Περί ψυχής

Η παρούσα ανάρτηση ανήκει στο σύνολο των άρθρων του Χάρη Φουνταλή επί θεμάτων νοολογίας

0. Εισαγωγή

Τις προάλλες ο φίλος-μου ο Αρίσταρχος, “εν τη ρύμη του λόγου-του”, μου έθεσε το πασίγνωστο και πανάρχαιο ερώτημα: «Τί είναι η ψυχή του ανθρώπου;», και χωρίς να περιμένει απάντηση, συνέχισε τον ειρμό των σκέψεών του. Δεν θέλησα να τον διακόψω, αφενός γιατί — αντίθετα με τη συνήθεια που φαίνεται να είναι “εθνικό σπορ” των συμπατριωτών-μου — δεν μου αρέσει να διακόπτω το συνομιλητή-μου, και αφετέρου γιατί σε μια προφορική συζήτηση δεν είναι δυνατό να δοθούν πλήρεις απαντήσεις σε τέτοια βαθύτατα ερωτήματα. Ο Αρίσταρχος όμως με ρωτούσε γι’ αυτό και για άλλα παρόμοια θέματα γιατί ήξερε οτι θα προσπαθούσα να του δώσω όχι απλώς την προσωπική-μου, υποκειμενική γνώμη (όπως π.χ. απαντάμε στο ερώτημα «ποια ομάδα παίζει την πιο καλή μπάλα;»). Ήθελε να μάθει τα όσα είναι προς το παρόν αποδεκτά από ένα μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας.

Καλά θα κάνω όμως να ξεκαθαρίσω μερικά θέματα πρώτα, μην τυχόν και παρεξηγηθούν αυτά που θα γράψω.

Πρώτα-πρώτα, ερωτήματα όπως “τί είναι ο άνθρωπος” και “τί είναι η ψυχή του ανθρώπου” δεν είναι αυστηρά επιστημονικά. Είναι κατά κύριο λόγο φιλοσοφικά (και πιστεύω είναι γνωστό οτι η φιλοσοφία δεν είναι επιστήμη· ασχολείται βέβαια και μ’ επιστημονικά θέματα, χωρίς όμως να εφαρμόζει την επιστημονική μέθοδο). Συμβαίνει όμως οτι καθώς η γνώση-μας για το φυσικό κόσμο ολοένα και αυξάνει, η επιστήμη “εισβάλλει” στο χώρο της φιλοσοφίας, και ακόμα και της θρησκείας, και είναι όλο και περισσότερο σε θέση ν’ αντιμετωπίσει και ν’ απαντήσει μ’ επιτυχία ερωτήματα που παραδοσιακά θεωρούνταν αυστηρά φιλοσοφικά ή θρησκευτικά.

Δεύτερο, αντίθετα με την κοινή άποψη, η επιστήμη δεν απαντά ποτέ με απόλυτη βεβαιότητα. Ακόμη και για θέματα που μοιάζουν αυστηρά επιστημονικά, όπως π.χ. για το νόμο της βαρύτητας, η επιστήμη δεν είναι ακριβώς 100% βέβαιη. Μπορεί η βεβαιότητά της να πλησιάζει το 100% (να είναι ας πούμε 99.9999995%, ή κάτι τέτοιο — αν και κανείς δεν ξέρει πώς να υπολογίσει τέτοια “ποσοστά βεβαιότητας”), αλλά πάντως 100% ακριβώς δεν είναι ποτέ. Άπόλυτη βεβαιότητα υπάρχει μόνο στο χώρο της θρησκείας (και ίσως και των μαθηματικών, που είναι όμως εργαλείο της επιστήμης, όχι κατ’ εξοχήν επιστήμη). Παραδείγματος χάρη: «υπάρχει Θεός;» «Ναι», απαντά ο θεολόγος, με απόλυτη βεβαιότητα. Ρωτήστε όμως έναν επιστήμονα το εξής: «ποια είναι η μέγιστη ταχύτητα στη φύση;» και θα σας απαντήσει έτσι περίπου: «Απ’ όσο γνωρίζουμε μέχρι στιγμής, είναι η ταχύτητα του φωτός, γιατί αν δεν είναι έτσι πρέπει να επαναδιατυπώσουμε ένα μεγάλο μέρος της φυσικής του 20^ού αιώνα.» Προσέξτε όμως οτι απ’ την απάντηση αυτή έπεται οτι μπορεί και να μην είναι έτσι· απλώς σ’ αυτήν την περίπτωση μας περιμένει πολλή δουλειά (επαναδιατύπωση, ή μάλλον “διόρθωση” της φυσικής του 20^ού αιώνα, ώστε η νέα φυσική να μη συγκρούεται με τις παλιές παρατηρήσεις, και να εξηγεί και όλες τις καινούργιες). Επειδή λοιπόν ο μέσος άνθρωπος έχει συνηθίσει στην απόλυτη βεβαιότητα της θρησκείας, περιμένει αντίστοιχα απόλυτη βεβαιότητα κι απ’ την επιστήμη, η οποία όμως πάντα απαντάει “κρατώντας μία πισινή”. Αυτό φυσικά ισχύει και για όσα θα διαβάσετε παρακάτω.

