Μήπως είστε σε σχέσεις χωρίς κατανόηση; Φοβάστε να δείξετε τον πραγματικό εαυτό σας; Βάζετε τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές σας; Μήπως αισθάνεστε ότι πρέπει, με κάθε κόστος, να αγωνίζεστε για το καλύτερο; Οι έντεκα πιο συνηθισμένες «παγίδες ζωής», οι στερεότυποι εκείνοι τρόποι με τους οποίους ανακυκλώνουμε τα σενάρια της ζωής μας και εξαιτίας των οποίων βιώνουμε μια συνεχή δυσφορία ή δυσλειτουργούμε σε διαπροσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, αποτέλεσαν το αντικείμενο μελέτης των ψυχολόγων Jefrey Young και Janet Klosko, οι οποίοι εισήγαγαν την έννοια και τη θεραπεία Σχημάτων.
- Τι είναι;
Είναι σχήματα αναπτύσσονται κατά τον Young ως αποτέλεσμα τοξικών εμπειριών της παιδικής μας ηλικίας. Συνιστούν: Ένα ευρύ, διάχυτο πρόβλημα ή μοτίβο, αποτελούμενο από μνήμες, συναισθήματα, σκέψεις και σωματικές αισθήσεις. Αφορά τον εαυτό και τις σχέσεις με τους άλλους και δημιουργήθηκε στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία. Αναπτύχθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής και είναι σημαντικό βαθμό δυσλειτουργικό.
Στην ενήλικη ζωή διεγείρονται από γεγονότα, τα οποία αντιλαμβανόμαστε (ασυνείδητα) ως παρόμοια με τις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας. Όταν κάποια από τις παγίδες ενεργοποιηθεί, βιώνουμε ένα ισχυρό αρνητικό συναίσθημα, όπως: θλίψη, ντροπή, φόβο ή οργή. Οι παγίδες παλεύουν να επιβιώσουν, ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης ανάγκης για συνέπεια. Η δυσλειτουργική φύση των παγίδων γίνεται εξαιρετικά εμφανής , όταν οι άνθρωποι συνεχίζουν να διαιωνίζουν τις παγίδες τους στις αλληλεπιδράσεις τους με τους άλλους, έστω και αν οι αντιλήψεις τους δεν είναι πια ακριβείς.
Πώς αναπτύσσονται οι παγίδες;
Η κληρονομικότητα, η έμφυτη ιδιοσυγκρασία και το περιβάλλον, τα πρώιμα τραυματικά γεγονότα αλληλεπιδρούν. Ως αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης προκύπτουν οι παγίδες. Οι τοξικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας είναι πρωταρχική πηγή. Σε μεγάλο βαθμό, η δυναμική της οικογένειας είναι η δυναμική ολόκληρου του πρώιμου κόσμου του παιδιού. Άλλες επιρροές είναι οι φίλοι, το σχολείο, οι κοινωνικές ομάδες, η κουλτούρα του περιβάλλοντος.
Ιδιοσυγκρασία καθορίζει εν μέρει το κατά πόσο το άτομο ταυτίζεται με τα χαρακτηριστικά ενός «σημαντικού άλλου» και τα εσωτερικεύει. Κάθε παιδί έχει μια μοναδική προσωπικότητα. Η συναισθηματική ιδιοσυγκρασία αλληλεπιδρά με τα οδυνηρά γεγονότα της παιδικής ηλικίας για τη δημιουργία των παγίδων. Ένα εξαιρετικά ευνοϊκό ή αρνητικό πρώιμο περιβάλλον μπορεί να κάμψει τη συναισθηματική ιδιοσυγκρασία σε σημαντικό βαθμό και το αντίστροφο.
Από πού προέρχονται οι παγίδες;
Προκύπτουν από ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες κατά την παιδική ηλικία. Οι πέντε πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες των ανθρώπων είναι:
-Βασική ασφάλεια. Παγίδες: Εγκατάλειψη, Δυσπιστία, Κακοποίηση
-Επαφή με τους άλλους. Παγίδες: Συναισθηματική Στέρηση, Κοινωνικός Αποκλεισμός
–Αυτονομία. Παγίδες: Εξάρτηση
-Αυτοεκτίμηση. Παγίδες: Μειονεκτικότητα, Αποτυχία
-Αυτό-έκφραση. Παγίδες: Υποταγή, Ανελαστικά Πρότυπα
-Ρεαλιστικά όρια. Παγίδες: Αυτονόητο Δικαίωμα
Οι άνθρωποι αναπτύσσουν δυσλειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης και αντιδράσεις, ώστε να μπορέσουν να προσαρμοστούν και να μη χρειάζεται να βιώσουν τα συναισθήματα που τους προκαλούν. Όλοι οι οργανισμοί έχουν τρεις βασικές αντιδράσεις στην απειλή: μάχη, φυγή και υποταγή. Αυτές αντιστοιχούν στους τρεις τρόπους αντιμετώπισης των παγίδων, στην αντεπίθεση (υπεραναπλήρωση), στην απόδραση (αποφυγή) και στην υποχώρηση (παράδοση).Αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης είναι συνήθως λειτουργικοί στην παιδική ηλικία, γίνονται όμως δυσλειτουργικοί, καθώς το παιδί μεγαλώνει, επειδή συνεχίζουν να διαιωνίζουν την παγίδα.
ΠΑΓΙΔΕΣ ΖΩΗΣ: ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ (ΙV)
Υποταγή: «Ό,τι πεις
Με την Υποταγή θυσιάζετε τις προσωπικές σας ανάγκες και επιθυμίες σας προκειμένου να ικανοποιήσετε τους άλλους ή να καλύψετε τις ανάγκες σας. Το μόνο άτομο που δε νιώθετε την υποχρέωση να ικανοποιήσετε- είναι ο εαυτός σας. Είναι οι ανάγκες των άλλων ανθρώπων αυτές που προηγούνται πάντα. Χάνετε τον εαυτό σας μέσα στους άλλους. Αφήνετε τους άλλους να σας ελέγχουν.
Το αίσθημα της υποταγής είναι καταπιεστικό, είναι τεράστια ευθύνη, είναι κάτι το εξουθενωτικό. Η ζωή χάνει την ανεμελιά και την ελευθερία της. Η παγίδα αυτή σας οδηγεί στην παθητικότητα. Παραμένετε ένας απλός παρατηρητής της ζωής σας. Περιμένετε και ελπίζετε, να βελτιωθούν σα θαύμα, τα πράγματα ξαφνικά.
Θεωρείτε τον εαυτό σας βολικό και ευπροσάρμοστο. Δυσκολεύεστε να θέστε όρια στις απαιτήσεις που έχουν οι άλλοι από εσάς. Η παγίδα αυτή μειώνει την αυτοεκτίμησή σας. Ο συσσωρευμένος θυμός σας αποτελεί μια απόδειξη της υποτακτικής παρά της βολικής σας στάσης.
Δύο είδη υποταγής:
- Αυτοθυσία (υποταγή λόγω ενοχής)
- Υποτακτικότητα (υποταγή λόγω φόβου)
- Αυτοθυσία: «Έγινα θυσία»
Η αυτοθυσία σας δημιουργεί το αίσθημα της ευθύνης για την ευτυχία των άλλων. Συμμετέχετε συναισθηματικά σε όλα τα γεγονότα και τις καταστάσεις (χαρακτηριστικό της έμφυτης ιδιοσυγκρασίας σας). Θέλετε να ανακουφίζετε τον πόνο των άλλων. Προσπαθείτε να διορθώσετε τα πράγματα, να τα κάνετε καλύτερα. Η υποταγή σας είναι εκούσια.
Αν και όσοι αυτοθυσιάζονται νιώθουν λιγότερο θυμό από τους υποτακτικούς, ωστόσο είναι βέβαιο πως θα τον νιώσετε ακόμη κι αν δεν αναγνωρίζετε αυτή τη δυσαρέσκεια. Το σύστημα «δίνω-παίρνω» έχει χάσει την ισορροπία του.
Νιώθετε τύψεις όποτε βάζετε πρώτο τον εαυτό σας, όταν θυμώνετε, όποτε διεκδικείτε τα δικαιώματά σας.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Δίνετε πολλά στους άλλους και δε ζητάτε τίποτα σε αντάλλαγμα.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε καταστάσεις που απαιτούν να παίρνεις και να δίνεις.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Δίνετε όσο το δυνατό λιγότερα στους άλλους.
