Ένας φανταστικός διάλογος από το βιβλίο του Γκέρχαρντ Ερνστ «σκέψου σαν φιλόσοφος»
Φ. Πράγματι, μερικοί φιλόσοφοι πίστευαν ότι μια καλή ζωή δεν είναι τίποτ’ άλλο από μια ζωή γεμάτη ευχαρίστηση.
Α. Ναι, αυτό το έχω ακούσει. Λέγονται «ηδονιστές», έτσι δεν είναι;
Φ. Ακριβώς. «Ηδονιστές» —«ηδονή» στα Ελληνικά σημαίνει «ευχαρίστηση»— ονομάζονται εκείνοι που πιστεύουν ότι η ευχαρίστηση είναι το μοναδικό αυτοτελές αγαθό.
Α. Και; Εσείς είστε ηδονιστής; Έτσι όπως βλέπω τη ζωή σας εδώ στον ελεφάντινο πύργο, κάτι τέτοιο ειλικρινά θα με εξέπληττε.
Φ. Μα γιατί; Τι φαντάζεστε ότι είναι μια ηδονική ζωή;
Α. Ε, στην αρχή βέβαια το μυαλό μας πάει σε μια κάπως πιο άσωτη ζωή: πλούσια φαγοπότια, σεξουαλικά όργια και τέτοια.
Φ. Δεν είμαι σίγουρος ότι αν μετρήσουμε αυτές τις δραστηριότητες με μέτρο την ηδονή ο απολογισμός θα είναι θετικός. Το μεθοκόπι προκαλεί πονοκεφάλους και στομαχικές διαταραχές, ενώ θα μπορούσε κανείς ν’ αμφισβητήσει αν και από τα σεξουαλικά όργια βγαίνει κάτι καλό. Η μεγάλη ηδονή έχει συχνά ως αποτέλεσμα μεγάλη οδύνη. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο ηδονιστής Επίκουρος, για παράδειγμα, προτείνει μια ασκητική ζωή!
Α. Μα αυτό είναι πληκτικό.
Φ. Σε κάθε περίπτωση, μη αναμενόμενο. Και υπάρχει και κάτι ακόμα που είναι παράξενο: ξέρετε το ηδονιστικό παράδοξο του Χένρυ Σίτζγουικ;
Α. Όχι, τι είναι αυτό;
Φ. Η επίγνωση ότι, αν κανείς στη ζωή του θέλει να έχει τη μεγαλύτερη δυνατή ευχαρίστηση, δεν πρέπει να την επιδιώκει άμεσα. Πάρτε για παράδειγμα την ευχαρίστηση στο παιχνίδι. Αν την ώρα που παίζουμε είμαστε συγκεντρωμένοι στο να έχουμε τη μεγαλύτερη δυνατή ευχαρίστηση, τότε ακριβώς αυτό θα οδηγήσει στο να μην εγκλιματιστούμε καλά στο παιχνίδι, κι έτσι να μην υπάρξει ευχαρίστηση, ή αυτή να είναι μικρότερη από αυτήν που θα αντλούσαμε αν είχαμε συγκεντρωθεί στο παιχνίδι.
Α. Ακούγεται εύλογο. Έχω όμως ακόμα την απορία πώς μπορεί κανείς να μετρήσει εν γένει την ευχαρίστηση.
Φ. Ο Τζέρεμυ Μπένθαμ, ένας άγγλος φιλόσοφος που έζησε από τα μισά του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα, σκέφτηκε ότι μπορεί κάποιος να προσδιορίσει ουσιαστικά την ποσότητα της ευχαρίστησης ως προς τη διάρκεια και την ένταση. Υποστήριξε αυτό που καλούμε «ποσοτικό ηδονισμό». Αλλά είναι αρκετά δύσκολο να τον εφαρμόσει κανείς. Για παράδειγμα, πώς σχετίζεται η ένταση της ευχαρίστησης που νιώθουμε όταν κάνουμε ένα ζεστό μπάνιο τον χειμώνα με την ευχαρίστηση όταν διαβάζουμε ένα ωραίο ποίημα;
Α. Αυτά είναι όντως δύσκολο να συγκριθούν μεταξύ τους. Άρα θα έπρεπε να κάνουμε διάκριση και ανάμεσα σε διαφορετικά ήδη ευχαρίστησης;
Φ. Ακριβώς αυτό λέει ο Τζων Στιούαρτ Μιλλ, ο οποίος παρεμπιπτόντως ήταν γιος ενός φίλου του Μπένθαμ. Ο Μιλλ υποστήριξε ακριβώς έναν «ποιοτικό ηδονισμό». Κατά την άποψή του, δεν πρέπει να λαμβάνουμε υπ’ όψη μας μόνο την ένταση και τη διάρκεια, αλλά και την ποιότητα ενός αισθήματος ευχαρίστησης.
