλλά η κύρια πολιτισμική αντίδραση ήταν η παραίτηση. Οι ψυχολόγοι πιθανότατα να το αποκαλούσαν «μάθηση της αδυναμίας». Οι άνθρωποι έλεγαν στον εαυτό τους πως ήταν θέλημα Θεού -ή ίσως θεϊκή τιμωρία για τις αμαρτίες της ανθρωπότητας. «Ο Θεός ξέρει καλύτερα. Εμείς οι κακοί άνθρωποι το αξίζουμε. Και θα δείτε, όλα γίνονται για το καλό. Μην ανησυχείτε, οι καλοί άνθρωποι θα ανταμειφθούν στον ουρανό. Και μη χάνετε χρόνο ψάχνοντας για φάρμακο. Αυτή η ασθένεια εστάλη από τον Θεό για να μας τιμωρήσει. Εκείνοι που πιστεύουν ότι οι άνθρωποι μπορούν να ξεπεράσουν αυτή την επιδημία με τη δική τους εφευρετικότητα, προσθέτουν απλώς την αμαρτία της ματαιοδοξίας στα άλλα εγκλήματά τους. Ποιοι είμαστε εμείς που θα αποτρέψουμε τα σχέδια του Θεού;».
Η σημερινή στάση είναι το ακριβώς αντίθετο. Κάθε φορά που κάποια καταστροφή σκοτώνει πολλούς ανθρώπους -τροχαίο δυστύχημα, πυρκαγιά, ακόμη και τυφώνας- τείνουμε να το θεωρούμε ως αποτρέψιμη ανθρώπινη αποτυχία παρά ως θεϊκή τιμωρία ή αναπόφευκτη φυσική καταστροφή. Εάν η σιδηροδρομική εταιρεία δεν ήταν σφιχτή στον προϋπολογισμό ασφαλείας της, εάν ο δήμος είχε υιοθετήσει καλύτερους κανονισμούς σχετικά με κάποια πυρκαγιά και εάν η κυβέρνηση είχε στείλει βοήθεια πιο γρήγορα, αυτοί οι άνθρωποι θα μπορούσαν να σωθούν. Τον 21ο αιώνα, ο μαζικός θάνατος έχει γίνει ένας αυτόματος λόγος για αγωγές και έρευνες.
Αυτή είναι και η στάση μας απέναντι στους λοιμούς. Ενώ ορισμένοι θρησκευτικοί ιεροκήρυκες βιάστηκαν να περιγράψουν το AIDS ως τιμωρία του Θεού για τους ομοφυλόφιλους, η σύγχρονη κοινωνία υποχώρησε ευγενικά απέναντι σε τέτοιες απόψεις, και αυτές τις ημέρες γενικά βλέπουμε την εξάπλωση του ΑIDS, του Έμπολα και άλλων πρόσφατων επιδημιών ως οργανωτικές αποτυχίες. Υποθέτουμε ότι η ανθρωπότητα διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και εργαλεία για να περιορίσει αυτές τις πληγές και αν μια μολυσματική ασθένεια ξεπεράσει τον έλεγχο, οφείλεται στην ανθρώπινη ανικανότητα και όχι στον θείο θυμό. Ο κορωνοϊός δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα. Η κρίση έχει τελειώσει, αλλά το παιχνίδι κατηγοριών έχει ήδη ξεκινήσει. Διαφορετικές χώρες κατηγορούν η μία την άλλη. Οι πολιτικοί αντίπαλοι ρίχνουν την ευθύνη ο ένας στον άλλον σαν χειροβομβίδα χωρίς περόνη.
Παράλληλα όμως με την οργή, υπάρχει επίσης τεράστια ελπίδα.