Αιτίες της παγίδας:
– Οι γονείς σας δε βρίσκονταν αρκετά κοντά σας (π.χ. ασθένεια, ωράρια) και αναγκαστήκατε να φροντίζετε εσείς όλη την οικογένεια.
– Οι γονείς σας σας μιλούσαν για τα προσωπικά τους προβλήματα κι είχατε το ρόλο του ακροατή.
– Οι γονείς σας σας έκαναν να νιώθετε ένοχος ή εγωιστής αν δεν κάνατε αυτό που ήθελαν.
– Οι γονείς σας φρόντιζαν ανιδιοτελώς τους άλλους.
– Ήσαστε πολύ προσεκτικός, επειδή ανησυχούσατε για την τάση του γονιού σας να αγχώνεται ή να στεναχωριέται υπερβολικά.
- Υποτακτικότητα: «Yes, sir!»
Είτε έχετε, είτε δεν έχετε αποφασίσει κάτι, νιώθετε πως δεν έχετε το δικαίωμα να πάρετε μόνοι σας αποφάσεις. Η διαδικασία της υποταγής υπακούει πάντα σ’ έναν εξωτερικό εξαναγκασμό. Δίνετε μεγαλύτερη δύναμη στους ανθρώπους που σας υποτάσσουν απ’ ό,τι αυτοί έχουν στην πραγματικότητα.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Επιτρέπετε σε άλλα άτομα να ελέγχουν καταστάσεις και να κάνουν επιλογές.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε τις καταστάσεις που μπορεί να περιλαμβάνουν διαμάχη με άλλο άτομο.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Επαναστατείτε ενάντια στην εξουσία. Γίνεστε επιθετικοί, αυταρχικοί, εκδικητικοί και εγωκεντρικοί. Χάνετε την αυτοκυριαρχία σας πολύ εύκολα και εκφράζετε το θυμό σας με ακατάλληλο τρόπο. Όσοι έχουν αυτή την παγίδα και υπεραναπληρώνουν, συμπεριφέρονται σαν να είναι οι μοναδικοί άνθρωποι στον κόσμο, σαν να έχουν μόνο αυτοί ανάγκες. Συχνά έχουν μακροχρόνιες συγκρούσεις με τους γονείς τους. Αν και επιμένουν να αδιαφορούν για τους κανόνες, είναι το ίδιο υποταγμένοι σ’ αυτούς.
Αιτίες της παγίδας:
– Οι γονείς σας προσπαθούσαν να ελέγξουν ή να κατευθύνουν κάθε πλευρά της ζωής σας, δε σας επέτρεπαν να κάνετε τις δικές σας επιλογές, σας τιμωρούσαν, σας απειλούσαν ή θύμωναν μαζί σας όταν δε συμπεριφερόσαστε όπως ήθελαν.
– Αν διαφωνούσατε, οι γονείς σας αποσύρονταν συναισθηματικά ή διέκοπταν την επικοινωνία.
– Νιώθατε πως οι γονείς σας δε σέβονταν τις ανάγκες, τις γνώμες ή τα δικαιώματά σας.
– Συχνά νιώθατε θυμό για τους γονείς σας, επειδή δε σας έδιναν την ελευθερία που είχαν τα άλλα παιδιά.
Ανελαστικά Πρότυπα: «Τίποτα λιγότερο από το τέλειο!»
Αν έχετε πέσει στην παγίδα των Ανελαστικών Προτύπων αγωνίζεστε αδιάκοπα να εκπληρώσετε τις υπερβολικά υψηλές προσδοκίες σας. Το κυρίαρχο συναίσθημα είναι η πίεση. Πιέζεστε διαρκώς για να είστε ο καλύτερος. Οι άλλοι πιστεύουν πως έχετε καταφέρει πολλά, αλλά εσείς θεωρείτε τις επιτυχίες σας δεδομένες. Αποτελούν απλά μια εκπλήρωση των απαιτήσεων που είχατε από τον εαυτό σας.
Τρεις τύποι της παγίδας των Ανελαστικών Προτύπων:
- Καταναγκαστικότητα
- Προσανατολισμός προς την επιτυχία
- Προσανατολισμός προς την κοινωνική αναγνώριση
- Καταναγκαστικότητα: «Όλα στην εντέλεια;»
Καταναγκαστικό είναι το άτομο εκείνο που διατηρεί τα πάντα σε μια τέλεια τάξη. Είστε ο τύπος του ανθρώπου που φροντίζει για την παραμικρή λεπτομέρεια. Νιώθετε απογοήτευση και αναστάτωση όταν τα πράγματα δεν είναι έτσι όπως εσείς θέλετε.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης:
Υποχώρηση/Παράδοση: Σπαταλάτε υπερβολικά πολύ χρόνο προσπαθώντας να είστε τέλειοι.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε ή αναβάλλετε καταστάσεις ή καθήκοντα στα οποία θα κριθεί η επίδοσή σας.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Δεν ενδιαφέρεστε καθόλου για τα πρότυπα- εκτελείτε καθήκοντα με βιαστικό, απρόσεκτο τρόπο.
- Προσανατολισμός προς την επιτυχία: «Κοίτα τι κάνω!»
Η κατηγορία αυτή ανήκει στον τύπο του ονομαζόμενου εργασιομανή. Μπορεί να είστε εργασιομανής με πράγματα διαφορετικά από τη δουλειά σας. Μπορεί να ασχολείστε υπερβολικά με τη διακόσμηση του σπιτιού, τα ψώνια, τα χόμπι, τα σπορ, μπορεί να είναι οτιδήποτε το οποίο μετατρέπετε σε δουλειά και σας υποδουλώνει.
- Προσανατολισμός προς την κοινωνική αναγνώριση: «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου…»
Ο προσανατολισμός προς την κοινωνική αναγνώριση αποτελεί ένα υπερβολικό ενδιαφέρον προς την απόκτηση κύρους, πλούτου, ομορφιάς- ενός ψεύτικου εαυτού.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Προσπαθείτε να εντυπωσιάσετε τους άλλους.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε να αλληλεπιδράτε με όσους επιδιώκετε την επιδοκιμασία τους.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Κάνετε περισσότερα από όσα περνούν από το χέρι σας για να προκαλέσετε τη δυσαρέσκεια των άλλων, μένετε στο παρασκήνιο.
Αιτίες της παγίδας:
– Η αγάπη των γονιών σας εξαρτιόταν από το πόσο ανταποκρινόσασταν στα πρότυπά τους. Σας ταπείνωναν ή σας κατέκριναν αν δεν ανταποκρινόσασταν.
– Οι γονείς σας ήταν πρότυπα υψηλών, ακλόνητων στάνταρ.
– Η παγίδα σας αναπτύχθηκε ως αναπλήρωση στη μειονεκτικότητα, στον κοινωνικό αποκλεισμό, στη στέρηση ή την αποτυχία.
Αυτονόητο Δικαίωμα: «Μα ποιος είμαι επιτέλους;»
Οι άνθρωποι που έχουν πέσει σ’ αυτή την παγίδα νιώθουν μοναδικοί. Επιμένουν ότι μπορούν να κάνουν, να πουν ή να έχουν ο,τι θελήσουν αμέσως. Περιφρονούν αυτά που οι άλλοι θεωρούν λογικά, οτιδήποτε είναι εφικτό, το χρόνο ή την υπομονή που συνήθως απιτούνται και τις συνέπειες στους άλλους. Δυσκολεύονται να επιβάλουν την πειθαρχία στον εαυτό τους.
Τρία είδη Αυτονόητου Δικαιώματος:
- Κακομαθημένη Αίσθηση Αυτονόητου Δικαιώματος
- Αυτονόητο Δικαίωμα της Εξάρτησης
- Παρορμητικότητα
- Κακομαθημένη Αίσθηση Αυτονόητου Δικαιώματος: «Γιατί έτσι!»