Δοσμένων λοιπόν των παραπάνω, σας εφιστώ την προσοχή στο γεγονός οτι αυτό που πρόκειται να διαβάσετε δεν είναι μια παγιωμένη επιστημονική άποψη που την ασπάζονται σχεδόν όλοι οι επιστήμονες, όπως είναι ας πούμε η άποψη οτι η Γη γυρίζει γύρω απ’ τον άξονά της. Είναι όμως η άποψη στην οποία δείχνει να συγκλίνει η επιστήμη, και όσο περνάνε τα χρόνια (οι δεκαετίες) τόσο πιο πολύ μοιάζει να ισχυροποιείται η άποψη που θα περιγράψω. Μπορεί να είναι λάθος; Φυσικά και μπορεί! Όμως ο επιστήμονας πρέπει να κάνει πάντα ότι είναι δυνατό για να συμπεραίνει αμερόληπτα, βάσει μόνο των δεδομένων από τις παρατηρήσεις που γνωρίζει, αυτό που φαίνεται να είναι το καταλληλότερο συμπέρασμα, αυτό δηλαδή που δεν αντιτίθεται στις παρατηρήσεις (ή που δημιουργεί τις λιγότερες αντιθέσεις, στη χειρότερη περίπτωση). Και αν έρθουν νεότερες παρατηρήσεις που καταρρίπτουν το τρέχον συμπέρασμα, ο επιστήμονας πρέπει να είναι πάντα έτοιμος να απορρίψει την προηγούμενη λαθεμένη παραδοχή (παρόλο που αυτό είναι το ιδεατό· στην πράξη λίγοι επιστήμονες είναι τόσο πολύ ορθολογιστές και τόσο λίγο εγωιστές ώστε να παραδεχτούν το λάθος-τους και να εγκαταλείψουν τις αρχικές παραδοχές-τους· η αλλαγή στην επιστήμη έρχεται συνήθως μέσω νέων επιστημόνων που δεν έχουν τις παγιωμένες απόψεις των παλιών).

Υπάρχει κ’ ένα τελευταίο θέμα πριν κλείσω αυτή την εισαγωγή, αλλά πολύ σημαντικό:

Η επιστήμη δεν μας λέει πάντα αυτό που θα μας χαροποιούσε αν το ακούγαμε.

Ε βέβαια! Γιατί δηλαδή πρέπει σώνει και καλά να έχει πάντα ευχάριστα νέα η επιστήμη να μας ανακοινώσει; Ο φυσικός κόσμος, που είναι το αντικείμενο της επιστημονικής έρευνας, υπάρχει ανεξάρτητα από μας, δεν υπάρχει για τη δική-μας πνευματική ικανοποίηση· τουλάχιστον αυτό είναι μια βασική παραδοχή όσων μελετούν το φυσικό κόσμο. Μπορεί, ιδίως αν είστε θρησκευόμενοι, να πιστεύετε οτι ο Θεός έφτιαξε το φυσικό κόσμο έτσι ώστε εμείς, η υποτιθέμενη “κορωνίδα της Δημιουργίας”, να είμαστε ευτυχείς ζώντας μέσα σ’ αυτόν. Όσο όμως ψάχνουμε και ανακαλύπτουμε, και καταλαβαίνουμε βαθύτερα τη φύση, τόσο αντιλαμβανόμαστε οτι της φύσης “δεν της καίγεται καρφάκι” για το αν εμείς παραμένουμε ευτυχείς μ’ αυτά που μαθαίνουμε για κείνην. Να δώσω παραδείγματα:

Κάποτε οι άνθρωποι πίστευαν οτι ο Θεός τους τοποθέτησε στο κέντρο της Δημιουργίας, λόγω της υποτιθέμενης σπουδαιότητας των ανθρώπων για το Θεό. Αργότερα μάθαμε οτι ούτε η Γη είναι στο κέντρο του Σύμπαντος, ούτε καν έχει κέντρο ο τριδιάστατος χώρος στο Σύμπαν.

