Ποιο είναι το σπουδαιότερο πράγμα στη ζωή; Τι αξίζει να επιδιώξουμε πάση θυσία; Μπορεί να είναι απλώς η ευθυμία;
Μήπως είναι η αγάπη, η επιτυχία, ο πλούτος, η οικογένεια, η δόξα; Ο καθένας μπορεί να δώσει μία διαφορετική απάντηση σε αυτή την ερώτηση, γιατί βέβαια, για τον καθένα ίσως το σπουδαιότερο πράγμα να είναι κάτι διαφορετικό. Μήπως όμως υπάρχει κάτι που θα ταίριαζε με βεβαιότητα σε κάθε άνθρωπο;
Έτσι ισχυριζόταν ο φιλόσοφος και επιστήμονας Δημόκριτος, ο οποίος έζησε από το 460 περ. έως το 370 Π.Κ.Χ.. Θα τον έχετε ίσως ακουστά για την ατομική του θεωρία, που ήταν πρωτοποριακή για την εποχή του. Τα σωματίδια της ύλης, όμως, δεν ήταν το μόνο που απασχολούσε τον Δημόκριτο. Στο ερώτημα που θέσαμε στην αρχή, ο Δημόκριτος απαντά «η ευθυμία», την οποία αξιολογεί ως το ύψιστο καλό.
Πρώτ’ απ’ όλα, όπως όλοι γνωρίζουμε, κανείς δεν μπορεί να εργαστεί, να διασκεδάσει, να επιτύχει οτιδήποτε στη ζωή του, αν έχει καταβληθεί από άγχος. Γνωρίζουμε επίσης ότι το άγχος προκαλείται από την ανησυχία. Αν είσαι υπερβολικά φτωχός, ανησυχείς και αγχώνεσαι προσπαθώντας να βρεις τρόπους να επιβιώσεις. Αλλά ακόμα και αν έχεις όλα τα αγαθά του κόσμου, μπορεί να πέσεις στην παγίδα της απληστίας και να ανησυχείς καθημερινά μήπως τα χάσεις. Οι πολύ διάσημοι άνθρωποι ανησυχούν καθημερινά για τη διατήρηση της δόξας τους και αγχώνονται όταν εμφανιστεί κάποιος ικανότερος από αυτούς, κάποιος που μπορεί να τους πάρει τον «θρόνο». Και στις δύο αυτές περιπτώσεις η ευθυμία απουσιάζει από την ανθρώπινη ψυχή. Τότε, αναρωτιέται κανείς, πώς επιτυγχάνεται αυτή η γαλήνια κατάσταση ισορροπίας;
Οτιδήποτε και αν κάνεις κάντο με μέτρο! Απόλαυσε το φαγητό, τον έρωτα, τον πλούτο, ό, τι μπορείς να αποκτήσεις, αλλά μην ξεχνάς πως η υπερβολή θα ταράξει την εσωτερική σου ισορροπία. Την άποψη αυτή υποστήριζαν και ο Πλάτων και αργότερα ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση με κάποιους άλλους φιλοσόφους που προτίμησαν τα άκρα του άκρατου ηδονισμού ή της ασκητικής ζωής χωρίς καμία απόλαυση. Ο Δημόκριτος ισχυρίζεται πως εύθυμη, και άρα ευτυχισμένη, ψυχή είναι μόνο εκείνη που διατηρεί το μέτρο.
Αλλά πώς γνωρίζει κανείς πότε έχει ξεπεράσει το μέτρο; «Όταν κάποιος νιώθει μεγάλη ένταση και ανησυχία, σημαίνει πως έχασε το μέτρο και έφτασε στην υπερβολή», λέει ο Δημόκριτος. Αν, λοιπόν, έχετε τόσες πολλές ανεκπλήρωτες επιθυμίες, ώστε να χάνετε τον ύπνο σας ή να βρίσκεστε σε συνεχή εκνευρισμό, περιορίστε τις και προσπαθήστε ν’ απολαμβάνετε περισσότερο εκείνα που ήδη έχετε.
Κάθε φορά που περιορίζετε τις περιττές συγκινήσεις σε καταστάσεις υπερβολικής χαράς ή υπερβολικού πόνου, εκπαιδεύετε τον εαυτό σας προσαρμόζεται στις πραγματικές συνθήκες. Ο πόνος θα έρθει κάποια στιγμή για όλους· αντί να αναρωτιόμαστε «γιατί να συμβεί σε μένα αυτό», καλύτερα να αξιοποιήσουμε όση βοήθεια έχουμε για να τον αντιμετωπίσουμε. Και όταν έρθει η μεγάλη χαρά, ας μην υπερβάλουμε, σαν να πρόκειται να κρατήσει για πάντα. Γιατί όταν οι περιστάσεις αλλάξουν πάλι, δύσκολα θα αντέξουμε την μετάπτωση.