Α. Πώς βρίσκουμε, όμως, ποιες ηδονές έχουν ανώτερη ποιότητα και ποιες κατώτερη;
Φ. Ο Μιλλ προτείνει, όταν θέλουμε να συγκρίνουμε δύο ηδονές κατά την ποιότητά τους, να ρωτήσουμε κάποιον που ξέρει και τις δύο ηδονές, που είναι απροκατάληπτος και όχι αποκτηνωμένος, και κατά τα άλλα όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικός. Και ένας τέτοιος άνθρωπος θα πει τότε ότι η ανάγνωση του ποιήματος προσφέρει μεγαλύτερη ευχαρίστηση από το ζεστό μπάνιο.
Α. Νομίζω ότι ακούγεται κάπως αυθαίρετο. Πάντως, ξέρω πολλούς ανθρώπους που δεν καταλαβαίνουν από ποίηση και μάλλον προτιμούν να κάνουν μπάνιο.
Φ. Μα αυτοί ακριβώς δεν έχουν πρόσβαση στην ηδονή της ποίησης και γι’ αυτό δεν κάνουν για κριτές της ποιότητάς της.
Σημείωση: Τα εργαλειακά αγαθά είναι αγαθά που έχουν αξία μόνο ως μέσα για έναν σκοπό με αξία, ενώ τα αυτοτελή αγαθά είναι αγαθά που έχουν αξία καθαυτά. Σύμφωνα με την άποψη του ηδονιστή, η ηδονή είναι το μόνο αυτοτελές αγαθό. Για να πετύχουμε έναν όσο το δυνατόν καλύτερο απολογισμό για την ηδονή, θα πρέπει ίσως να ζούμε ιδιαίτερα ασκητικά και να μην επιδιώκουμε πάντα άμεσα την ευχαρίστηση. Ένας ποσοτικός ηδονιστής πιστεύει ότι η ηδονή μετράται ουσιαστικά ως προς την ένταση και τη διάρκεια, ενώ ένας ποιοτικός ηδονιστής πιστεύει ότι υπάρχουν επιπλέον διαφορετικές ποιότητες ηδονής. Αυτές μπορεί να τις προσδιορίσει όποιος είναι απροκατάληπτος αλλά καλά πληροφορημένος ως προς την αντίστοιχη ηδονή.
Τρεις ερωτήσεις προς τον ηδονιστή
Α. Πιστεύω ότι αυτό με τις διάφορες ποιότητες ηδονής μπερδεύει κάπως το πράγμα. Γιατί τότε ποια είναι εν γένει τα πράγματα που συγκαταλέγονται στην ηδονή;
Φ. Καλή ερώτηση. Κάποιοι θα έλεγαν ότι γενικά δεν υπάρχει κάποιο πράγμα που να μπορεί κανείς εύλογα να το ονομάσει «ηδονή». Εννοώ, ποιο κοινό συναίσθημα έχουν τα βιώματα «τρώω κάτι καλό», «κουβεντιάζω με φίλους», «κοιτάζω μια ωραία εικόνα», «έχω μια ιδέα» κ.λπ.;
Α. Ίσως ότι όλα αυτά είναι πράγματα που θεωρούμε σημαντικά.
Φ. Σίγουρα. Όχι όμως επειδή υπάρχει κάποιο συναίσθημα — ένα «συναίσθημα ηδονής»—, που εμφανίζεται σε όλες αυτές τις περιπτώσεις και δίνει για πρώτη φορά αξία σε όλα αυτά τα βιώματα, έτσι δεν είναι;
Α. Για να ίσχυε αυτό, θα έπρεπε να δεχτούμε μια πολύ αφηρημένη μορφή του συναισθήματος της ηδονής.
Φ. Άρα, τελικά, να εξαιρούσαμε από την ηδονή το συναίσθημα της ηδονής! Ο ηδονιστής, όμως, έχει κι άλλα προβλήματα. Κι αυτό διότι μπορεί κανείς να αναρωτηθεί αν γενικότερα η ηδονή είναι πάντα κάτι καλό.