Θεωρείτε τον εαυτό σας ξεχωριστό. Είστε απαιτητικός και καταπιεστικός και θέλετε τα πάντα να γίνονται έτσι, όπως επιθυμείτε εσείς. Όταν οι άλλοι σας στέκονται εμπόδιο, θυμώνετε. Δείχνετε πολύ λίγη κατανόηση ή ενδιαφέρον για τα συναισθήματα των άλλων.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Εκφοβίζετε άλλους για να κάνετε το δικό σας, επαίρεστε για ίδια επιτεύγματα.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε καταστάσεις, όπου είστε μέτριος και όχι ανώτερος.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Φροντίζετε υπερβολικά τις ανάγκες των άλλων.
- Αυτονόητο Δικαίωμα της Εξάρτησης: «Φρόντισέ με, είπα!»
Νιώθετε πως έχετε το δικαίωμα να εξαρτάστε από τους άλλους. Υιοθετείτε το ρόλο του αδύναμου, ανίκανου και ανήμπορου και έχετε από τους άλλους την απαίτηση να σας προστατεύσουν και να σας φροντίσουν. Το ενδιαφέρον των άλλων είναι δικαίωμά σας. Σας το χρωστούν. Όταν κάποιος δε σας φροντίζει, θυμώνετε, αλλά εκφράζετε το θυμό με άλλους τρόπους (κατσούφιασμα, γρίνια, παθητικοεπιθετική συμπεριφορά κ.λπ.).
- Παρορμητικότητα: «Αυτό θέλω και το θέλω ΤΩΡΑ!»
Έχετε πρόβλημα στο να ελέγχετε τις παρορμήσεις σας. Συμπεριφέρεστε με βάση τις επιθυμίες και τα συναισθήματά σας, χωρίς να υπολογίζετε τις συνέπειες. Πάσχετε από μια γενικότερη έλλειψη οργάνωσης και δομής. Δεν έχετε πειθαρχία. Έχετε προβλήματα αυτοελέγχου και αυτοκυριαρχίας (π.χ. εθισμοί: κάπνισμα, ποτό, υπερβολικό φαγητό, ναρκωτικά, καταναγκαστικό σεξ). Μπορεί να έχετε την τάση να αναβάλετε. Συχνά δεν μπορείτε να εκφράσετε το θυμό σας με ώριμο τρόπο, αλλά με ανεξέλεγκτο.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Εγκαταλείπετε εύκολα τα καθήκοντα ρουτίνας.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε την εργασία ή την αποδοχή ευθύνης.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Γίνεστε υπερβολικά αυτο-ελεγχόμενοι ή αυτο-πειθαρχικοί.
Αιτίες της παγίδας:
– Αυναμία επιβολής περιορισμών. Οι γονείς δεν ασκούσαν επαρκή έλεγχο και πειθαρχία. Τα κακομάθαιναν.
- Κακομαθημένη Αίσθηση Αυτονόητου Δικαιώματος: τα παιδιά είχαν ό,τι και όποτε το ζητούσαν.
- Παρορμητικότητα: Τα παιδιά δεν έμαθαν να ανέχονται την απογοήτευση ή να ελέγχουν τις παρορμήσεις τους. Οι γονείς δεν τους έδιναν ευθύνες, δεν τα άφηναν να υποστούν τις συνέπειες των πράξεών τους.
- Αυτονόητο Δικαίωμα της Εξάρτησης: Οι γονείς έκαναν όλα τα χατίρια. Αναλάμβαναν καθημερινές ευθύνες του παιδιού ή δύσκολες δραστηριότητες. Το παιδί δεν είχε καμία υποχρέωση.
ΠΑΓΙΔΕΣ ΖΩΗΣ: ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ (ΙΙΙ)
Εξάρτηση: «Θέλω τη “μαμά” μου!»
Αν έχετε πέσει στην παγίδα της Εξάρτησης, νιώθετε ανίκανοι να αντιμετωπίσετε την καθημερινή ζωή αποτελεσματικά, χωρίς σημαντική βοήθεια από άλλους. Εξαρτιέστε από τους άλλους, προκειμένου να μπορέσετε να λειτουργήσετε και χρειάζεστε συνεχή υποστήριξη. Έχετε ανάγκη από ισχυρά πρότυπα από τα οποία θέλετε να εξαρτηθείτε, επιτρέποντας τους να κατευθύνουν τη ζωή σας. Στη δουλειά, αποφεύγετε να ενεργείτε με δική σας πρωτοβουλία.
Όταν πρέπει να πάρετε μια απόφαση, ζητάτε τις γνώμες των άλλων, τις συμβουλές ενός ατόμου, το οποίο εμπιστεύεστε σε μεγάλο βαθμό και βασίζεστε σ’ αυτές.
Οι εξαρτημένοι άνθρωποι δε συμπαθούν τις αλλαγές. Θέλουν τα πάντα να παραμένουν ίδια. Η έλλειψη πίστης στην κρίση τους τους κάνει να φοβούνται τόσο πολύ την αλλαγή.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Ζητάτε από τους σημαντικούς άλλους (γονείς, σύζυγο) να πάρουν για εσάς τις αποφάσεις. Συμπεριφέρεστε σταθερά με τρόπους τέτοιους, ώστε να εξασφαλίζετε τη βοήθεια των άλλων. Έχετε στη διάθεσή σας ανθρώπους που ενεργούν εκ μέρους σας.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε ανάληψη νέων προκλήσεων (π.χ. εκμάθηση οδήγησης). Αποφεύγετε δραστηριότητες που θεωρείτε πολύ δύσκολες. Αποφεύγετε να αποχωρίζεστε τους γονείς ή το σύντροφο. Σπάνια ζείτε ή ταξιδεύετε μόνος. Το ίδιο σπάνια πηγαίνετε κινηματογράφο μόνος ή τρώτε μόνος.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Γίνεστε τόσο αυτοστήρικτος που δε ζητάτε τίποτα από κανέναν (αντεξάρτηση, «μη εξαρτημένος»). Πρέπει κάθε στιγμή να αποδεικνύετε στον εαυτό σας και στους άλλους ότι μπορείτε να τα βγάλετε πέρα μόνος/η του/της. Συμπεριφέρεστε σαν να μη χρειάζεστε τη βοήθεια κανενός. Δεν επιτρέπετε στον εαυτό σας να δεχτεί τη συμπαράσταση των άλλων γιατί αυτό σας κάνει να νιώθετε πάρα πολύ ευάλωτος/η.
Αιτίες της παγίδας:
– Υπερπροστατευτικότητα: οι γονείς κάνουν τα παιδιά τους εξαρτημένα. Ενθαρρύνουν την εξαρτημένη συμπεριφορά, καταδικάζουν την ανεξαρτησία των παιδιών, δημιουργούν ένα ασφυκτικό κλίμα, ενώ δεν τους παρέχουν καμία ελευθερία και ούτε τα βοηθούν να γίνουν αυτάρκη.
– Υποπροστατευτικότητα: οι γονείς δε φροντίζουν καθόλου τα παιδιά. Από πολύ μικρή ηλικία αυτά μαθαίνουν να ζουν μόνα τους και πρέπει να λειτουργήσουν σ’ ένα επίπεδο που προηγείται της ηλικίας τους. Τα παιδιά αυτά μπορεί να δίνουν την εντύπωση ότι είναι αυτόνομα, στην ουσία όμως έχουν έντονες ανάγκες εξάρτησης.
Ευαλωτότητα: «Σεισμοί, λοιμοί, καταποντισμοί, χαλάζι και βροχή»
Η παγίδα της Ευαλωτότητας σας κάνει να ζείτε με το φόβο πως μια μεγάλη καταστροφή πρόκειται να σας πλήξει- είτε φυσική, οικονομική, είτε ακόμη και αρρώστια ή θάνατος. Δε νιώθετε ασφαλείς. Οι φόβοι σας είναι υπερβολικοί, παρόλα αυτά τους αφήνετε να ελέγχουν τη ζωή σας και διοχετεύετε όλη σας την ενέργεια στο να βεβαιωθείτε ότι είστε ασφαλείς.
