Οι Σοφιστές ήταν φιλόσοφοι που δραστηριοποιούνταν στον ελλαδικό χώρο και παρέδιδαν μαθήματα φιλοσοφίας, ρητορικής και διαλεκτικής τέχνης επί πληρωμή. Μεγάλο βάρος έπεφτε στη δυνατότητα χρήσης του ορθού λόγου προς απόδειξη κάποιας πρότασης. Δεν είχε τόση σημασία η αλήθεια ή το ψεύδος της πρότασης όσο η διαλεκτική τέχνη με την οποία οδηγείται κάποιος στην απόδειξή της.
Ο Σωκράτης θεωρείται ως τομή στο χώρο των σοφιστών γιατί είναι ο πρώτος που υποστηρίζει ότι ο βαθύτερος σκοπός της διαλεκτικής είναι η εύρεση της αλήθειας και όχι η απόδειξη χάριν της απόδειξης, καθώς μόνο το αληθές έχει θετική μεταμορφωτική επίδραση στη ψυχή του ανθρώπου. Κι ενώ είχε κάνει αυτή τη βασική διάκριση μεταξύ της αλήθειας και της απλής ανθρώπινης δοξασίας στην οποία και μόνο αποσκοπούσαν οι σοφιστές, εν τούτοις πολλοί της εποχής του τον συγκατέλεγαν μεταξύ των σοφιστών, ίσως λόγω της δεινότητας του στη χρήση του λόγου. Ήταν μάλιστα και η βασική κατηγορία εναντίον του που τον οδήγησε στη θανατική καταδίκη ήταν ότι επρόκειτο για ένα σοφιστή που παρέσυρε τους νέους εισάγοντας καινά δαιμόνια.
Ποια ήταν άραγε η γνώμη του Σωκράτη για τους σοφιστές; Μάλλον επιλεκτική, καθώς εκτιμούσε ιδιαίτερα τον Πρωταγόρα παρά τις ιδεολογικές τους αντιθέσεις και δεν έχανε με τίποτα τις διαλέξεις του Γοργία, παρακαλώντας τους φίλους του να συγκεντρώσουν γι’ αυτόν το απαραίτητο αντίτιμο για να μπορέσει να συμμετάσχει. Από την άλλη ειρωνευόταν τον Ιππία και διαπληκτιζόταν έντονα με τον Θρασύμαχο, όπως έχει αποτυπωθεί στην Πολιτεία.
Ας αφήσουμε όμως στην άκρη αυτές τις αντιθέσεις και ας φανταστούμε ποιο ήταν το επίπεδο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής των Ελλήνων πολιτών και κυρίως της Αθήνας, όπου συνέρρεαν από όλα τα μέρη του τότε γνωστού κόσμου για να ακούσουν και να συζητήσουν νέες απόψεις και θεωρίες για τη δομή της κοινωνίας και τις δυνατότητες του ανθρώπου σε μια ατμόσφαιρα που υπερέβαινε ή και ακύρωνε το υπάρχον μυθικο-θρησκευτικό πλαίσιο. Αντί δηλαδή να προσκολλώνται σε απόλυτες θέσεις λαχταρούσαν να παρακολουθήσουν ή ακόμη και να συμβάλουν διαλεκτικά στη διαμόρφωση νέων θέσεων. Αλλά και αυτές οι νέες θέσεις δεν ήταν στο απυρόβλητο, καθώς κάποιος άλλος σοφιστής θα έφερνε στο φως μέσα από τη διαλεκτική αντίθεση μια νέα άποψη, εφόσον κατάφερνε να παρουσιάσει διαυγή, εύλογα και πειστικά επιχειρήματα. Η πρωτοκαθεδρία της λογικής στη διαμόρφωση θέσεων για τη φύση του ατόμου και της κοινωνίας κυριάρχησε σε όλη την ανατολική επικράτεια μέσω του Μεγάλου Αλεξάνδρου και στη Ρώμη μετά την κατάκτηση του Ελλαδικού χώρου. Όλη η αχανής περιοχή της Εγγύς Ανατολής, της Βαβυλωνίας και της Αιγύπτου βαπτίστηκε υπό τη βασιλεία των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων στον ελληνικό τρόπο ζωής, όπου η φιλοσοφική ενατένιση, η επιστημονική έρευνα, η σωματική ρώμη και η καθαρτική επίδραση της τέχνης ήταν το αντίδοτο στον περιορισμένο κύκλο του ανθρώπινου βίου.
Κι ενώ αυτός ο μετρημένος και υγιής τρόπος ζωής άκμαζε και μεσουρανούσε, χτυπήθηκε βάναυσα από την αφελή και φτωχή σε ιδέες χριστιανική σκέψη συνοδευόμενη από φανατισμό και μισαλλοδοξία και στη συνέχεια από τον κατακτητικό παροξυσμό των νεοφώτιστων μωαμεθανών, που το μόνο που είχαν να προτείνουν ήταν πίστη και πίστη και πίστη σε ένα θεό που θεωρείτο φιλεύσπλαχνος μόνο σε όσους τον λάτρευαν χωρίς κανένα κριτικό δικαίωμα. Η ειρωνία της ιστορίας είναι ότι η ελληνική φιλοσοφική σκέψη διάβρωσε γρήγορα τη μουσουλμανική σκοτεινιά, εμπνέοντας μια σειρά σοφών που μελέτησαν τα αριστοτελικά κείμενα σε βαθμό υπερβολής και φτάνοντας στο σημείο να θεωρούν τον Αριστοτέλη ως ένα νέο είδος ανθρώπου πέραν από τη συνήθη ανθρώπινη φύση. Την ίδια εποχή οι πληθυσμοί της Ευρώπης είχαν κοιμηθεί για τα καλά από τη χριστιανική νάρκη.
Πολύ αργότερα, κατά την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό, ανακάλυψαν οι Ευρωπαίοι τον ορθό λόγο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και διαμόρφωσαν κοινωνικά συστήματα όπου τα δικαιώματα του ατόμου ήταν απαραβίαστα και η γνώση ήταν η υπέρτατη επιδίωξη. Όλα αυτά σε λεπτομέρειες για κάποιες σημαντικές προσωπικότητες και ιστορικές περιόδους στη συνέχεια.