Α. Πώς κι έτσι;
Φ. Σκεφτείτε κάποιον που αισθάνεται ευχαρίστηση βασανίζοντας άλλους. Αυτή η ευχαρίστηση κάνει τη ζωή του καλύτερη ή χειρότερη;
Α. Νομίζω ότι είναι δύσκολο να πει κανείς. Φυσικά και είναι άσχημο αν αυτός βασανίζει κάποιον. Και είναι επίσης άσχημο αν αυτός νιώθει ευχαρίστηση όταν βασανίζονται άλλοι. Αλλά η ίδια η αίσθηση ευχαρίστησης εξακολουθεί να είναι καλή.
Φ. Αλήθεια; Δεν θα ήταν λίγο καλύτερη η ζωή του, αν τουλάχιστον δεν ευχαριστιόταν με το να βασανίζει άλλους, αλλά αν για παράδειγμα το έκανε αυτό ενάντια στις ροπές του, από κακώς εννοημένη αίσθηση του καθήκοντος; Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι σαφές ότι η ηδονή είναι αυτοτελές αγαθό, και σίγουρα θα έπρεπε κανείς να φτάσει στο σημείο να μπορεί να αντλεί ευχαρίστηση από τα σωστά πράγματα.
Α. Τότε όμως θα ξαναβρισκόμασταν στην κατάσταση στην οποία θα έπρεπε να εξηγήσουμε με ανεξάρτητο τρόπο ποια είναι τα σωστά πράγματα. Ενώ η υπόθεσή μας ήταν ότι μόνο η ηδονή αυτή καθαυτή είναι καλή.
Φ. Αυτό, πάλι, δεν ισχύει.
Α. Αυτό το λέτε εσείς. Εγώ, όμως, θα ήθελα πρώτα να ακούσω ένα επιχείρημα γι’ αυτό.
Φ. Υπάρχει ένα ωραίο νοητικό πείραμα του Αμερικανού φιλοσόφου Ρόμπερτ Νόζικ, το οποίο θέλει να αποδείξει ότι δεν αποδίδουμε αξία μόνο στην ηδονή. Είναι το εξής: φανταστείτε ότι κάποιος σας προτείνει να συνδεθείτε σε μια μηχανή η οποία σας δίνει την ψευδαίσθηση της ηδονικής ζωής. Σκεφτείτε ότι ένας υπερ-υπολογιστής ερεθίζει τις νευρικές σας απολήξεις με τέτοιον τρόπο ώστε να μην καταλαβαίνετε καθόλου κάποια διαφορά σε σχέση με την αντίληψη του πραγματικού κόσμου. Θα δεχόσασταν την προσφορά;
Α. Εννοείτε, όπως στην ταινία Μάτριξ, έτσι ώστε στην πράξη να μπορεί κανείς να ζει μια ζωή στο πρόγραμμα του υπολογιστή;
Φ. Έτσι ακριβώς. Και, βέβαια, θα είναι εγγυημένο ότι ο υπολογιστής αναπαριστά πράγματι μια ζωή που είναι στον ύψιστο βαθμό ηδονική. Μάλιστα, το πείραμα θα μπορούσε να είναι έτσι, ώστε αν κάποιος έχει ήδη μπει στον εικονικό κόσμο, να μην γνωρίζει πλέον ότι αυτός δεν είναι ο πραγματικός κόσμος. Ίσως μέσω μιας μικρής χειραγώγησης της μνήμης.
Α. Η ερώτηση είναι, επομένως, αν κάποιος θα προτιμούσε μια ηδονική αλλά καθαρά εικονική ζωή, έναντι μιας πραγματικής αλλά λιγότερο ηδονικής ζωής; Χμ… Εγώ μάλλον δεν θα δεχόμουν την προσφορά.
Φ. Και γιατί όχι;
Α. Να, ξέρω πού θέλετε να καταλήξετε: Επειδή δεν με ενδιαφέρει μόνο το αίσθημα της ευχαρίστησης, αλλά και το αν στα αισθήματά μου αντιστοιχεί κάτι το πραγματικό. Όμως δεν είμαι ακόμα εντελώς πεπεισμένος γι’ αυτό.
