1. Ψυχές;

Η παρούσα ανάρτηση ανήκει στο σύνολο των άρθρων του Χάρη Φουνταλή επί θεμάτων νοολογίας

Μερικές έννοιες φαίνονται αυταπόδεικτες. Παραδείγματος χάρη, κάθε κύκλος έχει ένα κέντρο· κάθε κράτος μια πρωτεύουσα· και κάθε άνθρωπος μια ψυχή. Έτσι δεν είναι;

Αυτή η τελευταία “αυταπόδεικτη αλήθεια”, οτι δηλαδή ο κάθε άνθρωπος έχει μια ψυχή, αποτέλεσε το κεντρικό δόγμα όχι μόνο της Χριστιανικής θρησκείας, αλλά και πολλών άλλων θρησκειών: της Μουσουλμανικής, του Σιντοϊσμού, της Αρχαίας Αιγυπτιακής, όπως και κάθε θρησκείας ή συστήματος ιδεών που ενστερνίζεται τη μετεμψύχωση (Ινδουϊσμός, Βουδδισμός, Ταοϊσμός, κ.ά). Ακόμα κ’ οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν οτι μετά το θάνατο οι ψυχές κατεβαίνουν στο βασίλειο του Άδη (μετέπειτα γνωστού ως Πλούτωνα), όπου και περιφέρονται σε μια κατάσταση όχι και τόσο παρήγορη για τους ζωντανούς: σαφώς μεν καλύτερη από εκείνη της Κόλασης, αλλά σίγουρα χειρότερη από εκείνη του Παραδείσου.

Ακόμα και άτομα που δεν πιστεύουν σε καμιά θρησκεία είναι δύσκολο να φανταστούν την ανθρώπινη φύση χωρίς αυτή την ιδιαίτερη “πεμπτουσία-της”, την αδιαίρετη, άφθαρτη, αιώνια ψυχή, που συσχετίζεται με ένα φθαρτό σώμα όσο το τελευταίο είναι εν ζωή, αλλά “ελευθερώνεται” με το θάνατο και πάει — ποιος (άθεος) ξέρει πού.

Και όμως, αυτή η αυταπόδεικτη, η προφανής αλήθεια, που γνωρίζουμε οτι είναι αλήθεια γιατί την αισθανόμαστε από πρώτο χέρι, μπορεί να είναι μια αυταπάτη. Ο Hofstadter στο “Είμαι ένας παράξενος βρόχος” θέτει αρκετά ερωτήματα σε όποιον πιστεύει οτι με την έννοια της “ψυχής” απαντά πειστικά στο ποια είναι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Μαζί μ’ εκείνον, έχω κ’ εγώ μπόλικα ερωτήματα να προσθέσω. Σημειώστε παρακαλώ οτι τα ερωτήματα δεν τα βάζω για “να κάνω τον έξυπνο”, αλλά για να δείξω οτι δεν είναι και τόσο απλό πράγμα το να υποθέσουμε οτι κάθε άνθρωπος έχει μια ψυχή. Κοιτάξτε τα ερωτήματα αυτά, τα οποία σας προτρέπω να προσπαθήσετε να τα απαντήσετε με τρόπο που να ικανοποιεί πρώτα και κύρια εσάς τους ίδιους:

Ποια ακριβώς στιγμή “εκχωρείται” μια ψυχή σ’ ένα ανθρώπινο σώμα; Μήπως τη στιγμή που ένα σπερματοζωάριο εισβάλλει σ’ ένα ωάριο; Μα ποια είναι ακριβώς εκείνη η στιγμή; Αν δούμε την “εισβολή” του σπερματοζωαρίου σε αργή κίνηση, θα διαπιστώσουμε οτι παίρνει κάποιο χρόνο, κατά τον οποίο το σπερματοζωάριο έχει μισο-εισβάλει, είναι το μισό μέσα και το μισό έξω. Δηλαδή τί γίνεται, περιμένει μια ψυχή να