Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας με ρίζες στον τελευταίο βασιλιά της Αθήνας Κόδρο και τον Σόλωνα τον νομοθέτη, αδελφός του Γλαύκου, του Αδείμαντου και του Αντιφώντα, προσώπων γνωστών από τους διαλόγους του, είναι ένα πρόσωπο που πολλοί θεωρούν ως alter ego του Σωκράτη. Κι όμως ο Πλάτωνας αν και ο μεγαλύτερος λάτρης του αγαπημένου του δασκάλου, στην πραγματικότητα τον υπερβαίνει, προτείνοντας μια θεωρία περί της φύσεως του ανθρώπου και του κόσμου τόσο πολύπλευρη και ολοκληρωμένη που από τότε μέχρι σήμερα κάθε φιλοσοφική άποψη που παρουσιάζεται περιέχει κατ ανάγκη αναφορές σε κάποιο παρακλάδι των Πλατωνικών θέσεων.
Το ενδιαφέρον στοιχείο του Πλάτωνα είναι η ισορροπία πνευματικής αναζήτησης και κοινωνικής ζωής. Δεν είναι ένας άνθρωπος αποσπασμένος από το κοινωνικό γίγνεσθαι που βυθίζεται σε λαβυρίνθους ιδεών μόνο και μόνο για λόγους νοητικής απόλαυσης. Ενδιαφέρεται και αγωνίζεται εξίσου για την ατομική αλλά και την κοινωνική ευδαιμονία, όπως φαίνεται από τις άοκνες προσπάθειες του να εγκαθιδρύσει την ιδανική πολιτεία στις Συρακούσες μετά από πρόσκληση του Δίωνα, συζύγου της αδελφής του τύραννου Διονύσιου του Α'. Ο Δίωνας ήταν ισόβιος θαυμαστής των πλατωνικών ιδεών κι έτσι ο Πλάτωνας είχε βάσιμες ελπίδες να εισακουστεί για μια υποδειγματική οργάνωση της σικελικής κοινωνίας με βάση τα φιλοσοφικά ιδεώδη. Άλλωστε, ένα τέτοιο ταξίδι ήταν και μια καλή ευκαιρία ώστε να έρθει σε άμεση επαφή με τα πυθαγόρεια δόγματα, τα οποία διαμόρφωσαν καθοριστικά την κοσμοθεωρία του, ίσως περισσότερο και από τις σωκρατικές ιδέες. Επισκέφθηκε λοιπόν το -389 στην αρχή τον Τάραντα στη Κάτω Ιταλία, τη λεγόμενη Μεγάλη Ελλάδα και συναντήθηκε με τον σημαντικότερο Πυθαγόρειο σοφό της εποχής, τον Αρχύτα, από τον οποίο μυήθηκε στις ιδέες του Πυθαγόρα και στη συνέχεια έφυγε για τις Συρακούσες. Το ταξίδι του εκεί απέβη άκαρπο, καθώς ο Διονύσιος αδιαφόρησε. Έκανε άλλα δυο ταξίδια εκεί, το -367 και το -361 όταν τύραννος της πόλης ήταν πλέον ο Διονύσιος Β' γιος του προηγούμενου, αλλά και πάλι οι ελπίδες του Πλάτωνα δεν ευοδώθηκαν.
Το -387 ιδρύει στο ιερό του Ακάδημου μια Σχολή (που γι' αυτό το λόγο ονομάστηκε Ακαδημία) όπου θέτει σε εφαρμογή το βασικό πιστεύω του δασκάλου του Σωκράτη (αλλά και δικό του) που υποστήριζε ότι ο μόνος τρόπος για τη βελτίωση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του ανθρώπου είναι η χρήση του ορθού λόγου, η οποία έχει καταλυτική επίδραση αν χρησιμοποιεί ως προκείμενες τις αιώνιες άφθαρτες αντικειμενικές αλήθειες. Χρειαζόταν λοιπόν πέραν της διαλεκτικής και μαιευτικής τέχνης του δασκάλου του και την αντικειμενική αλήθεια η οποία θα έμπαινε ως βάση του φιλοσοφικού του οικοδομήματος. Για το λόγο αυτό είχε καλέσει να διδάξουν στην Ακαδημία τους ικανότερους σε κάθε κλάδο στην τότε γνωστή οικουμένη, μαθηματικούς, αστρονόμους, γεωμέτρες, μουσικούς και φιλοσόφους.
Ποιο ήταν άραγε εκείνο το στοιχείο του πλατωνικού έργου που γοήτευσε τον αρχαίο κόσμο και έκανε τον Πλάτωνα ένα ζωντανό μύθο μέχρι τις μέρες μας; Θεωρώ ότι ήταν η ιδανική μίξη περιέχοντος και περιεχομένου, θεωρίας αλλά και μεθόδου, σημαντικότατων αληθειών οι οποίες όμως δεν προσφέρονταν, όπως μέχρι τότε, εν είδει μονολόγου, αλλά μέσα από τη ζωντάνια και τη θεατρική χάρη δυναμικών διαλόγων μεταξύ γνωστών προσώπων της διανόησης και της πολιτικής. Δεν μπορούμε να ξέρουμε την έκταση της πλατωνικότητας με την οποία επενδύθηκαν οι σωκρατικές απόψεις, ούτε το βάθος της σωκρατικής επίδρασης επί των πλατωνικών αντιλήψεων. Έχουμε όμως στη διάθεση μας μια αναλυτική κοσμοθεωρία, όπου σωκρατικές τοποθετήσεις και πυθαγορικές ιδέες συνθέτουν το πιο εκτεταμένο και συνεκτικό νοητικό οικοδόμημα που έχει φτιαχτεί ποτέ.