Κατηγορίες Ευαλωτότητας:
- Υγεία και ασθένεια
- Κίνδυνος
- Φτώχεια
- Απώλεια ελέγχου
- Υγεία και ασθένεια
Αν ανήκετε σ’ αυτή την κατηγορία της Ευαλωτότητας μπορεί να είστε υποχονδριακός/ή. Ανησυχείτε υπερβολικά για την υγεία σας. Παρά το γεγονός ότι οι γιατροί σας επιβεβαιώνουν πως δεν έχετε τίποτα, εσείς είστε σίγουρος/η πως είστε άρρωστος/η.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που εκδηλώνουν προσβολές πανικού ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία. Ψάχνετε διαρκώς για σωματικά συμπτώματα που να προμηνύουν κάποιο πιθανό πρόβλημα. Έχετε αναπτύξει μια υπερευαισθησία σε οποιαδήποτε σωματική σας αντίδραση.
- Κίνδυνος
Αν ανήκετε σ’ αυτή την κατηγορία, ανησυχείτε υπερβολικά για την προσωπική σας ασφάλεια, καθώς και για την ασφάλεια των αγαπημένων σας προσώπων. Πιστεύετε ότι ο κόσμος είναι γεμάτος κινδύνους.
Σας διακατέχει ένα γενικό αίσθημα ανασφάλειας, όταν βρίσκεστε έξω από το σπίτι σας. Ακόμη φοβάστε τις καταστροφές, όπως τα αυτοκινητιστικά και τα αεροπορικά δυστυχήματα.
- Φτώχεια
Ένα μεγάλο μέρος της σκέψης σας το απασχολεί η ιδέα της προστασίας και της ασφάλειάς σας. Νιώθετε πως πρέπει να έχετε ένα συγκεκριμένο απόθεμα χρημάτων για να είστε ασφαλείς. Φοβάστε αδικαιολόγητα πως θα χρεοκοπήσετε. Ανησυχείτε χωρίς λόγο για την πληρωμή των λογαριασμών.
Ο έλεγχος των χρημάτων αποτελεί μια πολύ σοβαρή υπόθεση για σας. Χρειάζεστε τα χρήματα για την περίπτωση που θα σας συμβεί κάτι.
- Απώλεια ελέγχου
Αν ανήκετε σ’ αυτό τον τύπο ευαλωτότητας, φοβάστε μια καταστροφή ψυχολογικής φύσεως κυρίως- μήπως πάθετε νευρικό κλονισμό. Φοβάστε μήπως τρελαθείτε ή μήπως χάσετε τον έλεγχο. Και στην περίπτωση αυτή ίσως εκδηλώνετε προσβολές πανικού.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Διαβάζετε με εμμονή για καταστροφές σε εφημερίδες και τις προσδοκάτε σε καθημερινές καταστάσεις. Είστε καχύποπτος/η σε οτιδήποτε από το περιβάλλον σας έχει σχέση με την πιθανότητα αρρώστιας σας. Μπορεί να διαβάζετε τα πάντα γύρω από αυτό το θέμα. Ξοδεύετε με μεγάλη δυσκολία τα χρήματα και κάνετε το παν για να αποταμιεύσετε ακόμη και ευτελή ποσά.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε να πηγαίνετε σε μέρη που δε φαίνονται ολοκληρωτικά «ασφαλή». Αποφεύγετε εντελώς οποιαδήποτε αναφορά σχετική με ασθένεια. Αποφεύγετε τα ταξίδια. Αποφεύγετε πολλές καταστάσεις, στερώντας σας τις πιο ευχάριστες δραστηριότητες της ζωής.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Λειτουργείτε απρόσεκτα αψηφώντας τον κίνδυνο (αντι-φοβικός).
Αιτίες της παγίδας:
– Μέσω της μίμησης, όπου κάποιος γονιός υπέφερε από την ίδια παγίδα.
– Κάποιος από τους γονείς σας ήταν υπερπροστατευτικός.
– Οι γονείς σας δε σας προστάτευαν αρκετά και νιώθατε σωματικά, συναισθηματικά ή οικονομικά ανασφαλής.
– Ήσασταν άρρωστος/η ή ζήσατε μια σοβαρή τραυματική εμπειρία ως παιδί.
– Ο ένας γονιός σας αντιμετώπισε μια σοβαρή τραυματική εμπειρία και ίσως πέθανε.
Μειονεκτικότητα: «Πόσο ντρέπομαι για μένα!»
Η παγίδα της Μειονεκτικότητας σας κάνει να νιώθετε εσωτερικά ελαττωματικός/ές και ανεπαρκείς. Πιστεύετε πως κανείς απ’ όσους σας γνωρίζουν πραγματικά δε θα μπορούσε να σας αγαπήσει. Δυσκολεύεστε να πιστέψετε πως οι κοντινοί σας άνθρωποι σας εκτιμούν, γι’ αυτό περιμένετε την απόρριψή τους. Η παγίδα της Μεονεκτικότητας αφορά μια εσωτερική κατάσταση. Αν και είναι μία από τις πιο συνηθισμένες παγίδες, δεν είναι τόσο εμφανής. Επειδή το υποτιθέμενο ελάττωμά σας είναι εσωτερικό, δεν είναι φανερό, ανησυχείτε από το φόβο της αποκάλυψής του.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Δεν έχετε αυτοπεποίθηση και φαίνεστε ανασφαλείς. Υποχωρείτε στο αίσθημα της αναξιότητάς σας. Επιλέγετε επικριτικούς και απορριπτικούς φίλους και ακυρώνετε τον εαυτό σας.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε να εκφράζετε πραγματικές σκέψεις και αισθήματα και δεν αφήνετε τους άλλους να σας πλησιάζουν. Ίσως επιτρέπετε στον εαυτό σας να γίνει ευάλωτος σε κάποια συγκεκριμένα και όχι σε όλα τα σημεία. Μπορεί να υποφέρετε από εθισμούς ή καταναγκασμούς (ποτό, ναρκωτικά, εργασιομανία, υπερβολικό φαγητό).
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Φαίνεστε τόσο καλά, που κανείς δε θα μπορούσε να πιστέψει ότι υποφέρετε απ’ αυτή την παγίδα. Αγνοείτε σε μεγάλο βαθμό τα βαθιά αισθήματα ντροπής. Αντεπιτίθεστε με το ναρκισσισμό. Επικρίνετε και απορρίπτετε τους άλλους, ενώ φαίνεστε να είστε τέλειος.
Αιτίες της παγίδας:
– Κάποιος από τους γονείς σας σας απέρριπτε ή δεν έδειχνε την αγάπη του, νιώθατε ότι δε σας σεβόταν, σας κατηγορούσε, σας σύγκρινε δυσμενώς με άλλους, σας επέπληττε, ήταν επικριτικός, τιμωρητικός, προσβλητικός απέναντί σας. Νιώθατε πως όλα αυτά σας άξιζαν και κατηγορούσατε τον εαυτό σας.
– Κάποιος από την οικογένειά σας σας ασκούσε σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βία.
– Ο ένας γονιός σας εγκατέλειψε το σπίτι και κατηγορούσατε τον εαυτό σας γι’ αυτό.
Αποτυχία: «Δεν μπορώ να κάνω τίποτα σωστά!»
Η παγίδα της Αποτυχίας ανταποκρίνεται στην πεποίθηση της ανεπάρκειάς σας στην επιτυχία, όπως για παράδειγμα στο χώρο της δουλειάς, του σχολείου και των σπορ. Πιστεύετε πως είστε αποτυχημένοι σε σχέση με τους συνομηλίκους σας. Είτε φαίνεστε, είτε όχι πετυχημένοι, τις περισσότερες φορές θεωρείτε τον εαυτό σας αποτυχημένο.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Εκτελείτε καθήκοντα με μισή καρδιά και με πρόχειρο τρόπο.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε τις εργασιακές προκλήσεις εντελώς, καθυστερείτε στα καθήκοντα. Η γενικότερη αντίληψή σας είναι «ποιο το όφελος;». Νιώθετε πως δεν αξίζει τον κόπο να προσπαθήσετε, γιατί ούτως ή άλλως θα καταλήξετε στην αποτυχία.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Γίνεστε υπερ-επιτυχής, πιέζοντας συνεχώς τον εαυτό σας.
Αιτίες της παγίδας:
– Ο ένας γονιός ήταν επικριτικός με τις επιδόσεις σας, σας αποκαλούσε «ανόητο, κουτό, αδέξιο, αποτυχημένο, βλάκα, ατάλαντο, τεμπέλη κ.λπ.». Είναι πιθανό να σας κακομεταχειριζόταν.