δει πότε κάποιο από τα χιλιάδες σπερματοζωάρια που “πολιορκούν” το ωάριο θα αφεθεί να διαπεράσει την κυτταρική μεμβράνη, ώστε να αναφωνήσει «Τώρα!» και να εκχωρηθεί στο γονιμοποιημένο ωάριο; Κι αν αποβληθεί το σπερματοζωάριο πριν μπει μέσα για τα καλά; (Συμβαίνει αυτό καμιά φορά.) Τί λέει η ψυχή; «Ωχ! Γράψε λάθος!» και ξαναφεύγει; Ακόμα χειρότερα, αν αποβληθεί το γονιμοποιημένο ωάριο λίγο αργότερα (όπως συμβαίνει αρκετά συχνά, χωρίς να το καταλάβει καν η γυναίκα), τί γίνεται με την ψυχή, πάει κι αυτή στ’ αζήτητα; Στον “Παράδεισο” πάει δηλαδή; Μα πόσες τέτοιες “ψυχές εξ αποβολής ωαρίου” υπάρχουν στον Παράδεισο; Δισεκατομμύρια; Και τί κάνουν εκεί πέρα, με τί ασχολούνται; Ποιες είναι οι παραστάσεις-τους, αφού δεν πρόλαβαν να ζήσουν παρά μόνο μερικά λεπτά, ή και δευτερόλεπτα; Στο κάτω-κάτω, σε τί διαφέρουν η μια από την άλλη;
Αν δεν εκχωρείται η ψυχή κατά τη γονιμοποίηση του ωαρίου, τότε πότε εκχωρείται; Μετά από μια μέρα; Μια βδομάδα; Ένα μήνα; Κατά τη γέννηση; Αν κατά τη γέννηση, τότε ποια ακριβώς στιγμή; Η γέννηση διαρκεί αρκετά λεπτά της ώρας.
Επίσης, άλλο πρόβλημα: ας υποθέσουμε οτι το γονιμοποιημένο ωάριο έχει πολλαπλασιαστεί, κ’ έχει γίνει ήδη ένας μικρός αριθμός κυττάρων, και ας υποθέσουμε οτι απέκτησε ψυχή σε κάποια μυστηριώδη χρονική στιγμή. Τί γίνεται αν το μικροσκοπικό αυτό έμβρυο υποστεί σχάση, οπότε θα οδηγηθούμε σε δίδυμα; Σχάται και η ψυχή εκείνη τη στιγμή; Μα είναι φυσική οντότητα η ψυχή ώστε να χωριστεί κι αυτή στα δύο όπως το έμβρυο; Αν δεν σχάται η ψυχή, τότε τί κάνει; Ειδοποιεί μια άλλη ψυχή να πάει να κατοικήσει στο άλλο έμβρυο; Και ποιο είναι το “άλλο”; Πώς αποφασίζεται σε ποιο από τα δυο κομματάκια κυττάρων θα παραμείνει η ψυχή που ήδη υπήρχε στο αρχικό, και σε ποιο θα πάει η άλλη;
Υπάρχει ένα “ρεζερβουάρ ψυχών” ας πούμε, από το οποίο τις παίρνει κάποιος (ο Θεός, π.χ.;) μία-μία και τις εκχωρεί σε φυσικά σώματα, ή μήπως δημιουργούνται επί τόπου; Αν είναι ήδη δημιουργημένες σε “ρεζερβουάρ”, τί κάνουν εκεί πέρα; Αφού δεν έχουν καμιά εμπειρία από το φυσικό κόσμο ακόμα, πώς μπορούν να “ασχοληθούν” με οτιδήποτε; Κι αν οι ψυχές δεν είναι ήδη δημιουργημένες πριν να εκχωρηθούν, κι άρα η κάθε μία δημιουργείται κατά τη στιγμή της εκχώρησης, πώς δημιουργείται; Τί σημαίνει “δημιουργία ψυχής”; Τί περιλαμβάνει δηλαδή μια νέα ψυχή, κάποια ελαττώματα και κάποια προτερήματα; Αν ναι, τότε γιατί είμαστε υπεύθυνοι για όλα τα ελαττώματα και τα προτερήματά μας, αφού κάποια απ’ αυτά προϋπάρχουν της εκχώρησης της ψυχής στο σώμα-μας; Αν όχι, αν η ψυχή δεν περιλαμβάνει τίποτα, τότε τί σημαίνει “δημιουργία οντότητας που δεν περιλαμβάνει τίποτα”, και σε τί διαφέρει ένα τέτοιο “τίποτα” από τις άλλες μη-εκχωρημένες-ακόμα ψυχές;