Φ. Τότε θα έπρεπε να εξετάσουμε συγκεκριμένες περιπτώσεις, στις οποίες το ζήτημα δεν είναι το αίσθημα της ευχαρίστησης αλλά το τι συμβαίνει αληθινά στον κόσμο.
Α. Μισό λεπτό.
Σημείωση: Ο ηδονιστής πρέπει να αντιμετωπίσει τρία δύσκολα συμπλέγματα ερωτημάτων:
1) Υπάρχει εν γένει ένα ορισμένο αίσθημα —το αίσθημα της ευχαρίστησης— που κάνει ό,τι έχει αξία να έχει αξία; Γενικότερα, η ευχαρίστηση είναι αίσθημα; Σε τι ακριβώς συνίσταται ουσιαστικά η αυτοτελής αξία που υιοθετεί ο ηδονιστής;
2) Κάθε αίσθημα ευχαρίστησης έχει πράγματι αξία; Δεν έχει σημασία και το πού αναφέρεται το αίσθημα της ευχαρίστησης;
3) Είναι μόνο τα αισθήματα ευχαρίστησης που έχουν για μας αξία ή και άλλα πολύ διαφορετικά πράγματα; Μια ζωή (και) πέρα από την ηδονή
Φ. Δείτε την περίπτωση κάποιου που επιστρατεύει όλες του τις δυνάμεις για την ευημερία των άλλων ανθρώπων. Ένα τέτοιο πρόσωπο δεν ενδιαφέρεται για το δικό του αίσθημα ευχαρίστησης!
Α. Μα πώς; Αφού κάποιους ανθρώπους τους ευχαριστεί να βοηθούν άλλους. Ή τουλάχιστον έχουν τύψεις όταν δεν το κάνουν. Και αυτές τις τύψεις τις ξεφορτώνονται με το να κάνουν ό,τι μπορούν για τους άλλους.
Φ. Δεν είναι ακριβώς έτσι: ας υποθέσουμε ότι βάζετε ως στόχο να βελτιώσετε την κατάσταση των αστέγων στην ιδιαίτερη πατρίδα σας. Σε ποια από τις δύο ακόλουθες περιπτώσεις πιστεύετε ότι κάνετε το καλύτερο;
- Περίπτωση 1: Πιστεύετε ότι με τη δουλειά σας η κατάσταση των αστέγων θα βελτιωθεί και χαίρεστε γι’ αυτό, παρόλο που στην πραγματικότητα με τις ενέργειές σας η κατάσταση μάλλον χειροτερεύει.
- Περίπτωση 2: Πιστεύετε ότι η δουλειά σας δεν έχει αποτέλεσμα ή ότι βλάπτει κιόλας, και στενοχωριέστε γι’ αυτό, παρόλο που στην πραγματικότητα η ζωή των αστέγων γίνεται σαφώς καλύτερη.
Α. Το καλύτερο θα ήταν, βέβαια, αν οι κόποι μου έφερναν αποτέλεσμα και εγώ μπορούσα να χαρώ γι’ αυτό. Αλλά καταλαβαίνω πού θέλετε να καταλήξετε: αν αυτό που με νοιάζει πραγματικά είναι οι άστεγοι, θα προτιμούσα μάλλον τη δεύτερη περίπτωση έναντι της πρώτης.
Φ. Ακριβώς. Και πράγματι, πολλοί άνθρωποι νοιάζονται για την ευημερία των άλλων και όχι μόνο για το πώς νιώθουν οι ίδιοι όταν επιστρατεύουν τις δυνάμεις τους για την ευημερία των άλλων. Ένα πολύ καλό παράδειγμα είναι ίσως η έγνοια των γονιών για τα παιδιά τους.
Α. Εννοείτε, επειδή σ’ αυτή την περίπτωση είναι σαφές ότι νοιαζόμαστε λιγότερο για τα δικά μας συναισθήματα και περισσότερο για το μεγάλωμα των παιδιών;
Φ. Ναι. Απλώς σκεφτείτε και πάλι τι θα προτιμούσατε: να πιστεύετε ότι τα παιδιά σας ευτυχούν, παρότι δυστυχούν, ή να πιστεύετε ότι τα παιδιά σας δυστυχούν, παρότι ευτυχούν;
Α. Φυσικά και θα προτιμούσε κανείς τη δεύτερη περίπτωση. Το δικό μας αίσθημα ευχαρίστησης είναι εδώ πραγματικά δευτερεύουσας σημασίας.