Κάποτε, κάποια φυλή ανθρώπων πίστεψε πως το ουράνιο τόξο ήταν θεόσταλτο σημάδι γαλήνευσης της φύσης, που σήμαινε “τέρμα πια η βροχή κ’ η καταιγίδα”. Αργότερα μάθαμε οτι το ουράνιο τόξο είναι απλώς το είδωλο του ήλιου, αποτέλεσμα της διάθλασης του ηλιακού φωτός καθώς αυτό περνάει μέσα από μια ατμόσφαιρα γεμάτη αιωρούμενα σταγονίδια, κι οτι καμιά σχέση δεν έχει με θεϊκές υποσχέσεις και χαρμόσυνα μαντάτα.

Κάποτε νομίζαμε οτι ο Θεός έκανε ιδιαίτερη δουλειά για να μας φτιάξει, “έβαλε όλη την τέχνη-του” ας το πούμε, προκειμένου να δημιουργήσει τον άνθρωπο. Αργότερα μάθαμε οτι οι άνθρωποι είμαστε προϊόντα της ίδιας βιολογικής εξέλιξης που δημιούργησε όχι μόνο τους πιθήκους σαν εμάς, αλλά και τους βατράχους, και τα έντομα, και τα δέντρα, και τα βρύα, και τις μούχλες, και τα βακτήρια. Τίποτε το ιδιαίτερο δεν θα χρειαζόταν να κάνει ο Θεός για να “φυτρώσει” (να εξελιχθεί) η αφεντιά-μας.

Κάποτε — κι όχι μόνο κάποτε, αλλά ως τις μέρες-μας ακόμα — ήταν κοινή παραδοχή οτι ο άθρωπος έχει “ψυχή”, αδιαίρετη και άφθαρτη, που του δίνεται κατά τη σύλληψή του και τον ακολουθεί στο ίδιο σώμα εφ’ όρου ζωής. Με το θάνατο, το σώμα μεν μπορεί ν’ αποσυντίθεται, αλλά η ψυχή παραμένει στον αιώνα τον άπαντα. Χμμ...

Αυτή την τελευταία παραδοχή περί ψυχής έρχεται ν’ αμφισβητήσει η άποψη αρκετών επιστημόνων του καιρού-μας. Θέλω να σας πω οτι δεν αισθάνομαι ιδιαίτερα ευτυχής που πρόκειται να υποστηρίξω την άποψη οτι αν υπάρχει κάτι που θέλουμε να το λέμε “ψυχή”, αυτό έχει πολύ διαφορετικές ιδιότητες από αυτές που παραδοσιακά του αποδίδονται. Δεν είμαι καν πεπεισμένος οτι ήταν καλή ιδέα να γράψω το παρόν. Με ποιο δικαίωμα άλλωστε πηγαίνω να ταράξω την ηρεμία που προκαλεί σε πολλούς η ιδέα οτι η ψυχή είναι έτσι όπως τη φαντάζονται; Από την άλλη, σκέφτομαι δύο πράγματα: πρώτο, αυτοί που θα συνεχίσουν να διαβάζουν το παρόν μέχρι τέλους θα είναι μάλλον μεταξύ όσων νοιάζονται να μάθουν, που δεν τους ικανοποιεί η ηρεμία των τελμάτων. Και δεύτερο, αυτά που θα γράψω έχουν αρχίσει να γίνονται γνωστά σε βιβλία που είναι γραμμένα στα αγγλικά, ενώ στη γλώσσα-μας δεν έχω δει ακόμη τίποτε αντίστοιχο. Πολλοί συμπατριώτες-μου, θαυμάσιοι και ικανότατοι διανοητές, δυστυχώς δεν μπορούν να παρακολουθήσουν ένα επιστημονικό (έστω εκλαϊκευτικό) κείμενο στα αγγλικά. Γιατί λοιπόν να μην έχουν τη δυνατότητα να μάθουν τί ιδέες κυκλοφορούν στην ξένη βιβλιογραφία, όπως αυτή που αναφέρω παρακάτω; — έτσι σκέφτηκα, κι αποφάσισα τη συγγραφή του παρόντος.