Ας προσπεράσουμε τα άλυτα ερωτήματα που αφορούν στην εκχώρηση της ψυχής, και ας σκεφτούμε τί γίνεται αφού αυτή εκχωρηθεί. Υπάρχει στο φυσικό χώρο η ψυχή; Δηλαδή, εγώ π.χ. αυτή τη στιγμή βρίσκομαι σε ένα δωμάτιο, και πληκτρολογώ το παρόν κείμενο στον υπολογιστή-μου. Είναι η ψυχή-μου εδώ, στο ίδιο δωμάτιο; Αν ναι, πού ακριβώς; Μέσα στο σώμα-μου; Σε όλο το σώμα-μου, ή μήπως βγαίνει λίγο κι απέξω; Και τα άκρα-μου (π.χ., χέρια, πόδια, και δεν-ξέρω-τί-άλλο) έχουν κι αυτά ψυχή; Και οι τρίχες-μου; Αν όχι οι τρίχες-μου, πού το ξέρει η ψυχή πού τελειώνει ακριβώς το σώμα-μου, έχει κάποιον αλγόριθμο με τον οποίο βρίσκει και το τελευταίο κύτταρο της επιδερμίδας-μου; Κι αν το κύτταρο αυτό πεθάνει και πέσει; Αν π.χ. — ο μη γένοιτο — κοπεί ένα χέρι-μου σε ατύχημα, τί γίνεται, αποσύρεται η ψυχή από το κομμένο άκρο; Μα πώς παίρνει αυτήν την απόφαση; Κι αν η ψυχή δεν εκτείνεται ακριβώς σε όλο το σώμα, τότε μέχρι πού εκτείνεται; Περιορίζεται στον εγκέφαλο μήπως; Μα ο εγκέφαλος δεν έχει σαφή όρια, εκτείνεται μέσω της σπονδυλικής στήλης και των νεύρων σε ολόκληρο το σώμα. Πώς αποφασίζει η εγκεφαλικά-περιορισμένη ψυχή μέχρι ποιους νευρώνες του εγκεφάλου να φτάσει; Όταν κινούμαι, κινείται κ’ η ψυχή μαζί-μου στο χώρο; Και αν, τέλος-τέλος, η ψυχή δεν είναι στον φυσικό χώρο, τότε πού είναι; Μη μου πείτε “σε κάποια άλλη διάσταση” σας παρακαλώ, γιατί τότε θα σας ζητήσω να ξέρετε τουλάχιστον τί είναι οι διαστάσεις και μετά να κάνετε έκκληση σε δαύτες. (Πρώτο, κανείς ποτέ δεν γνώρισε μια άλλη μακρο-διάσταση εκτός από τις τέσσερις που γνωρίζουμε στο χωροχρόνο-μας· αλλά και να γνώριζε, και πάλι για το φυσικό χώρο θα επρόκειτο, όχι για κανένα μεταφυσικό κατασκεύασμα.) Λοιπόν, αν δεν είναι η ψυχή στο χώρο (έστω των ν-διαστάσεων), τότε πού είναι; Αν δεν είναι πουθενά, πώς “συνδέεται” με το σώμα στο οποίο ανήκει; Και τότε γιατί λέμε «η ψυχή βγήκε, πέταξε στον ουρανό» όταν το σώμα πεθαίνει; Από τα σώματα δεν βγαίνουν οι ψυχές κατά το θάνατο; Αν όχι, από πού στην ευχή βγαίνουν, μπορείτε να μου πείτε;