Είναι αδύνατον να προσαρμόσουμε την πραγματικότητα στις προσδοκίες μας, μπορούμε όμως να πάρουμε την τύχη στα χέρια μας, λέει ο Δημόκριτος: «Οι άνθρωποι δημιούργησαν την εικόνα της Τύχης για να δικαιολογήσουν τη δική τους αβουλία. Διότι η τύχη ελάχιστα αντιμάχεται τον συνετό, αλλά η οξυδερκής προνοητικότητα εξομαλύνει τα περισσότερα προβλήματα της ζωής».
Φυσικά, τα προβλήματα που καλείται ο καθένας να αντιμετωπίσει διαφέρουν και οπωσδήποτε ο αγώνας προσαρμογής για κάποιους θα είναι πολύ δυσκολότερος απ’ όσο για άλλους. Το νόημα όμως είναι να επιτύχει ο καθένας, ανάλογα με τις περιστάσεις του, την καλύτερη δυνατή ισορροπία και να μην αφήνει την ευτυχία του έρμαιο στους εξωτερικούς παράγοντες. Γιατί αν το κάνει αυτό, τότε επάνω στα προβλήματα που ήδη έχει προσθέτει άλλο ένα: χάνει την ελευθερία του.
Η επιχειρηματολογία του Δημόκριτου είναι ισχυρή και πειστική. Αυτό που πρωτίστως πρέπει κάποιος να επιδιώκει στη ζωή του είναι η ευθυμία, μία ευχάριστη, σταθερή κατάσταση ψυχής, η οποία του επιτρέπει να εξετάζει με προσοχή τις συνθήκες, να ελέγχει τις αντιδράσεις του όταν αλλάζουν οι περιστάσεις, να χαίρεται και να λυπάται με μέτρο, να είναι ο κύριος του εαυτού του, και άρα, ελεύθερος άνθρωπος που ξέρει ανά πάσα στιγμή τι κάνει και γιατί το κάνει.
Ο ίδιος ο Δημόκριτος πάντως, φαίνεται πως ωφελήθηκε πολύ από αυτή τη μέθοδο. Ο «γελαστός φιλόσοφος», όπως τον αποκαλούσαν οι συμπολίτες του, εξέπληξε τον κόσμο με τις γνώσεις που απέκτησε στα μαθηματικά, στη γεωμετρία, στην αστρονομία, στην ιστορία κι ένα σωρό άλλα κράτησε το μυαλό τους ελεύθερο από τις αγκυλώσεις της θρησκείας και της πολιτικής. Ταξίδεψε σε όλες τις σπουδαίες πόλεις της Μ. Ασίας, επισκέφτηκε φυσικά την Αθήνα, ίδρυσε στην πατρίδα του, τα Άβδηρα της Θράκης, μία σπουδαία σχολή, έγραψε 70 έργα (δυστυχώς διασώθηκαν ελάχιστα μόνο αποσπάσματα) κι έζησε εκατό περίπου χρόνια!
Τα κατά Τολστόι μυστικά
για μια καλή ζωή
Πολλά μπορούμε να διδαχθούμε από το μυθιστόρημα «Πόλεμος και Ειρήνη» του Λέοντος Τολστόι, αλλά διδάγματα για το σήμερα παρέχει επίσης η προσωπική ζωή του ίδιου του συγγραφέα. Αυτό υποστηρίζει σε ρεπορτάζ του το BBC, με αφορμή τη μετάδοση στη βρετανική δημόσια τηλεόραση μιας νέας σειράς ντοκιμαντέρ, 10 ωριαίων επεισοδίων, για τη ζωή και το έργο του περίφημου ρώσου λογοτέχνη του 19ου αιώνα. Ο Τολστόι, που γεννήθηκε το 1828 και πέθανε το 1910, ήταν μέλος της αριστοκρατίας, γόνος οικογένειας γαιοκτημόνων με εκατοντάδες δουλοπάροικους. Στα νιάτα του ήταν άσωτος και βίαιος. «Σκότωνα άντρες στους πολέμους και προκαλούσα άντρες σε μονομαχία για να τους σκοτώσω» έγραψε. «Εχανα στα χαρτιά, σπαταλούσα τους μισθούς των αγροτών, τους καταδίκαζα σε τιμωρίες, ζούσα έκλυτα και εξαπατούσα κόσμο. Ετσι έζησα επί 10 χρόνια». Αλλά σταδιακά απομακρύνθηκε από αυτόν τον τρόπο ζωής. Απέρριψε τις αντιλήψεις της τάξης του και υιοθέτησε μια ριζοσπαστική, αντισυμβατική κοσμοθεωρία, που σοκάρισε τους οικείους του.