Φ. Πράγματι, σε τέτοιες περιπτώσεις αντλεί κανείς χαρά από αυτό που κάνει, και μάλιστα μόνο και μόνο επειδή αυτό που κάνει το θεωρεί σημαντικό ανεξάρτητα από το παραγόμενο αίσθημα ευχαρίστησης. Χαίρεται κανείς αν καταφέρνει να βοηθά τους άλλους, επειδή αυτό είναι κάτι καλό. Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορεί κανείς να πει ότι είναι καλό να βοηθάς τους άλλους μονάχα επειδή αυτό σε κάνει να νιώθεις ο ίδιος χαρά.
Α. Ίσως επειδή αυτό δίνει χαρά σ’ εκείνον που δέχεται τη βοήθεια.
Φ. Ακριβώς. Και συμβαίνει συχνά η χαρά ή η ευχαρίστηση να είναι πράγματα που στην καλύτερη περίπτωση έρχονται ως αποτέλεσμα, όχι όμως ότι είναι για εμάς αυτά που πραγματικά έχουν αξία.
Α. Τι είναι αυτό, τότε, που έχει πραγματικά αξία;
Φ. Για παράδειγμα, πραγματική αξία έχουν οι προσωπικές σχέσεις. Σκεφτείτε τους εραστές, τους φίλους και τους συγγενείς. Σας ενδιαφέρει να έχετε την αίσθηση ότι είστε σημαντικός γι’ αυτούς τους ανθρώπους, ή μήπως αυτό που σας ενδιαφέρει πολύ περισσότερο είναι να είστε πραγματικά σημαντικός γι’ αυτούς τους ανθρώπους;
Α. Πάλι θα έλεγα: και τα δύο! Αν κάποιος απλώς νομίζει ότι γίνεται αρεστός στους άλλους, χωρίς στην πραγματικότητα να τον συμπαθούν, τότε, φυσικά, λείπει κάτι σημαντικό. Αλλά και αν συμβαίνει μοναχά να είναι όντως σημαντικός κανείς για τους άλλους, αλλά ο ίδιος να μην το αντιλαμβάνεται, τότε κι αυτό είναι άσχημο.
Φ. Σωστά. Αλλά και πάλι ισχύει ότι αυτό που μετρά δεν είναι μόνο το δικό μας αίσθημα ευχαρίστησης, αλλά το αν υφίσταται πράγματι μια σημαντική σχέση, μια αγάπη ή μια φιλία.
Α. Θέλετε, λοιπόν, να πείτε ότι μια καλή ζωή δεν είναι απλώς μια ηδονική ζωή, αλλά μια ζωή στην οποία έχουμε τις σωστές σχέσεις με τους συνανθρώπους μας;
Φ. Σε κάθε περίπτωση, μου φαίνεται να είναι ένα πολύ ουσιώδες συστατικό της καλής ζωής. Αν αναρωτηθείτε τι κάνει καλή τη ζωή σας, θα διαπιστώσετε ότι αυτό ως επί το πλείστον έχει να κάνει με τις σχέσεις σας με τους συνανθρώπους σας.
Α. Σωστά.
Φ. Και αυτό μας κάνει να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι δίνουν τόσο μεγάλη αξία στην αγάπη, τη φιλία και την οικογένεια, και γενικά γιατί θέλουν να ζουν αρμονικά με τους συνανθρώπους τους.
Α. Δεν μπορεί, όμως, και μια κάπως απομονωμένη ζωή να είναι μια καλή ζωή; Εννοώ, κοιτάξτε τον εαυτό σας!
Φ. Ναι. Οι φιλόσοφοι, βέβαια, είναι οι τελευταίοι που θα το αμφισβητούσαν αυτό. Οι φιλόσοφοι τόνιζαν πάντα την αξία μιας ζωής με αντίληψη, με γνώση και με περισυλλογή.
Α. Δηλαδή μια ζωή, ας πούμε, κατά την οποία απολαμβάνει κανείς την ηδονή της γνώσης;
Α. Δηλαδή μια ζωή, ας πούμε, κατά την οποία απολαμβάνει κανείς την ηδονή της γνώσης;
Φ. Ναι. Αλλά εδώ ισχύει και πάλι το ίδιο: ότι η ηδονή από μόνη της δεν είναι το πιο σημαντικό.