Πώς μπορεί η ψυχή να επιδρά στον φυσικό κόσμο χωρίς να παραβαίνει τους νόμους της φυσικής; Παραδείγματος χάρη, μπαίνετε στο αυτοκίνητό σας, βάζετε μπρος, και πηγαίνετε στην ευχή του Θεού. Προκαλέσατε λοιπόν κίνηση σε ένα φυσικό σώμα (στο αυτοκίνητο). Η ψυχή-σας το έκανε αυτό, έτσι δεν είναι; Ε βέβαια, διότι πήρατε κάποια συνειδητή απόφαση, και η συνείδηση είναι ασφαλώς κομμάτι της ψυχής-σας. Μα και μόνο που απλώσατε το χέρι για να γυρίσετε το κλειδί της μηχανής, και πάλι προκαλέσατε συνειδητά κίνηση σε κάποιο φυσικό αντικείμενο — στο χέρι-σας. Πώς προκαλεί την κίνηση η ψυχή; Γνωρίζουμε τους νόμους της φυσικής, το πώς κινούνται τα άτομα, τα ηλεκτρόνια, τα πρωτόνια, τα κουόρκ, οπότε; Μήπως δρα η ψυχή κατευθείαν στα κουόρκ, στα ηλεκτρόνια, κλπ., και τα κινεί; Μα τότε δεν καταλαβαίνουμε καθόλου τους νόμους της φυσικής! Πώς γίνεται να λέμε οτι γνωρίζουμε θαυμάσια τους νόμους της φυσικής, και ταυτόχρονα οι νόμοι αυτοί να ποδοπατούνται βάναυσα κάθε ώρα και στιγμή που ζούμε, και μάλιστα από δισεκατομμύρια ανθρώπους και όλα όσα αυτοί κινούν; Πιστεύετε δηλαδή οτι εκατοντάδες χιλιάδες επιστήμονες στον κόσμο, πυρηνικοί φυσικοί, χημικοί, βιολόγοι, κλπ., είναι τόσο αδαείς ώστε να νομίζουν οτι καταλαβαίνουν πώς λειτουργεί ο φυσικός κόσμος, και να μη μπορούν να εξηγήσουν μέσω των νόμων-τους πώς εσείς κουνάτε το χέρι-σας; Ε λοιπόν, αφού οι φυσικοί και λοιποί επιστήμονες είναι τόσο αδαείς, εξηγήστε-μου παρακαλώ εσείς πώς οι ψυχές αλληλεπιδρούν με τα υλικά αντικείμενα. Γιατί επιμένω να δώσετε εσείς την εξήγηση; Γιατί εσείς προτείνετε την ύπαρξη ψυχών, άρα εσείς δημιουργείτε τα ερωτήματα αυτά — ερωτήματα που παύουν να υπάρχουν χωρίς την υπόθεση των ψυχών.
Πάμε λίγο και στη μετά θάνατον κατάσταση. Όταν πεθαίνει το σώμα και “φεύγει” η ψυχή, πού πάει; Μήπως πάει κοντά σε άλλες ψυχές; Αν ναι, τί άλλο σημαίνει “κοντά” εκτός από “κοντά σε κάποιο χώρο”; Δηλαδή βρίσκονται οι ψυχές των αποθανόντων σωμάτων κοντά η μια στην άλλη σε κάποιο χώρο; Τί κάνουν εκεί; Μιλάνε, συνδιαλέγονται; Σουλατσάρουν κιόλας στο χώρο εκείνο, ή απλώς “είναι” εκεί; Βλέπουν τίποτα; Τί βλέπουν; Φυσικά αντικείμενα που υπακούν στους φυσικούς νόμους; Αν δεν βλέπουν (δεν ακούν, κλπ.) τότε πώς μπορούν να ζουν επ’ άπειρο χωρίς να δέχονται καινούργια εξωτερικά ερεθίσματα; Εσείς δεν θα βαριόσασταν του θανατά αν σας κλείνανε τα μάτια, τ’ αυτιά, τη μύτη, κλπ., αν δεν είχατε αισθήσεις δηλαδή για ν’ αντιλαμβάνεστε καινούργια πράγματα, όντας περιορισμένοι να μιλάτε και να σκέφτεστε μόνο τα παλιά; Και μάλιστα στον αιώνα τον άπαντα; Φαντάζεστε καθόλου την τυραννία της αιώνιας βαρεμάρας