– Ο ένας γονιός σας ήταν πολύ πετυχημένος και πιστέψατε πως δε θα μπορούσατε να ανταποκριθείτε στα υψηλά πρότυπα.
– Ο ένας γονιός δεν ενδιαφερόταν για την επιτυχία σας ή φερόταν ανταγωνιστικά απέναντί σας ή φοβόταν μήπως σας χάσει λόγω της επιτυχίας σας.
– Δεν ήσαστε τόσο καλός όσο τα άλλα παιδιά (μαθησιακές δυσκολίες, διάσπαση προσοχής κ.λπ.). Σταματήσατε να προσπαθείτε για να αποφύγετε την ταπείνωση.
– Σας συνέκριναν αρνητικά με τους άλλους.
– Νιώθατε κατώτερος από τους συμμαθητές σας και ότι δε θα γίνετε ποτέ ισάξιός τους (π.χ. χώρα καταγωγής, οικονομική κατάσταση οικογένειας, μορφωτικό επίπεδο γονιών)
– Οι γονείς σας δε σας έθεταν περιορισμούς. Δεν είστε συνηθισμένος στην αυτοκυριαρχία ή στις ευθύνες.
ΠΑΓΙΔΕΣ ΖΩΗΣ: ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ (ΙΙ)
Εγκατάλειψη: «Μη μ’ αφήνεις, μη!»
Η παγίδα της Εγκατάλειψης ανταποκρίνεται στο συναίσθημα ότι οι άνθρωποι που αγαπάτε θα σας εγκαταλείψουν και ότι θα καταλήξετε συναισθηματικά απομονωμένοι. Είτε νιώθετε πως οι δικοί σας άνθρωποι θα πεθάνουν, θα φύγουν από το σπίτι, είτε θα σας εγκαταλείψουν, επειδή προτιμούν κάποιον άλλο, έχετε την αίσθηση πως θα μείνετε μόνοι. Ακόμη και οι φυσιολογικοί αποχωρισμοί μπορεί να σας αναστατώνουν ή να σας εκνευρίζουν. Οτιδήποτε θυμίζει αποστασιοποίηση ενεργοποιεί την παγίδα- ακόμη κι αν δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματική απώλεια ή την εγκατάλειψη.
Μόλις ενεργοποιείται η παγίδα, και με την προϋπόθεση ότι ο αποχωρισμός διαρκεί αρκετά, οι εμπειρίες εξελίσσονται μέσω ενός κύκλου αρνητικών συναισθημάτων: φόβου, λύπης και θυμού.
Δύο τύποι εγκατάλειψης:
Ο πρώτος προέρχεται από ένα υπερβολικά ασφαλές και υπερπροστατευτικό περιβάλλον. Ο δεύτερος τύπος προέρχεται από ένα περιβάλλον που είναι συναισθηματικά ασταθές. Κανείς δε στέκεται με συνέπεια και στοργή στο πλευρό του παιδιού.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Επιλέγετε συντρόφους που δεν μπορούν να αναλάβουν δέσμευση και παραμένετε στις σχέσεις.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε στενές σχέσεις, πίνετε αρκετά όταν είστε μόνοι.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Αγκιστρώνεστε και «πνίγετε» το σύντροφο σε σημείο που να τον αποδιώχνετε, επιτίθεστε άγρια στο σύντροφο ακόμα και για μικρούς χωρισμούς.
Αιτίες της παγίδας:
– Βιολογική προδιάθεση στο άγχος αποχωρισμού.
– Απώλεια ενός γονιού (θάνατος ή εγκατάλειψη).
– Αστάθεια γονιού. Ο γονιός έρχεται και φεύγει απρόβλεπτα.
– Απουσία ενός ατόμου που λειτουργεί σε μόνιμη βάση σαν μητρική φιγούρα (π.χ. το παιδί μεγαλώνει με νταντάδες, σε παιδικούς σταθμούς, ιδρύματα).
– Σταθερή μητρική φιγούρα, αλλά ασταθής η συμπεριφορά της (πότε στοργική και πότε εχθρική).
– Διαζύγιο σε μικρή ηλικία ή έντονοι καβγάδες γονιών.
– Απώλεια προσοχής γονιού σε σημαντικό βαθμό (π.χ. γέννηση αδελφού).
– Υπερβολικά περιοριστική και υπερπροστατευτική οικογένεια.
Δυσπιστία/Κακοποίηση: «Κάποιο λάκκο έχει η φάβα…»
Η παγίδα της Δυσπιστίας και της Κακοποίησης είναι η σιγουριά ότι οι άνθρωποι θα σας πληγώσουν ή θα σας κακομεταχειριστούν κατά κάποιο τρόπο- ότι θα σας εξαπατήσουν, θα σας πουν ψέματα, θα σας ταπεινώσουν, θα σας βλάψουν σωματικά ή θα σας εκμεταλλευτούν. Αν έχετε πέσει σ’ αυτή την παγίδα, κρύβεστε πίσω από έναν τοίχο δυσπιστίας για να προστατευτείτε. Δεν αφήνετε ποτέ τους άλλους να σας πλησιάσουν. Υποπτεύεστε τις προθέσεις των ανθρώπων και έχετε την τάση να σκέφτεστε πάντα το χειρότερο. Η παγίδα αυτή σας οδηγεί σε μια κατάσταση υπερεπαγρύπνησης. Είστε διαρκώς σε επιφυλακή.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Επιλέγετε βίαιους συντρόφους και επιτρέπετε την κακοποίηση. Δημιουργείτε σχέσεις με ανθρώπους που σας φέρονται άσχημα, με αποτέλεσμα να νιώθετε στη συνέχεια θυμό και εκδικητικότητα απέναντί τους.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε να γίνετε ευάλωτοι και δεν εμπιστεύεστε κανέναν, κρατάτε μυστικά. Δημιουργείτε επιφανειακές σχέσεις, χωρίς να ανοίγεστε καθόλου στους άλλους. Αποφεύγετε εντελώς τις σχέσεις.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Χρησιμοποιείτε και κακοποιείτε άλλους- «φα’ τους, πριν σε φάνε».
Αιτίες της παγίδας:
– Κάποιος στην οικογένειά σας σας κακοποιούσε:
(α) σωματικά
(β) σεξουαλικά
(γ) λεκτικά: ταπείνωση, προσβολές, φωνές, αυστηρή κριτική, χαρακτηρισμοί,
υποβιβασμός, σας μιλούσε με τρόπο που σας πλήγωνε
(δ) συναισθηματικά: τιμωρία, αντεκδίκηση, κάποιος από την οικογένειά σας πρόδιδε
την εμπιστοσύνη σας, εκμεταλλευόταν την αδυναμία σας, σας χειριζόταν
κακοπροαίρετα, σας έδιναν υποσχέσεις που δεν είχαν σκοπό να κρατήσουν, σας
έλεγαν ψέματα
– Ένας από τους δυο γονείς σας σας προειδοποιούσε διαρκώς να μην εμπιστεύεστε τους ανθρώπους εκτός της οικογένειάς σας.
Συναισθηματική Στέρηση: «Όσο με “φτύνεις”, τόσο “κολλάω”!»
Η παγίδα της Συναισθηματικής Στέρησης ανταποκρίνεται στην πεποίθηση πως η ανάγκη σας για αγάπη δεν πρόκειται να καλυφθεί σε ικανοποιητικό βαθμό από τους άλλους. Νιώθετε πως δεν ενδιαφέρονται αληθινά για σας και δεν καταλαβαίνουν πώς νιώθετε. Νιώθετε εξαπατημένοι και παραπαίετε ανάμεσα στο θυμό, στη θλίψη και τη μοναξιά. Αισθάνεστε πως κάτι σας λείπει, ένα αίσθημα κενού.
Τρεις τύποι Συναισθηματικής Στέρησης:
- Στέρηση στοργής: η στοργή αναφέρεται στη ζεστασιά, στο ενδιαφέρον και στη σωματική τρυφερότητα.
- Στέρηση συναισθηματικής κατανόησης: αναφέρεται στο να έχετε κάποιον που καταλαβαίνει τον ψυχικό σας κόσμο και εκτιμά τα συναισθήματά σας.