Πριν μπω λοιπόν “στο ψητό”, να σημειώσω οτι το βασικό υπόβαθρο για να γράψω το παρόν ήταν το βιβλίο “I Am a Strange Loop” (“Είμαι ένας παράξενος βρόχος”) του Douglas Hofstadter (Ντάγκλας Χοφστάντερ). Αυτός είναι ο “πνευματικός-μου πατέρας”. Τον ονομάζω έτσι γιατί επί μια 10ετία ο Hofstadter μου έδωσε όλα τα εφόδια για να κάνω την έρευνά μου, εργαζόμενος απερίσπαστα στο ερευνητικό-του κέντρο, καθώς δούλευα στη διδακτορική διατριβή-μου υπό την εποπτεία-του. Τα βιβλία-του είναι γνωστά παγκόσμια, αλλά στην Ελλάδα θα τα βρείτε μόνο σε ξενόγλωσσα βιβλιοπωλεία στα αγγλικά, γιατί η μετάφρασή τους είναι πολύ δύσκολο εγχείρημα. Ο Hofstadter χρησιμοποιεί στη γραφή-του χίλια-δυο λογοπαίγνια και “λεκτικά κόλπα”, που ακούγονται μεν εξαιρετικά διασκεδαστικά στα αγγλικά, αλλά όταν τα μεταφράζει κανείς, ή πρέπει να είναι μεταφραστής–υπεράνθρωπος για να βρει αντίστοιχα λογοπαίγνια στην άλλη γλώσσα, ή να τα προσπεράσει, αγνοώντας έτσι μια ουσιαστική χροιά των βιβλίων-του. Παρ’ όλ’ αυτά, το πιο διάσημο βιβλίο-του, το “Gödel, Escher, Bach: an Eternal Golden Braid” (“Γκέντελ, Έσσερ, Μπαχ: μια Εντυπωσιακή Μαλαματένια Γιρλάντα” — βλέπετε; για να διατηρήσω το “λεκτικό τρικ” στον τίτλο-του θυσίασα την κατά λέξη μετάφραση^(*)), που κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ, μεταφράστηκε σε πάνω από 20 γλώσσες (χάνοντας στην κάθε μια ένα μέρος της λαμπρότητάς του). Το “Είμαι ένας παράξενος βρόχος” είναι το πιο πρόσφατό του, και συνάμα — κατά την προσωπική-μου άποψη — ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία που έχουν γραφεί ποτέ για τη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης, και για το “τί είναι η ψυχή του ανθρώπου”.

Δεν είναι όμως μόνο ο Hofstadter· υπάρχουν κι άλλοι σπουδαίοι συγγραφείς που έχουν εκφράσει παρόμοιες απόψεις, όπως π.χ. ο Daniel C. Dennett (Ντάνιελ Ντένετ), ένας απ’ τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους της εποχής-μας στον τομέα της φιλοσοφίας του πνεύματος, στενός φίλος του Hofstadter, που είχα επίσης την τιμή να γνωρίσω από κοντά. Ο Dennett έχει εκφράσει τις απόψεις-του επί του “τί είναι η ψυχή του ανθρώπου” σε πολλά βιβλία-του, με πιο σχετικό το “Consciousness Explained” (“Η εξήγηση της συνείδησης”). Στη βιβλιογραφία, στο τέλος του παρόντος, αναφέρω και άλλα σχετικά βιβλία. Αυτό που θα διαβάσετε στο παρόν κείμενο δεν είναι μετάφραση κανενός βιβλίου. Είναι ο δικός-μου τρόπος με τον οποίο συνθέτω και εκφράζω ιδέες που — πιστεύω — βρίσκονται σε συμφωνία με τη βιβλιογραφία την οποία έχω υπόψη-μου.

Ας μπούμε όμως τώρα “στο ψητό”.