του να είστε καταδικασμένοι ν’ αναμασάτε μόνο τα παλιά; Αλλ’ αν πάλι οι ψυχές έχουν κάποια αίσθηση ή αισθήσεις, θα πρέπει ν’ αντιλαμβάνονται κάποια πράγματα (με εικόνα, με ήχο, με κάτι τέλος-πάντων), άρα θ’ αντιλαμβάνονται κάποια αντικείμενα με φυσική (ή έστω “εικονική”) υπόσταση. Δεν θα έχουν την περιέργεια να μάθουν για τη φυσική, τη χημεία, κλπ., αυτών των αντικειμένων; Φαντάζεστε την ψυχή του Νεύτωνα, ή του Αϊνστάιν, να μην αναρωτιούνται για τα αντικείμενα που θα αντιλαμβάνονται; Μα αν η ψυχή του Αϊνστάιν δεν αναρωτιέται για τη φυσική του χώρου στον οποίο βρίσκεται, αν δεν αναπτύσσει νέες θεωρίες, δεν θα είναι η ψυχή του Αϊνστάιν, αλλά ένα ζόμπι. Το ίδιο θα αισθανόμουν κ’ εγώ για τη δική-μου ψυχή αν μου γινόταν γνωστό οτι πέθανα, αλλά οτι δεν έχω πλέον το δικαίωμα, ή τη δυνατότητα, να σκέφτομαι για το πώς λειτουργεί ο νέος “πνευματικός κόσμος” γύρω-μου, και ν’ αναπτύσσω θεωρίες για τη “φυσική” και τις διεργασίες-του. Μα τότε δεν θα ήμουν εγώ, αλλά ένα ζόμπι. Αυτό δηλαδή κάνουν οι ψυχές μετά θάνατον; Μετατρέπονται σε ζόμπι;
Πάλι επί του θέματος των σκέψεων της ψυχής του αποθανόντος: όταν πεθαίνει ο άνθρωπος, η ψυχή-του κάποια πράγματα πρέπει να σκέφτεται, δεν είναι έτσι; Αλλιώς τί είδους ύπαρξη είναι αυτή η ψυχή που δεν σκέφτεται τίποτα; Τα ντουβάρια δεν σκέφτονται, οι ψυχές των πεθαμένων όμως πρέπει να κάνουν κάποιες σκέψεις. (Άλλωστε τί νόημα θα είχε η ευτυχία ενός παραδείσου και ο βασανισμός μιας κόλασης, όπως πιστεύουν δισεκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη, αν δεν υπάρχει η στοιχειώδης σκέψη που θα αντιληφθεί την ευτυχία ή το βασανισμό;) Κάτι πρέπει να σκέφτονται οι ψυχές λοιπόν. Πάμε τώρα στην περίπτωση του παππού των 90 ετών που απεβίωσε έχοντας Αλτσχάιμερ σε προχωρημένο στάδιο. Πριν πεθάνει, ο παππούς “δεν ήξερε τί του γινόταν”. Δεν είχε αίσθηση του εαυτού-του, δεν μπορούσε να μιλήσει — ή ίσως μιλούσε ασταμάτητα αλλά έβριζε χυδαία και ακατάσχετα — τραγική κατάσταση. Τώρα που πέθανε λοιπόν, τις ίδιες “σκέψεις” της νόσου του Αλτσχάιμερ κάνει η ψυχή-του, ή μήπως γιατρεύτηκε; Κι αν γιατρεύτηκε, σε ποιο στάδιο της ηλικίας-του “γύρισε”; Όταν ο παππούς ήταν 85 χρονών και δεν είχε πάθει ακόμα Αλτσχάιμερ, αλλά η επικοινωνία μαζί-του ήταν περίπου «γεια-σου Γιάννη — κουκιά σπέρνω», ή όταν ήταν 45 και διηύθυνε με επιτυχία μια μικρή επιχείρηση; Πώς αποφασίζεται δηλαδή σε ποιο στάδιο της ζωής του ανθρώπου θα γυρίσει η σκέψη μιας ψυχής που πρέπει να