Ο άνθρωπος είναι ένα λογικό ον — όπως έχω ακούσει να λένε τουλάχιστο. Μια ολόκληρη ζωή ψάχνω μ’ επιμέλειά να βρω αποδείξεις που να το επιβεβαιώνουν, αλλά δεν στάθηκα τυχερός ως τώρα, όσο κι αν ταξίδεψα σ’ ένα σωρό χώρες, σε όλες τις ηπείρους.
Το αντίθετο μάλιστα: είδα παντού τον κόσμο να βυθίζεται όλο και πιο πολύ στην παραφροσύνη. Είδα μεγάλα έθνη, άλλοτε πρωτοπόρα του πολιτισμού, να οδηγούνται στον κατήφορο από διαφόρους κήρυκες κι από κομπαστικές ανοησίες. Είδα τη σκληρότητα, τη μισαλλοδοξία και την πρόληψη να κάνουν άλματα, έτσι που έχουμε φτάσει τελικά σε σημείο, ώστε ο έπαινος του ορθολογισμού να θεωρείται γνώρισμα του ανθρώπου που είναι προσκολλημένος σε απαρχαιωμένες αντιλήψεις, λείψανο θλιβερό κάποιας περασμένης για πάντα εποχής. Όλα αυτά είναι αποκαρδιωτικά, αλλά η απελπισία είναι ένα άχρηστο συναίσθημα.
Για να της ξεφύγω κάθισα και μελέτησα το παρελθόν με περισσότερη προσοχή από άλλοτε και βρήκα, όπως κι ο Έρασμος, πως η τρέλα υπήρχε πάντα κι όμως η ανθρωπότητα επέζησε. Οι τρέλες της δικής μας εποχής είναι πιο ανώδυνες, αν τις συγκρίνει κανείς με τις τρέλες άλλων εποχών. Σε όσα ακολουθούν, θα κάνω ένα μείγμα από δικές μας ανοησίες κι από ανοησίες περασμένων αιώνων. Ίσως το αποτέλεσμα να μας βοηθήσει να δούμε την εποχή μας προοπτικά μέσα στο χρόνο και να την βρούμε όχι πολύ χειρότερη από άλλες εποχές, που οι πρόγονοί μας τις πέρασαν χωρίς να φτάσουν στην έσχατη καταστροφή.
Ο Αριστοτέλης, απ’ όσο ξέρω, ήταν ο πρώτος που είπε ξεκάθαρα, πως ο άνθρωπος είναι λογικό ζώο. Ο συλλογισμός οπού το στήριξε αυτό ήταν κάτι που σήμερα δεν μας φαίνεται τόσο εντυπωσιακό: το ότι, απλούστατα, μερικοί άνθρωποι είναι ικανοί να κάνουν λογαριασμούς.
Πίστευε πώς υπάρχουν τρία είδη ψυχής: η φυτική, που την έχουν όλα τα ζωντανά όντα, φυτά και ζώα, και η όποια ενδιαφέρεται μόνο για τη διατροφή και την ανάπτυξη, η ζωική, που φροντίζει για τη μετακίνηση και την έχουν ο άνθρωπος και τα ζώα, ως κι αυτά τα κατώτερα και, τέλος, η λογική ψυχή η διάνοια, που είναι ο θεϊκός νους, αλλά την έχουν κι οι άνθρωποι λίγο – πολύ, ανάλογα με την ευφυΐα τους. Αυτή η «λογική ψυχή» είναι που κάνει τον άνθρωπο λογικό ζώο. Και εκδηλώνεται η διάνοια με διαφόρους τρόπους, πιο έντονα όμως με την εκμάθηση της αριθμητικής.
Το ελληνικό σύστημα αρίθμησης ήταν πολύ άσχημο και έτσι ο πίνακας πολλαπλασιασμού ήταν πολύ δύσκολος και οι περίπλοκες πράξεις μπορούσαν να γίνουν μόνο από ανθρώπους εξαιρετικής ευφυΐας. Σήμερα, όμως, τα ηλεκτρονικά υπολογιστικά μηχανήματα εκτελούν περίπλοκες πράξεις καλύτερα απ’ τον ευφυέστερο άνθρωπο, αλλά κανένας δεν ισχυρίζεται ότι τα χρήσιμα αυτά όργανα είναι αθάνατα ή ότι λειτουργούν με θεϊκή έμπνευση. Καθώς η αριθμητική έχει γίνει ευκολότερη, θεωρείται κάτι το λιγότερο σπουδαίο.
Το αποτέλεσμα είναι ότι, ενώ πολλοί φιλόσοφοι επιμένουν να μας λένε πόσο θαυμαστά πλάσματα είμαστε, έχουν πάψει να μας παινεύουν για την ικανότητά μας στην αριθμητική. Επειδή δεν είναι πια συνήθεια στην εποχή μας να δείχνουμε με το δάχτυλο ορισμένα παιδιά που είναι δυνατά στην αριθμητική, σαν μαρτυρίες του ότι ο άνθρωπος είναι λογικό ον και ότι η ψυχή, ως ένα βαθμό τουλάχιστο, είναι αθάνατη, ας ψάξουμε αλλού για τέτοιες μαρτυρίες.
Που να κοιτάξουμε πρώτα; Να ψάξουμε ανάμεσα στους μεγάλους πολιτικούς, που έχουν οδηγήσει θριαμβευτικά τον κόσμο στη σημερινή του κατάσταση; ’Ή να κάνουμε αρχή απ’ τους ανθρώπους των γραμμάτων; Η απ’ τους φιλόσοφους;
Όλοι αυτοί διεκδικούν τα πρωτεία, αλλά νομίζω πως πρέπει ν’ αρχίσουμε μ’ εκείνους, που όλοι όσοι, σκέφτονται σωστά τους αναγνωρίζουν όχι μόνο σαν τους πιο καλούς, αλλά και σαν πιο σοφούς ανθρώπους: εννοώ τους κληρικούς. Αν αυτοί δεν αποδειχτούν λογικά όντα, τι ελπίδες μένουν τότε για μας,, τους κοινούς θνητούς; Και, αλίμονο — το λέω με όλο τον οφειλόμενο σεβασμό — μερικές φορές η σοφία τους δεν είναι και τόσο ολοφάνερη και, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, αυτές ακριβώς τις εποχές που η δύναμη του κλήρου ήταν μεγαλύτερη.
Μπέρτραντ Ράσελ
Αντιδημοφιλή δοκίμια