- Στέρηση προστασίας: αναφέρεται στην παροχή δύναμης, κατεύθυνσης και καθοδήγησης.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Επιλέγετε συναισθηματικά στερητικούς συντρόφους και δεν τους ζητάτε να καλύψουν τις ανάγκες σας. Σας τραβούν περισσότερο οι ψυχροί και κλειστοί άνθρωποι. Προστατεύετε τον εαυτό σας από τη στενή επαφή με τον άλλο επιλέγοντας μη διαθέσιμους συντρόφους.
Η προσφορά φροντίδας στους άλλους μπορεί να αποτελεί για σας έναν τρόπο αναπλήρωσης των συναισθημάτων σας ή των ανεκπλήρωτων συναισθηματικών σας αναγκών. Παράλληλα μπορεί να καταβάλετε μεγάλη προσπάθεια για να κατανοήσετε τις ανάγκες των φίλων σας.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε τις προσωπικές σχέσεις ή εμπλέκεστε σ’ αυτές μόνο για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Βρίσκετε σαφείς λόγους για να διακόψετε τη σχέση, ιδιαίτερα αν ο σύντροφός σας αρχίσει να δένεται μαζί σας.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Συναισθηματικά λειτουργείτε απαιτητικά απέναντι σε συντρόφους και στενούς φίλους. Όσα κι αν σας προσφέρουν οι άλλοι, δε σας φαίνονται αρκετά. Συμπεριφέρεστε σαν να θεωρείτε δεδομένη την εκπλήρωση όλων σας των αναγκών. Βρίσκεστε σε μια διαρκή κατάσταση θυμού.
Αιτίες της παγίδας:
Κάποιος από τους δύο γονείς:
– ήταν ψυχρός και καθόλου τρυφερός. Δε χάιδευε και δεν έπαιρνε συχνά αγκαλιά το παιδί
– το παιδί δεν ένιωθε ότι το αγαπούν, το εκτιμούν, ότι ήταν ξεχωριστό
– δεν αφιέρωνε αρκετό χρόνο στο παιδί, δεν του έδινε αρκετή προσοχή
– δεν ήταν συντονισμένος με τις ανάγκες του παιδιού, δεν ήταν ουσιαστικά δεμένος μαζί του
– δεν μπορούσε να παρηγορήσει επαρκώς το παιδί
– δεν καθοδηγούσε επαρκώς το παιδί
Κοινωνικός Αποκλεισμός: «Δυστυχώς, είμαι αλλιώς…»
Η παγίδα του Κοινωνικού Αποκλεισμού αφορά τις σχέσεις σας με φίλους και ομάδες. Έχει να κάνει με το συναίσθημα της απομόνωσης από τον υπόλοιπο κόσμο, καθώς και με το συναίσθημα της διαφορετικότητας. Νιώθετε αποκομμένοι απ’ τους άλλους, επειδή πιστεύετε πως είστε ανεπιθύμητοι ή διαφορετικοί. Όλοι μας σχεδόν υποφέρουμε σε κάποιο βαθμό από αυτή την παγίδα. Ένα συγκεκριμένο μέρος του εαυτού μας είναι ανασφαλές, αβέβαιο για το αν θα γίνουμε αποδεκτοί. Πολλοί αναπτύσσουν την παγίδα κατά τη διάρκεια της εφηβείας τους και τελικά απαλλάσσονται απ’ αυτή συχνά με την έναρξη της φοιτητικής ζωής.
Δυσλειτουργικές αντιδράσεις αντιμετώπισης της παγίδας:
Υποχώρηση/Παράδοση: Στις κοινωνικές συναρθροίσεις επικεντρώνεστε αποκλειστικά στις διαφορές από τους άλλους αντί στις ομοιότητες. Ανάλογα με το πού εντοπίζεται η ευαισθησία σας- εμφάνιση, καριέρα, κοινωνική θέση, εξυπνάδα ή ικανότητα συζήτησης- φοβάστε μήπως αποκαλυφθεί η μειονεκτικότητά σας. Επαναδραστηριοποιείτε την παιδική σας απόρριψη. Νιώθετε και συμπεριφέρεστε με αίσθημα κατωτερότητας στις διάφορες κοινωνικές καταστάσεις.
Απόδραση/Αποφυγή: Αποφεύγετε κοινωνικές καταστάσεις και ομάδες.
Αντεπίθεση/Υπεραναπλήρωση: Γίνεστε χαμαιλέοντας για να ταιριάζετε με τους άλλους. Δεν είναι πάντα εμφανές ότι κάποιος έχει πέσει σ’ αυτή την παγίδα. Πολλοί άνθρωποι που έχουν αυτή την παγίδα είναι αρκετά άνετοι και κοινωνικά επιδέξιοι στις ανάλογες περιστάσεις. Πολλές φορές όμως είναι αγχώδεις και επιφυλακτικοί σε πάρτυ, σε συναντήσεις, στη δουλειά τους. Έχουν μια διαρκή ανησυχία, προκειμένου να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους να ανήκουν κάπου.
Αιτίες της παγίδας:
– Νιώθατε κατώτερος/η σε σχέση με τα άλλα παιδιά εξαιτίας ενός εμφανούς χαρακτηριστικού. Οι συνομήλικοί σας σας πείραζαν, σας απέρριπταν ή σας ταπείνωναν.
– Η οικογένειά σας ήταν διαφορετική.
– Νιώθατε διαφορετικός/ή από τα άλλα παιδιά, ακόμη και μέσα στην οικογένειά σας.
– Ήσαστε παθητικός/ή σαν παιδί. Κάνατε ό,τι έπρεπε να κάνετε, αλλά δεν αναπτύξατε ενδιαφέροντα ή προτιμήσεις.
ΠΑΓΙΔΕΣ ΖΩΗΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ (Ι)
Μήπως μπλέκετε σε σχέσεις χωρίς κατανόηση; Φοβάστε να δείξετε τον πραγματικό εαυτό σας, μήπως και σας απορρίψουν; Βάζετε τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές σας; Μήπως αισθάνεστε ότι πρέπει, με κάθε κόστος, να αγωνίζεστε για το καλύτερο, κι αυτό αποδεικνύεται συνεχώς λιγότερο καλό;
Οι έντεκα πιο συνηθισμένες «παγίδες ζωής», οι στερεότυποι εκείνοι τρόποι με τους οποίους ανακυκλώνουμε τα σενάρια της ζωής μας και εξαιτίας των οποίων βιώνουμε μια συνεχή δυσφορία ή δυσλειτουργούμε σε διαπροσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, αποτέλεσαν το αντικείμενο μελέτης των ψυχολόγων Jefrey Young και Janet Klosko, οι οποίοι εισήγαγαν την έννοια των σχημάτων και τη Θεραπεία Σχημάτων.
Τι είναι μια παγίδα;
Οι παγίδες (ή αλλιώς σχήματα) αναπτύσσονται κατά τον Young ως αποτέλεσμα τοξικών εμπειριών της παιδικής μας ηλικίας. Ένα σχήμα είναι δηλαδή:
– ένα ευρύ, διάχυτο πρόβλημα ή μοτίβο
– αποτελούμενο από μνήμες, συναισθήματα, σκέψεις και σωματικές αισθήσεις
– που αφορά τον εαυτό και τις σχέσεις με τους άλλους
– που δημιουργήθηκε στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία
– που αναπτύχθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής και
– που είναι δυσλειτουργικό σε σημαντικό βαθμό.
Οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές αναπτύσσονται ως απάντηση στις παγίδες.
Η ειρωνεία της επανάληψης
Στην ενήλικη ζωή οι παγίδες διεγείρονται από γεγονότα, τα οποία αντιλαμβανόμαστε (ασυνείδητα) ως παρόμοια με τις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας. Όταν κάποια από τις παγίδες ενεργοποιηθεί, βιώνουμε ένα ισχυρό αρνητικό συναίσθημα, όπως: θλίψη, ντροπή, φόβο ή οργή.
Οι παγίδες παλεύουν να επιβιώσουν, ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης ανάγκης για συνέπεια. Αν και η παγίδα προκαλεί πόνο, είναι άνετη και οικεία. Έχει «σωστή» αίσθηση. Οι άνθρωποι νιώθουν να ελκύονται από γεγονότα που ενεργοποιούν τις παγίδες τους. Παραδόξως, τους οδηγούν άθελά τους να αναπαράγουν στην ενήλικη ζωή τους τις συνθήκες της παιδικής ηλικίας, που ήταν τόσο βλαπτικές γι’ αυτούς.