γιατρευτεί από μια βαριά νοητική ασθένεια; Μα από την πλήρη διαύγεια σκέψης ενός μεσήλικου μέχρι το απόλυτο χάσιμο της σκέψης ενός με Αλτσχάιμερ υπάρχει ένα ομαλό εύρος νοητικών ικανοτήτων που γίνονται όλο και λιγότερες όσο περνάνε τα χρόνια. Κάποιες ψυχές παππούδων και γιαγιάδων δηλαδή είναι λίγο-πολύ “μωρές”, γιατί έτσι ήσαν οι άνθρωποι όταν πέθαναν, ενώ κάποιες άλλες ψυχές έχουν διαύγεια σκέψης; Άδικο δεν είναι; Και τα μωρά; Το μωράκι που πέθανε το καημενούλι στο στάδιο που έλεγε «μπα-μπα-μπα»; Τί σκέψεις κάνει τώρα η ψυχή-του; Σκέψεις ενήλικου; Καί πότε έκανε “αναβάθμιση” σε ενήλικη έκδοση; Ξέρει περί σεξ ας πούμε τώρα η ψυχή-μωράκι; Ξέρει και την προπαίδεια; Πού και πώς τα έμαθε όλα αυτά, και πόσα έμαθε; Κι αν δεν έμαθε τίποτα, θα λέει «μπα-μπα-μπα» στον αιώνα τον άπαντα;
Όταν “φεύγει” η ψυχή ενός σώματος που μόλις πέθανε, προς τα πού κατευθύνεται; Προς τα “πάνω”, προς τον ουρανό; — έτσι δεν πιστεύει ο πιο πολύς κόσμος; Ναι, αλλά το δικό-μας πάνω είναι το κάτω της Αυστραλίας. Φανταστείτε τώρα τη Γη σαν σφαίρα που είναι, και τις εκατοντάδες των ανθρώπων που πεθαίνουν ανά πάσα στιγμή σε κάθε γεωγραφικό τόπο, όπου υπάρχουν άνθρωποι. Εφόσον οι ψυχές-τους φεύγουν προς τα “πάνω”, προς το δικό-τους “πάνω” δηλαδή, η Γη θα πρέπει να εκπέμπει ψυχές ακτινωτά, προς όλες τις διευθύνσεις. Σας φαίνεται λογικό αυτό; Αν πρόκειται να συγκεντρωθούν οι ψυχές των αποθανόντων σε κάποιο σημείο (καθώς είναι τελείως παράλογο να υποθέσουμε οτι συνεχίζουν το ταξίδι στο διάστημα σε ευθεία γραμμή, εκπεμπόμενες ακτινωτά από τη Γη), τότε τί γίνεται, κάνουν μεταβολή κάποιες απ’ αυτές ώστε να συναντήσουν τις άλλες; Τότε γιατί ξεκίνησαν σε λάθος διεύθυνση; Αν όλο αυτό το σενάριο της ακτινωτής εκπομπής ψυχών από τη Γη σας φαίνεται βλακώδες (και με το δίκιο-σας), τότε δεν είναι προφανές οτι το λάθος βρίσκεται στην υπόθεση οτι η ψυχή φεύγει από το σώμα κατευθυνόμενη προς κάποια κατεύθυνση; Αν πάλι θέλετε να δημιουργήσετε μια ολόκληρη “επιστημονικοφανή” θεωρία που να λέει οτι οι ψυχές “φεύγουν σε μια άλλη διάσταση”, πρώτο, θα σας επαναλάβω αυτό που έγραψα και πριν: οι “άλλες διαστάσεις” (αν υπάρχουν στο μακρόκοσμο) δεν αποτελούν κάποιο άλλο, άυλο σύμπαν, αλλά τμήμα αυτού του σύμπαντος στο οποίο ζούμε· και δεύτερο, έχετε ήδη κάνει επίκληση σε μια περίπλοκη επιπλέον ιδιότητα του κόσμου-μας (“άλλες διαστάσεις”) για την οποία ούτε εσείς, ούτε κανένας επιστήμονας έχει την παραμικρή ένδειξη οτι υπάρχει.

