Σ’ έναν διάλογο, μεταξύ του Καλλικλή και του Σωκράτη, ο Καλλικλής υποστηρίζει ότι ευτυχία είναι η ικανότητα να είσαι ευτυχισμένος, δηλαδή να χρησιμοποιείς όλα τα διαθέσιμα μέσα για να ζωντανέψεις και να τροφοδοτήσεις τα πιο ισχυρά πάθη.
Μόνον οι ισχυρότεροι, εκείνοι που διαθέτουν όλες τις ικανότητες, τα μέσα, τα χαρίσματα, κ.λπ. μπορούν να αποκτήσουν την ευτυχία αυτή.
Ο Σωκράτης, απ’ τη μεριά του, ανταπαντάει λέγοντας: Μ’ αυτόν τον τρόπο συμβαίνει να ζεις ασταμάτητα με το αίσθημα του ανεκπλήρωτου, διότι η επιθυμία είναι εκ φύσεως άπληστη.
Είναι όντως πειστική η απάντηση του Σωκράτη;
—Θα συμφωνούσα ευχαρίστως με τον Σωκράτη όσον αφορά την ηθική: το εγκώμιο του Καλλικλή για το νόμο του ισχυρότερου είναι ανήθικο. Ωστόσο, σε αντίθεση με το Σωκράτη, οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι η ευτυχία και το αγαθό είναι δυο ξεχωριστά πράγματα, και τις περισσότερες φορές ο τίμιος άνθρωπος που αποτυγχάνει είναι πιο δυστυχισμένος από τον κακό άνθρωπο που πετυχαίνει. Κατά συνέπεια, στο διάλογο ανάμεσα στον Καλλικλή και τον Σωκράτη, δεν παίρνω το μέρος κανενός.
Ο Σωκράτης έχει άδικο: το αγαθό (με την ηθική έννοια του όρου) και η ευτυχία είναι δυο διαφορετικά πράγματα. Και γι’ αυτόν το λόγο ακριβώς ο Καλλικλής έχει άδικο: ακόμα στην περίπτωση που ένας πετυχημένος απατεώνας ευτυχεί, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι ηθικά κατακριτέος. Τέλος, ο Σωκράτης έχει δίκιο στο συγκεκριμένο σημείο: είναι σχεδόν απίθανο να είναι πραγματικά ευτυχισμένος ο κακός άνθρωπος, διότι όποιος επιθυμεί εξουσία, πλούτη ή δόξα δεν τα θεωρεί ποτέ αρκετά και θέλει όλο και περισσότερα: σαν το πιθάρι των Δαναΐδων. Αν ευτυχία είναι να έχουμε όσα επιθυμούμε, τότε ο παθιασμένος άνθρωπος του Καλλικλή δεν πρόκειται ποτέ να είναι ευτυχισμένος: μόλις θα αποκτά κάτι, θα θέλει και κάτι άλλο· είναι καταδικασμένος να μείνει ανικανοποίητος.
—Άρα, το να επιθυμείς δεν σημαίνει ότι θες να ικανοποιηθεί η επιθυμία σου αλλά ότι επιζητάς όλο και περισσότερες επιθυμίες…
—Η επιθυμία υπάρχει όσο δεν ικανοποιείται. Όταν όμως ικανοποιηθεί τι γίνεται; Αν η επιθυμία είναι στέρηση, όπως ισχυρίζεται ο Σωκράτης στο Συμπόσιο, δεν μπορείτε παρά να επιθυμείτε ότι δεν έχετε… Πώς να είστε ευτυχισμένοι; Θέλετε να γίνετε εκατομμυριούχοι; Δεν είστε ευτυχισμένοι διότι δεν έχετε αυτό που επιθυμείτε. Κερδίζετε ένα εκατομμύριο στο λαχείο; Η ευτυχία σας είναι πρόσκαιρη: πολύ σύντομα επιθυμείτε κάτι άλλο, όπως για παράδειγμα να αγαπηθείτε ή να γίνεται δισεκατομμυριούχος. Επομένως, ο Σωκράτης και ο Καλλικλής έχουν άδικο για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Η αρετή δεν αρκεί για να είσαι ευτυχισμένος, ούτε η ευτυχία για να είσαι ενάρετος. Δεν είναι αυτός λόγος για να παραιτηθούμε απ’ τη μια ή την άλλη.
— Άρα η ευτυχία δεν έγκειται στην ικανοποίηση των επιθυμιών μας…
Όχι όσο η επιθυμία είναι στέρηση! Ευτυχία είναι να αποκτάς ότι επιθυμείς. Αν όμως η επιθυμία είναι στέρηση, επιθυμούμε εξ ορισμού μόνον ότι δεν έχουμε: οπότε δεν έχουμε ποτέ αυτό που επιθυμούμε (μόλις το αποκτούμε παύουμε πλέον να το επιθυμούμε) κι έτσι δεν είμαστε ποτέ ευτυχισμένοι… Απ’ την άλλη, η ευτυχία μπορεί να έγκειται στην ικανοποίηση των επιθυμιών μας αν επιθυμούμε αυτό που πράττουμε ή αυτό που υπάρχει (αυτό που δεν λείπει). Αν επιθυμείτε να περπατήσετε όταν περπατάτε, να φάτε όταν τρώτε, η επιθυμία σας ικανοποιείται απολύτως και τίποτα δεν σας εμποδίζει να είστε ευτυχισμένοι. Από σας εξαρτάται αν θα παραμείνετε δέσμιοι της στέρησης, της επιθυμίας φέρ’ ειπείν που στρέφεται προς στο μέλλον (η ελπίδα), ή αν θα ξέρετε πώς να ζείτε το παρόν, δηλαδή να επιθυμείτε ότι κάνετε ή ότι απολαμβάνετε τώρα.
Όλη η δυσκολία βρίσκεται στο ότι αυθόρμητα επιθυμούμε αυτό που μας λείπει: επιθυμούμε σχεδόν μόνον αυτό που δεν έχουμε, αυτό που ελπίζουμε, ενώ αυτό που μας κάνει ευτυχισμένους δεν είναι η στέρηση αλλά η απόλαυση, δεν είναι η ελπίδα αλλά η αγάπη και η δράση.
πηγή: απόσπασμα από το βιβλίο «Η ωραιότερη ιστορία της ευτυχίας» – εκδόσεις Κριτική