Η δυσλειτουργική φύση των παγίδων συνήθως γίνεται εξαιρετικά εμφανής αργότερα στη ζωή, όταν οι άνθρωποι συνεχίζουν να διαιωνίζουν τις παγίδες τους στις αλληλεπιδράσεις τους με τους άλλους ανθρώπους, έστω και αν οι αντιλήψεις τους δεν είναι πια ακριβείς.
Πώς αναπτύσσονται οι παγίδες;
Η κληρονομικότητα, η έμφυτη ιδιοσυγκρασία και το περιβάλλον, τα πρώιμα τραυματικά γεγονότα αλληλεπιδρούν. Ως αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης προκύπτουν οι παγίδες.
Πρώιμες εμπειρίες: οι τοξικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας είναι η πρωταρχική πηγή των παγίδων. Οι παγίδες, που αναπτύσσονται νωρίτερα και ισχυρότερα ανακύπτουν συνήθως μέσα από την οικογένεια. Σε μεγάλο βαθμό, η δυναμική της οικογένειας είναι η δυναμική ολόκληρου του πρώιμου κόσμου του παιδιού. Άλλες επιρροές είναι οι φίλοι, το σχολείο, οι κοινωνικές ομάδες, η κουλτούρα του περιβάλλοντος. Οι παγίδες, που αναπτύσσονται αργότερα δεν είναι τόσο γενικές ή διάχυτες ή τόσο έντονες.
Ιδιοσυγκρασία: η ιδιοσυγκρασία καθορίζει εν μέρει το κατά πόσο το άτομο ταυτίζεται με τα χαρακτηριστικά ενός «σημαντικού άλλου» και τα εσωτερικεύει.
Κάθε παιδί έχει μια μοναδική και διακριτή προσωπικότητα ή ιδιοσυγκρασία από τη γέννησή του. Η συναισθηματική ιδιοσυγκρασία αλληλεπιδρά με τα οδυνηρά γεγονότα της παιδικής ηλικίας για τη δημιουργία των παγίδων. Οι διαφορετικές ιδιοσυγρασίες εκθέτουν επιλεκτικά τα παιδιά σε διαφορετικές περιστάσεις της ζωής (για παράδειγμα: ένα επιθετικό παιδί είναι ίσως πιο πιθανό να προκαλέσει τη σωματική κακοποίηση από ένα βίαιο γονέα, σε σχέση με ένα παθητικό παιδί). Επιπλέον, οι διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες καθιστούν σε διαφορετικό βαθμό τα παιδιά ευάλωτα σε παρόμοιες περιστάσεις της ζωής. Ένα εξαιρετικά ευνοϊκό ή αρνητικό πρώιμο περιβάλλον μπορεί να κάμψει τη συναισθηματική ιδιοσυγκρασία σε σημαντικό βαθμό και το αντίστροφο.
Τι χρειάζεται ένα παιδί για να αναπτυχθεί;
Τα παιδιά έχουν κάποιες βασικές συναισθηματικές ανάγκες, που χρειάζεται να καλυφθούν. Οι ανάγκες αυτές είναι καθολικές, τις έχουν δηλαδή όλοι οι άνθρωποι, αν και κάποιοι έχουν εντονότερες ανάγκες από άλλους.
Οι παγίδες προκύπτουν από ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες κατά την παιδική ηλικία. Οι πέντε πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες των ανθρώπων είναι:
– Βασική ασφάλεια: ασφάλεια, σταθερότητα, φροντίδα και αποδοχή
– Επαφή με τους άλλους
– Αυτονομία
– Αυτοεκτίμηση
– Αυτοέκφραση
– Ρεαλιστικά όρια
Βασική ασφάλεια. Παγίδες: Εγκατάλειψη, Δυσπιστία, Κακοποίηση
Οι παγίδες αυτές είναι οι πιο σοβαρές και μπορούν να δημιουργηθούν πολύ νωρίς, ήδη από τη βρεφική ηλικία, όπου το αίσθημα ασφάλειας είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για ένα βρέφος και σχετίζονται με την αντιμετώπιση του παιδιού από την ίδια του την οικογένεια. Όσοι έχουν πέσει σ’ αυτές τις παγίδες, πιστεύουν ότι οι ανάγκες τους για σταθερότητα, ασφάλεια, στοργή, αγάπη και το αίσθημα του ανήκειν δε θα ικανοποιηθούν. Ως ενήλικες τείνουν να εμπλέκονται σε αυτοκαταστροφικές σχέσεις ή να αποφεύγουν τις στενές σχέσεις.
Επαφή με τους άλλους. Παγίδες: Συναισθηματική Στέρηση, Κοινωνικός Αποκλεισμός
Για να αναπτύξουμε το αίσθημα της κοινωνικότητας, έχουμε ανάγκη από αγάπη, κατανόηση, σεβασμό, στοργή και καθοδήγηση, που τα αντλούμε από την οικογένεια και τους συνομηλίκους μας. Υπάρχουν δύο είδη σχέσεων με τους άλλους, οι στενές σχέσεις (οικογένεια, εραστές, πολύ καλοί φίλοι) και οι κοινωνικές (κύκλοι φίλων, ομάδες κοινότητας). Στις πρώτες οι συναισθηματικοί δεσμοί είναι πιο άμεσοι και στενοί, όπως αυτοί, που δημιουργούμε με τους γονείς μας. Στις δεύτερες καλύπτεται η ανάγκη του ανήκειν, ότι είμαστε μέλη του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος.
Σε κάποιες περιπτώσεις τα προβλήματα επαφών μπορεί να είναι πιο σοβαρά, όπου κάποιος είναι πάντα μόνος του, ενώ σε άλλες δεν είναι τόσο εμφανή. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να έχει οικογένεια, φίλους, να ανήκει σε ομάδες και παρόλα αυτά να νιώθει αποκομμένος, να νιώθει μοναξιά και να επιθυμεί ένα είδος σχέσης που δεν έχει, κρατώντας απόσταση απ’ τους άλλους.
Αυτονομία. Παγίδες: Εξάρτηση, Ευαλωτότητα
Αυτονομία είναι η ικανότητα να αποχωριστούμε τους γονείς μας και να λειτουργήσουμε ανεξάρτητα. Να έχουμε τη δική μας ζωή, μια ταυτότητα, στόχους και κατευθύνσεις που δε στηρίζονται ή δεν εξαρτώνται από την καθοδήγηση των γονιών μας. Η ικανότητα να δρούμε ως αυτόβουλα άτομα, να έχουμε έναν εαυτό. Το αίσθημα της ασφάλειας για ένα ξεκίνημα στη ζωή, το αίσθημα της επάρκειας, καθώς και μια ισχυρή αίσθηση του εαυτού, συνιστούν τα βασικά συστατικά της αυτονομίας.
Οι εξαρτημένοι άνθρωποι έχουν μια μη αναπτυγμένη ή μπερδεμένη αίσθηση του εαυτού. Η ταυτότητά τους συγχωνεύεται με την ταυτότητα των γονιών ή των συζύγων τους. Ακόμη κι αν φύγουν από το πατρικό σπίτι, βρίσκουν ένα σύντροφο ή ένα αφεντικό, που λειτουργούν ως γονικά υποκατάστατα.
Αυτοεκτίμηση. Παγίδες: Μειονεκτικότητα, Αποτυχία
Η αυτοεκτίμηση ανταποκρίνεται στο αίσθημα της αξίας σε σχέση με την προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική μας ζωή. Δημιουργείται από την αγάπη, το σεβασμό, την εκτίμηση, την ενθάρρυνση, την επιδοκιμασία που λάβαμε ως παιδιά από την οικογένεια, τους φίλους και τους δασκάλους.
Αν όμως σας επέκριναν, σας κατηγορούσαν και σας απέρριπταν, ως ενήλικοι μπορεί να νιώθετε ανασφαλείς για ορισμένες πλευρές της ζωής σας. Να σας λείπει η αυτοπεποίθηση στα θέματα, που νιώθετε ευάλωτοι, με αποτέλεσμα να αισθάνεστε κατώτεροι από τους άλλους, να είστε υπερευαίσθητοι στην κριτική και τη απόρριψη, να σας αναστατώνουν οι προκλήσεις και ως εκ τούτου να τις αποφεύγετε ή να αποτυγχάνετε.