Δεν θα σας κουράσω άλλο, απλώς θέλω να τονίσω οτι η εισαγωγή της έννοιας της “ψυχής” γεννά στο νου που αναρωτιέται γι’ αυτήν αμέτρητα αναπάντητα ερωτήματα, απ’ τα οποία τα παραπάνω είναι μόνο ένα απάνθισμα. Μήπως τα ερωτήματα αυτά σας φαίνονται ανάξια λόγου; Μα όλα; Μπορείτε δηλαδή να τ’ απαντήσετε όλα και να μείνετε ικανοποιημένοι με τις απαντήσεις-σας; Αν ναι, τότε σας αξίζουν συγχαρητήρια, και πραγματικά δεν χρειάζεται να διαβάσετε παρακάτω, γιατί έχετε τις τέλειες απαντήσεις μέσα στο κεφάλι-σας. (Θα μπορούσα φυσικά να σας ρωτήσω πώς είστε βέβαιοι για τις απαντήσεις-σας, αλλά δεν θα το κάνω γιατί αυτό είναι ένα ερώτημα που εσείς θα έπρεπε να κάνετε στον εαυτό-σας.) Για όσους όμως κάποια, λίγα έστω από τα παραπάνω ερωτήματα δεν φαίνονται να έχουν ικανοποιητική απάντηση, θα τους συνιστούσα να συνεχίσουν την ανάγνωση γιατί πρόκειται να εκθέσω μια διαφορετική άποψη, που απορρίπτει την εκ των προτέρων ύπαρξη της ψυχής σαν μια πλήρη οντότητα. Η άποψή μου λέει οτι αυτό που ονομάζουμε “ψυχή”, ναι μεν είναι κάτι το υπαρκτό (είναι περίπου αυτό που αισθανόμαστε οτι είμαστε), όμως δεν εμφανίζεται δια μιας σε πλήρη ανάπτυξη κάποια μαγική στιγμή, αλλ’ αναπτύσσεται σιγά-σιγά στη διάρκεια των χρόνων· εμφανίζεται δε μέσω της ύλης, και μόνο μέσω αυτής, χωρίς όμως η ίδια η ψυχή να είναι υλική με τη στενή έννοια, ν’ αποτελείται από άτομα ή άλλα σωματίδια δηλαδή· επιπλέον, σχεδόν εξαφανίζεται με το θάνατο του ατόμου, όχι εντελώς όμως: κάποια μικρά τμήματά της παραμένουν σε υποτυπώδη μορφή στις μνήμες άλλων ανθρώπων, ώσπου να πεθάνουν κι αυτοί, και κάποτε πια να μη μείνει τίποτε από την “ψυχή” εκείνη. Μπορεί να μη σας ευχαριστήσει αυτό που θα διαβάσετε. Σας προειδοποίησα στην εισαγωγή όμως. Επίσης μπορεί να σας ενοχλεί το οτι χρησιμοποιώ τη λέξη “ψυχή” για κάτι που είναι αρκετά διαφορετικό απ’ αυτό που έχετε συνηθίσει να εννοείτε με τη λέξη αυτή. Σας ζητώ συγγνώμη. Σας θυμίζω όμως οτι πολλές φορές οι λέξεις έχουν διπλά και τριπλά νοήματα. Π.χ. στην καθομιλουμένη λέμε “ενέργεια” και εννοούμε ένα πράμα, αλλά αν ρωτήσετε έναν φυσικό θα διαπιστώσετε οτι εκείνος με την ίδια λέξη εννοεί κάτι διαφορετικό· ή, πάρτε τη λέξη “νόηση”: εσείς μπορεί να εννοείτε κάτι μ’ αυτή τη λέξη, εγώ όμως σαν νοολόγος^(*) μπορεί να εννοώ κάτι το πιο εξειδικευμένο. Το ίδιο πιστεύω γίνεται και με την έννοια “ψυχή”.