Οι ήρωές μας δεν είναι οι ιερείς που θάβουν τους νεκρούς και δικαιολογούν την καταστροφή -οι ήρωές μας είναι οι γιατροί που σώζουν ζωές. Και οι σούπερ ήρωές μας είναι εκείνοι οι επιστήμονες στα εργαστήρια. Ακριβώς όπως οι θεατές του κινηματογράφου γνωρίζουν πως οι Spiderman και Wonder Woman θα νικήσουν τελικά τους κακούς και θα σώσουν τον κόσμο, έτσι είμαστε σίγουροι ότι μέσα σε λίγους μήνες, ίσως έναν χρόνο, οι άνθρωποι στα εργαστήρια θα βρουν αποτελεσματικότερες θεραπείες για την Covid-19, ακόμη και ένα εμβόλιο. Τότε θα δείξουμε σε αυτόν τον άσχημο κορωνοϊό ποιος είναι ο Κυρίαρχος οργανισμός σε αυτόν τον πλανήτη! Η ερώτηση στα χείλη όλων, από τον Λευκό Οίκο, τη Wall Street, μέχρι τα μπαλκόνια της Ιταλίας, είναι: «Πότε θα είναι έτοιμο το εμβόλιο;». Ποτέ. Όχι «αν».
Όταν το εμβόλιο είναι όντως έτοιμο και η πανδημία θα έχει τελειώσει, ποιο θα είναι το συμπέρασμα της ανθρωπότητας; Κατά πάσα πιθανότητα, θα πρέπει να επενδύσουμε ακόμη περισσότερες προσπάθειες για την προστασία των ανθρώπινων ζωών. Πρέπει να έχουμε περισσότερα νοσοκομεία, περισσότερους γιατρούς, περισσότερες νοσοκόμες. Πρέπει να στοκάρουμε περισσότερα αναπνευστικά μηχανήματα, περισσότερο προστατευτικό εξοπλισμό, περισσότερα τεστ. Πρέπει να επενδύσουμε περισσότερα χρήματα για την έρευνα άγνωστων παθογόνων ιών και την ανάπτυξη νέων θεραπειών. Δεν πρέπει να πιαστούμε ξανά στον ύπνο.
Κάποιοι μπορεί να υποστηρίξουν ότι αυτό είναι το λάθος μάθημα και ότι η κρίση πρέπει να μας διδάξει την ταπεινότητα. Δεν θα πρέπει να είμαστε τόσο σίγουροι για την ικανότητά μας να υποτάσσουμε τις δυνάμεις της φύσης. Πολλοί από αυτούς τους επικριτές είναι μεσαιωνικοί αρνητές, οι οποίοι κηρύττουν την ταπεινότητα ενώ είναι 100% σίγουροι ότι γνωρίζουν όλες τις σωστές απαντήσεις. Ορισμένοι μισαλλόδοξοι δεν μπορούν να βοηθήσουν τον εαυτό τους -ένας πάστορας που ηγείται της εβδομαδιαίας μελέτης της Βίβλου για το υπουργικό συμβούλιο του Ντόναλντ Τραμπ ισχυρίστηκε ότι αυτή η επιδημία είναι επίσης θεϊκή τιμωρία για την ομοφυλοφιλία. Αλλά ακόμη και οι περισσότεροι προασπιστές της παράδοσης σήμερα εμπιστεύονται την επιστήμη και όχι τις Γραφές.
Η Καθολική Εκκλησία έδωσε εντολή στους πιστούς να μείνουν μακριά από τις εκκλησίες. Το Ισραήλ έκλεισε τις συναγωγές του. Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν αποθαρρύνει τους ανθρώπους να επισκεφθούν τα τζαμιά. Οι ναοί και οι αιρέσεις όλων των ειδών έχουν αναστείλει τις δημόσιες τελετές. Και όλα αυτά επειδή οι επιστήμονες έχουν κάνει τους υπολογισμούς τους και συνέστησαν να κλείσουν αυτά τα ιερά μέρη.
Φυσικά, δεν είναι μεσαιωνιστές όλοι όσοι μας προειδοποιούν ότι τα ανθρώπινα όνειρα συνιστούν ύβρη.