Τα πλήγματα που δέχεται η αυτοεκτίμησή μας μας κάνουν να νιώθουμε ντροπή. Η ντροπή είναι το κυρίαρχο συναίσθημα, που σας συνοδεύει.
Αυτοέκφραση. Παγίδες: Υποταγή, Ανελαστικά Πρότυπα
Αυτοέκφραση είναι η ελευθερία να εκφράζουμε τον εαυτό μας, τις ανάγκες μας, τα συναισθήματά μας (συμπεριλαμβανομένου του θυμού) και τις φυσικέ κλίσεις μας. Περιλαμβάνει την πεποίθηση ότι οι ανάγκες μας είναι το ίδιο σημαντικές με τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων.
Υπάρχουν τρεις ενδείξεις ότι η αυτοέκφρασή σας είναι περιορισμένη:
1) Υποχωρείτε υπερβολικά μπροστά στη βούληση των άλλων
2) Είστε υπερβολικά συνεσταλμένοι και ελεγχόμενοι ή μπορεί να νιώθετε συναισθηματικά επίπεδοι
3) Έχετε ένα μεγάλο ποσοστό απωθημένου θυμού
Ρεαλιστικά όρια. Παγίδες: Αυτονόητο Δικαίωμα
Τα προβλήματα των ρεαλιστικών ορίων είναι από πολλές απόψεις ακριβώς το αντίθετο των προβλημάτων αυτοέκφρασης. Με τα προβλήματα των ορίων αυτό που συμβαίνει είναι να ασχολείστε τόσο με τις προσωπικές σας ανάγκες, που να αδιαφορείτε για τους άλλους. Μπορεί να συμπεριφέρεστε με τέτοιο τρόπο, ώστε οι άλλοι να σας βλέπουν ως εγωιστές, απαιτητικούς, αυταρχικούς, εγωκεντρικούς και ναρκισσιστές. Μπορεί να έχετε την τάση να ρίχνετε το φταίξιμο στους άλλους αντί να αναγνωρίζετε πως είστε υπεύθυνοι για τα προβλήματά σας. Μπορεί ακόμη να έχετε προβλήματα αυτοελέγχου.
Το να έχουμε ρεαλιστικά όρια σημαίνει να δεχόμαστε τα ρεαλιστικά εσωτερικά και εξωτερικά όρια στη συμπεριφορά μας. Αυτό συμπεριλαμβάνει την ικανότητα να καταλαβαίνουμε και να λαμβάνουμε τις ανάγκες των άλλων σοβαρά υπόψη- να ισορροπούμε δίκαια τις προσωπικές μας ανάγκες με εκείνες των άλλων.
Δυσλειτουργικοί τρόποι αντιμετώπισης και αντιδράσεις
Διαφορετικοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν τις παγίδες με διαφορετικό τρόπο.
Οι άνθρωποι αναπτύσσουν δυσλειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης και αντιδράσεις νωρίς στη ζωή τους, ώστε να μπορέσουν να προσαρμοστούν στις παγίδες και να μη χρειάζεται να βιώσουν τα έντονα, ισοπεδωτικά συναισθήματα που τους προκαλούν. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αν και οι τρόποι αντιμετώπισης βοηθούν μερικές φορές να αποφύγουμε μια παγίδα, δεν την επουλώνουν.
Η παγίδα οδηγεί τη συμπεριφορά. Κάθε άνθρωπος χρησιμοποιεί διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης σε διαφορετικές καταστάσεις, σε διαφορετικές φάσεις της ζωής του για να αντιμετωπίσει την ίδια παγίδα με άλλους.
Όλοι οι οργανισμοί έχουν τρεις βασικές αντιδράσεις στην απειλή: μάχη, φυγή και υποταγή. Αυτές αντιστοιχούν στους τρεις τρόπους αντιμετώπισης των παγίδων, στην αντεπίθεση (υπεραναπλήρωση), στην απόδραση (αποφυγή) και στην υποχώρηση (παράδοση). Και οι τρεις τρόποι γενικά λειτουργούν ασυνείδητα.
Αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης είναι συνήθως λειτουργικοί στην παιδική ηλικία, γίνονται όμως δυσλειτουργικοί, καθώς το παιδί μεγαλώνει, επειδή συνεχίζουν να διαιωνίζουν την παγίδα.
Υποχώρηση (παράδοση) στην παγίδα
Όταν οι άνθρωποι παραδίδονται σε μια παγίδα, υποκύπτουν σ’ αυτή. Αποδέχονται ότι αυτή ισχύει. Νιώθουν το συναισθηματικό πόνο της παγίδας άμεσα. Λειτουργούν με τρόπους που επιβεβαιώνουν την παγίδα. Συμπεριφορικά, επιλέγουν συντρόφους που είναι απόλυτα πιθανό να τους φερθούν, όπως έκανε ο παραβατικός γονέας και εμπλέκονται σε καταστάσεις που ενισχύουν την παγίδα.
Ανακυκλώνουμε τη ζωή της παιδικής μας ηλικίας, ζούμε και πάλι τις ίδιες τραυματικές εμπειρίες. Συχνά νιώθουμε εντελώς ανήμποροι να αλλάξουμε. Το μόνο που ξέρουμε είναι η παγίδα από την οποία ποτέ δε δραπετεύουμε. Πρόκειται για έναν αυτοδιαιωνιζόμενο φαύλο κύκλο.
Απόδραση (αποφυγή) απ’την παγίδα
Με την απόδραση αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε την παγίδα μας και δραπετεύουμε από τα συναισθήματά μας για την παγίδα. Λειτουργούμε σαν να μην υπάρχει. Τακτοποιούμε τη ζωή μας με τέτοιο τρόπο, ώστε η παγίδα να μην ενεργοποιείται ποτέ. Στην πραγματικότητα, οι σκέψεις, τα συναισθήματα και η συμπεριφορά μας λειτουργούν σαν να μην υπήρξε ποτέ η παγίδα. Πολλοί αποκλείουν ολόκληρους τομείς της ζωής τους στους οποίους νιώθουν ευάλωτοι. Το μειονέκτημα είναι ότι ποτέ δεν ξεπερνούν την παγίδα. Εφόσον δε δεχόμαστε ποτέ την αλήθεια, παραμένουμε καθηλωμένοι. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα πράγματα που δεν αναγνωρίζουμε ως προβλήματα.
Αντεπίθεση (υπερανάπληρωση) στην παγίδα
Σ’ αυτή την περίπτωση πολεμούμε την παγίδα σκεπτόμενοι, νιώθοντας, συμπεριφερόμενοι και σχετιζόμενοι σαν να ισχύει το αντίθετο της παγίδας, επιδιώκοντας έτσι να την επανορθώσουμε. Προσπαθούμε να είμαστε όσο το δυνατό πιο διαφορετικοί από τα παιδιά που ήμαστε, όταν αποκτήθηκε η παγίδα. Επιφανειακά φαινόμαστε ότι έχουμε αυτοπεποίθηση και σιγουριά, ενώ από κάτω νιώθουμε την πίεση της παγίδας.
Αντιμετωπίζουμε τα συναισθήματα ανεπάρκειας, προσπαθώντας να κερδίσουμε το θαυμασμό και την επιδοκιμασία των άλλων, ώστε να καλύψουμε τα αισθήματα αναξιότητας.
Οι αντεπιθέσεις μας απομονώνουν. Αφοσιωνόμαστε στο να φαινόμαστε τέλειοι, σταματάμε να ενδιαφερόμαστε για τους ανθρώπους που πληγώνουμε, χάνουμε την ικανότητα να εμπιστευόμαστε, να επικοινωνούμε σε βαθύτερο επίπεδο, να είμαστε ευαίσθητοι. Συνήθως, οι άνθρωποι που αντεπιτίθενται είναι πολύ εύθραυστοι.
Κατερίνα Κοντογιαννάτου
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Young, J. E., & Klosko, J. S. (2013). Ανακαλύπτοντας ξανά τη ζωή σας. Αθήνα, Πατάκη.
- Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Θεραπεία Σχημάτων: Ένας οδηγός για τον θεραπευτή. Αθήνα, Πατάκη.