Α. Α, αφήστε με αυτή τη φορά να διατυπώσω εγώ το επιχείρημα: δεν μας είναι αδιάφορο το αν απλώς πιστεύουμε ότι έχουμε γνωρίσει κάτι, ενώ στην πραγματικότητα απατώμαστε, ή αν πραγματικά έχουμε γνωρίσει αυτό το κάτι. Αν όμως μας ενδιέφερε μόνο το αίσθημα της ευχαρίστησης που είναι συνδεδεμένο με τη γνώση, θα είχαν για μας και τα δύο την ίδια αξία.
Φ. Ακριβώς. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι θεωρούμε τη γνώση, την επιστήμη και τη σοφία ως πράγματα που έχουν αξία καθαυτά. Και για τον ίδιο λόγο ίσως και την τέχνη.
Α. Γιατί την τέχνη; Είχα την εντύπωση ότι το ζητούμενο στην τέχνη είναι η ευχαρίστηση. Προηγουμένως φέραμε, άλλωστε, ως παράδειγμα ευχάριστης δραστηριότητας την ανάγνωση ποιημάτων.
Φ. Η αισθητική απόλαυση είναι σίγουρα μια μορφή ηδονής. Αλλά πολλοί θα έλεγαν ότι ζητούμενο στην τέχνη δεν είναι μόνο η ηδονή, αλλά και η γνώση. Τα έργα τέχνης μπορούν να μας κάνουν να δούμε τον κόσμο και τον εαυτό μας με άλλα μάτια. Ομολογουμένως, αυτό θα ήταν ένα θέμα για μια ξεχωριστή συζήτηση…
Α. Είμαι έτοιμος να παραδεχτώ ότι η ενασχόληση με την τέχνη μπορεί να είναι συστατικό της καλής ζωής. Αναρωτιέμαι όμως: αν υπάρχουν διάφορα πράγματα που είναι καλά καθαυτά, τότε σε τι συνίσταται η καλή ζωή που όλοι μας θα έπρεπε να διάγουμε; Δεν μπορεί, βεβαίως, να ζει κανείς συγχρόνως ως απομονωμένος επιστήμονας και ως δημόσιος ευεργέτης.
Φ. Υπάρχουν διάφορα πράγματα που μπορούν να κάνουν μια ζωή επιτυχημένη. Και, αντίστοιχα, δεν υπάρχει μονάχα μία εκδοχή της καλής ζωής. Μια ζωή χωρίς ευχαρίστηση, μια ζωή χωρίς προσφορά στον συνάνθρωπο, μια ζωή χωρίς καλές προσωπικές σχέσεις και μια ζωή χωρίς περισυλλογή, προφανώς δεν είναι μια καλή ζωή. Αυτά τα πράγματα θα έπρεπε κανείς να τα επιδιώκει. Αλλά, πρώτον, δεν θα έπρεπε να επικεντρωθούν όλοι στο ίδιο πράγμα. Και δεύτερον, υπάρχουν τόσο πολλοί διαφορετικοί τρόποι για να πραγματώνονται οι εκάστοτε αξίες, ώστε να δίνεται έτσι στη ζωή μια ατομική μορφή.
Α. Για να είμαι ειλικρινής, θα με εξέπληττε κάπως αν προσπαθούσατε να με πείσετε ότι υπάρχει μόνο ένας σωστός τρόπος για να ζει κανείς.
Σημείωση: Ακόμα κι αν κανείς λάβει υπ’ όψη του ότι η ηδονή εμφανίζεται με πάρα πολλές διαφορετικές μορφές, δεν φαίνεται να είναι το μοναδικό πράγμα που έχει αυτοτελή αξία. Η ευημερία άλλων ανθρώπων, οι προσωπικές σχέσεις (όπως η αγάπη και η φιλία), καθώς και η γνώση, είναι εξίσου καλοί υποψήφιοι για να αποτελέσουν πράγματα με αυτοτελή αξία. Μια καλή ζωή διάγει εκείνος ο οποίος πραγματοποιεί αυτές τις αξίες (ίσως και άλλες ακόμα αξίες) — πώς και με ποια προτεραιότητα, δεν είναι καθορισμένο. Υπάρχουν πολλοί σωστοί τρόποι
Γκέρχαρντ Ερνστ «σκέψου σαν φιλόσοφος»
Ο Gerhard Ernst (1971) σπούδασε φυσική και φιλοσοφία στο Μόναχο. Είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Έρλανγκεν-Νυρεμβέργης.