Σύμφωνα με το BBC, η διαδρομή της ζωής του έχει, μεταξύ άλλων, να μας διδάξει τα εξής:
1. Κρατήστε ανοιχτό μυαλό
Ενα από τα προτερήματα του Τολστόι ήταν η ικανότητά του να αλλάζει γνώμη με βάση νέες εμπειρίες. Η αιματοχυσία που είδε στον Πόλεμο της Κριμαίας στη δεκαετία του 1850 τον έκανε πασιφιστή. Το 1857, αφότου είδε μια δημόσια εκτέλεση σε γκιλοτίνα στο Παρίσι, έγινε πολέμιος του κράτους και των νόμων του, πιστεύοντας ότι οι κυβερνήσεις είναι όχι μόνο βίαιες αλλά και γενικώς φροντίζουν τα συμφέροντα των πλούσιων και ισχυρών.
2. Να έχετε ενσυναίσθηση
Ο Τολστόι είχε σπάνια ικανότητα να μπαίνει στη θέση των άλλων, ακόμη και αν η ζωή τους διέφερε σημαντικά από τη δική του. Στη δεκαετία του 1860 υιοθέτησε το ντύσιμο των αγροτών και άρχισε να εργάζεται δίπλα στους πρόσφατα απελευθερωμένους εργάτες στο κτήμα του, οργώνοντας τα χωράφια και επισκευάζοντας τα σπίτια τους με τα χέρια του.
3. Κάντε τη διαφορά
Ξεχώρισε επίσης από τους αριστοκράτες φίλους του επειδή προσπαθούσε πρακτικά να απαλύνει τον πόνο των άλλων. Μετά την καταστροφή της σοδειάς του 1873 ο Τολστόι σταμάτησε να γράφει την «Αννα Καρένινα» για έναν χρόνο προκειμένου να διοργανώσει βοήθεια προς τους λιμοκτονούντες, αναφέροντας σε συγγενή του: «Δεν μπορώ να ξεκολλήσω από τα έμβια όντα για να ασχολούμαι με τα φανταστικά». Το περιβάλλον του θεώρησε τρελό ένας από τους καλύτερους μυθιστοριογράφους στον κόσμο να παραμερίζει το αριστούργημά του, αλλά ο Τολστόι το ξανάκανε μετά τον λιμό του 1891 για δύο χρόνια.
4. Τελειοποιήστε την τέχνη του ζην με απλότητα
Ύστερα από μια διανοητική κατάρρευση στα τέλη της δεκαετίας του 1870, ο Τολστόι απέρριψε την οργανωμένη θρησκεία, περιλαμβανομένης της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην οποία ανήκε. Υιοθέτησε μια επαναστατική εκδοχή του χριστιανισμού που βασιζόταν στην πνευματική και υλική λιτότητα. Σταμάτησε το ποτό και το κάπνισμα και έγινε χορτοφάγος. Ενέπνευσε τη δημιουργία ουτοπικών κοινοτήτων όπου η ιδιοκτησία ήταν κοινή. Οι «τολστοϊκές» αυτές κοινότητες εξαπλώθηκαν παγκοσμίως και ο Γκάντι ίδρυσε ένα άσραμ το 1910 που το ονόμασε «Φάρμα Τολστόι».
5. Προσοχή στις αντιφάσεις σας
Ο Τολστόι διακήρυττε την καθολική αγάπη, ωστόσο τσακωνόταν συνεχώς με τη σύζυγό του. Επιπλέον διακήρυττε την ισότητα αλλά ποτέ δεν εγκατέλειψε πλήρως τα πλούτη και τον προνομιούχο τρόπο ζωής του. Εζησε ως τα γεράματα σε ένα μεγαλοπρεπές σπίτι με υπηρέτες. Αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 1890 κατόρθωσε, παρά τις αντιρρήσεις της οικογένειάς του, να παραιτηθεί από τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε τεράστιο μέρος του λογοτεχνικού του έργου.
6. Να γίνετε τεχνίτης
Ο Τολστόι θεωρούσε ότι η ισορροπία μεταξύ πνεύματος και σώματος αποτελεί σημαντικό μέρος της δημιουργικής διαδικασίας. Συχνά άφηνε την πένα του για να οδηγήσει το άλογο που έσερνε το άροτρο στα χωράφια και είχε ένα δρεπάνι και ένα πριόνι ακουμπισμένα στον τοίχο δίπλα στο γραφείο όπου έγραφε.
7. Διευρύνετε τον κοινωνικό σας κύκλο
Το ουσιαστικότερο μάθημα που μπορούμε να διδαχθούμε από τον Τολστόι είναι να παραδεχθούμε ότι ο καλύτερος τρόπος για να αμφισβητήσουμε τις προκαταλήψεις μας και να αναπτύξουμε νέους τρόπους θεώρησης του κόσμου είναι να περιτριγυριστούμε από κόσμο που έχει απόψεις και τρόπους ζωής διαφορετικούς από τους δικούς μας. Στην «Ανάσταση» έγραψε ότι ο περισσότερος κόσμος - είτε είναι πολιτικοί, είτε επιχειρηματίες, είτε κλέφτες - «παραμένει ενστικτωδώς εντός του κύκλου ανθρώπων που μοιράζονται τις ίδιες απόψεις». Η πρόκληση είναι να ανοίξουμε τα συνομιλητικά φτερά μας.