Ακόμα και οι επιστήμονες θα συμφωνούσαν ότι πρέπει να είμαστε ρεαλιστές στις προσδοκίες μας και ότι δεν πρέπει να αναπτύξουμε τυφλή πίστη στη δύναμη των γιατρών να μας προστατεύουν από όλες τις καταστροφές της ζωής. Ενώ η ανθρωπότητα στο σύνολό της γίνεται όλο και πιο ισχυρή, οι μεμονωμένοι άνθρωποι πρέπει ακόμη να αντιμετωπίσουν την ευθραυστότητά τους. Ίσως σε έναν ή δύο αιώνες η επιστήμη να επεκτείνει την ανθρώπινη ζωή επ' αόριστον, αλλά όχι ακόμα. Με την πιθανή εξαίρεση μιας χούφτας δισεκατομμυριούχων, όλοι εμείς που ζούμε σήμερα θα πεθάνουμε μια μέρα και όλοι μας θα χάσουμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα. Πρέπει να ανταποκριθούμε στην προσωρινή μας κατάσταση.
Για αιώνες, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τη θρησκεία ως μηχανισμό άμυνας, πιστεύοντας ότι θα υπάρχουν για πάντα στη μεταθανάτια ζωή. Τώρα, οι άνθρωποι μερικές φορές στρέφονται στην επιστήμη ως εναλλακτικό αμυντικό μηχανισμό, πιστεύοντας ότι οι γιατροί θα τους σώζουν πάντα και ότι θα ζουν για πάντα στο διαμέρισμά τους. Χρειαζόμαστε μια ισορροπημένη προσέγγιση εδώ. Πρέπει να εμπιστευόμαστε την επιστήμη για να αντιμετωπίσουμε τις επιδημίες, αλλά πρέπει ακόμα να επωμιστούμε το βάρος της αντιμετώπισης της ατομικής μας θνησιμότητας και παροδικότητας.
Η παρούσα κρίση μπορεί πράγματι να κάνει πολλούς να αντιληφθούν την παροδικότητα της ανθρώπινης ζωής και των ανθρώπινων επιτευγμάτων.
Ωστόσο, ο σύγχρονος πολιτισμός μας στο σύνολό του πιθανότατα θα πάει στην αντίθετη κατεύθυνση. Καθώς θα του υπενθυμίζεται η εύθραστη φύση του, θα αντιδρά δημιουργώντας ισχυρότερες άμυνες. Όταν τελειώσει η παρούσα κρίση, δεν περιμένω να αυξηθούν οι προϋπολογισμοί στα τμήματα φιλοσοφίας. Αλλά στοιχηματίζω ότι θα δούμε μια τεράστια αύξηση στους προϋπολογισμούς των ιατρικών σχολών και των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης.
Και ίσως αυτό είναι το καλύτερο που μπορούμε να περιμένουμε. Οι κυβερνήσεις δεν είναι πολύ καλές στη φιλοσοφία. Δεν είναι ο τομέας τους. Οι κυβερνήσεις πρέπει πραγματικά να επικεντρωθούν στην οικοδόμηση καλύτερης υγειονομικής περίθαλψης. Εναπόκειται στον καθένα μας να το φιλοσοφήσει περισσότερο. Οι γιατροί δεν μπορούν να λύσουν το αίνιγμα της ύπαρξης για εμάς. Αλλά μπορούν να μας αγοράσουν λίγο περισσότερο χρόνο για να το σκεφτούμε. Αυτό που θα κάνουμε εμείς με αυτόν τον (επιπλέον) χρόνο εξαρτάται από εμάς».
***
Άρθρο του Γιουβάλ Νώε Χαράρι για τον θάνατο, την επιστήμη και τη θρησκεία, με αφορμή την κρίση του κορωνοϊού στην εφημερίδα Guardian
Επιμέλεια μετάφρασης: Γεωργία Αρσενίου