Δεν θα επεκταθώ σε λεπτομερή ανάλυση των πλατωνικών αντιλήψεων, σε ειδικά θέματα των οποίων άλλωστε θα επανέλθω σε επόμενες αναλύσεις. Θα ήθελα όμως να εστιάσω στη βασική του σύνθεση και να κάνω μια εκτίμηση του καινοτομικού στοιχείου που την διέπει σε σχέση με προηγούμενες απόψεις, πράγμα που αποτέλεσε και τον βασικό λόγο της έκτασης των μελλοντικών της επιδράσεων.
Σε όλους τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους, όπου γενικά η Σωκρατική παρουσία θεωρείται ιστορικά ακριβέστερη, γίνεται προσπάθεια ορισμού ηθικών αρετών όπως η φιλία, η ανδρεία, η ευσέβεια, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη αλλά και γενικότερων εννοιών όπως η αρετή και η γνώση, φτάνοντας στις πολύ υψηλές περιγραφές του κάλλους, του έρωτα και του αγαθού. Για ποιο λόγο ήταν άραγε αναγκαίο να οριστούν ή έστω απλά να περιγραφούν (καθώς η προσπάθεια ορισμού συχνά ναυαγούσε) αυτές οι έννοιες; Επειδή θεωρούσε ότι ήταν αδύνατο κάποιος να τις εφαρμόσει αν δεν γνώριζε τη σημασία τους σε κάποιο βαθμό, και κυρίως αν δεν διέλυε τις διαδεδομένες ψευδείς αντιλήψεις περί αυτών. Αυτό το πρότζεκτ μπορεί να ήταν αρκετό για τον Σωκράτη αλλά όχι και για τον Πλάτωνα. Ο Σωκράτης νοιαζόταν για τον τέλειο ηθικά άνθρωπο και τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να δομηθεί μια απόλυτα δίκαιη κοινωνία (βλέπε Πολιτεία). Έλεγε μάλιστα ξεκάθαρα ότι είχε διαβάσει όλες τις θεωρίες για τη δημιουργία του κόσμου (βλέπε Προσωκρατικούς) αλλά τον άφηναν παντελώς αδιάφορο. Ο Πλάτωνας όμως, υπόδειγμα περιέργειας και φιλομάθειας, αποκλείεται να συμμεριζόταν τη γνώμη αυτή, όπως άλλωστε αποδεικνύουν τα ύστερα έργα του για τη δημιουργία του κόσμου (Τίμαιος), τις συνέπειες της ύπαρξης ή μη της μονάδας (Παρμενίδης), τον τρόπο συσχέτισης της ύπαρξης, της ταυτότητας, της ετερότητας, της στάσης και της κίνησης (Σοφιστής), θέματα στην ανάπτυξη των οποίων άλλωστε έχει μικρό βάρος ως συνομιλητής ο Σωκράτης. Τι ήταν όμως αυτό που τον είλκυε στον Σωκράτη, το οποίο πήρε και το εξέλιξε σε μεγάλο βαθμό; Οι ιδέες ή είδη, αυτές οι περίεργες οντότητες που δεν γεννιούνται στο κεφάλι μας σαν απλές γενικεύσεις των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος αλλά υπάρχουν σταθερά και αναλλοίωτα και εμείς οι άνθρωποι απλά τις προσεγγίζουμε μέσω της ανάμνησης και τελικά συμμετέχουμε σε αυτές. Ο Πλάτωνας λοιπον, παίρνει αυτήν την άποψη του Σωκράτη και την προεκτείνει στα άκρα: Όλα είναι ιδέες κατανεμημένες σε αυστηρές ιεραρχίες από γένη, είδη και υποείδη και πάνω σ' αυτήν την αλήθεια στήνει όλο του το οικοδόμημα, το οποίο δεν αφορά μόνο την ανθρώπινη ψυχή και συμπεριφορά αλλά και όλα τα επίπεδα της ύπαρξης αλλά και τη γένεση του ορατού κόσμου. Κι εκεί φαίνεται πλέον ο καθαρός Πλάτωνας που έχει απελευθερωθεί από την σωκρατική σκέπη και οδεύει με όπλα τις αρχαίες πυθαγορικές αντιλήψεις σε ένα σύστημα που θα αποτελέσει σημείο αναφοράς της κάθε φιλοσοφίας.
Κάτω από τα λόγια του Πυθαγόρειου Τίμαιου μιλά ο ίδιος ο Πλάτωνας δίνοντας την πρώτη γραπτή θεωρία δημιουργίας του κόσμου βασισμένη σε μαθηματικές έννοιες, μουσικές αναλογίες και τα 4 κανονικά γεωμετρικά στερεά που αναλύονται σε ισοσκελή και σκαληνά ορθογώνια τρίγωνα. Οι αμετάβλητες σωκρατικές ιδέες μετατρέπονται πλέον σε αυστηρά μαθηματικά πρότυπα βάσει των οποίων δημιουργήθηκε ο ίδιος ο κόσμος.
Κάτω από τα λόγια του Ελεάτη Ξένου μιλά ο ίδιος ο Πλάτωνας, ο οποίος μάλιστα θέτει σε κριτική την λεγόμενη θεωρία των ειδών του Σωκράτη βρίσκοντας τα αδύναμα σημεία της, καταλήγοντας στον διάλογο σε μια νέα πρόταση για τον τρόπο που επικοινωνούν και συλλειτουργούν μεταξύ τους οι ιδέες.
Ο Πλάτωνας ήταν τόσο σωκρατικός όσο πλατωνικός ήταν ο Αριστοτέλης, δείχνοντας ότι ο αληθινός στοχαστής είναι αυτός ο οποίος αφομοιώνει σε βάθος τις ιδέες του δασκάλου του για να τις εξελίξει ή ακόμη και να τις ανατρέψει.
