«Έκανα κάτι κακό – και τώρα τι;». Η ενοχή μπορεί μερικές φορές να κάνει τη δουλειά της ως συνείδησή μας και να μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε ότι χρειάζεται να διορθώσουμε κάτι. Αλλά το να αισθάνεστε άσχημα επειδή κάνατε κάτι λάθος ή επειδή πληγώσατε κάποιον δεν είναι μια αποτελεσματική μέθοδος προώθησης της κατάλληλης δράσης για να κάνετε κάτι καλύτερο ή/και να επανορθώσετε.
Όταν η ενοχή και ο πόνος πάρουν άλλη τροπή, μπορούν να μας καταναλώσουν και να γίνουν το επίκεντρο της κατάστασης, προκαλώντας συναισθηματική παράλυση και αυτοαπορρόφηση αντί για ανάπτυξη και μάθηση.
Όταν η ενοχή γυρίζει μπούμερανγκ (ακόμα κι αν μας αξίζει να τη νιώθουμε)
Ο James, ένας έξυπνος και σκεπτόμενος νεαρός, έκανε τελικά το βήμα να ξεκινήσει ψυχοθεραπεία για να εξομολογηθεί κάτι που έκανε όταν ήταν έφηβος και το οποίο γνώριζε ότι ήταν καταδικαστέο. Τον καταδίωκε η ντροπή και οι τύψεις και αισθανόταν ότι του άξιζε να υποφέρει επ’ αόριστον γι’ αυτό το παράπτωμα. Αυτά τα συναισθήματα οδήγησαν σε εθιστικές συμπεριφορές – όπως συμβαίνει συχνά – για να ξεφύγει από τον πόνο.
Η θεραπεύτρια του δούλεψε μαζί του για να προσπαθήσει να κατανοήσει ποια ήταν η πρόθεση, τα συναισθήματα και η νοοτροπία του όταν συνέβη η παράβαση. Ήταν σημαντικό να καταστήσει σαφείς τις σημερινές του αξίες, καθώς αυτή η σύγκρουση μεταξύ των αξιών του και της συμπεριφοράς του ήταν η αιτία της εσωτερικής του σύγκρουσης. Όμως, καθώς τον υποστήριζε στο να αφήσει πίσω του την καταστροφική και αυτοτιμωρούμενη ντροπή και ενοχή, παρατήρησε τη δική της εσωτερική σύγκρουση. Μήπως με τον τρόπο αυτό θα επιδοκίμαζε τη συμπεριφορά του;
Αναλογιζόμενη αυτό το ερώτημα, η θεραπεύτρια υπενθύμισε στον εαυτό της ότι η υπερβολική ή χρόνια ενοχή στην πραγματικότητα παρεμποδίζει την ενσυναίσθηση, την κρίση και την ικανότητα ανάληψης θετικής δράσης. Αν και είναι αντιφατικό, όταν η ενοχή χρησιμοποιείται για να τιμωρήσει κανείς τον εαυτό του ή επιβάλλεται σε άλλους ανθρώπους για να τους ελέγξει, δεν είναι αποτελεσματική αν ο στόχος είναι η βελτίωση της συμπεριφοράς. Επιπλέον, η υπερβολική ενοχή και η τιμωρία μπορεί να ενεργοποιήσει τη ντροπή και τις καταστροφικές ή αυτοκαταστροφικές παρορμήσεις, πυροδοτώντας απαγορευμένες συμπεριφορές.
Αυτό όμως σημαίνει ότι πρέπει να αφήνουμε τον εαυτό μας (ή τους άλλους) να «ξεφύγει» και να επιτρέπουμε στην κακή συμπεριφορά να είναι απαλλαγμένη από συνέπειες ή ηθική εξέταση;
Η διαφορά μεταξύ τιμωρίας και συνεπειών (και γιατί έχει σημασία)
Ο πόνος δεν βοήθησε τον James να γίνει καλύτερος άνθρωπος και, στην πραγματικότητα, τον απέσπασε από το να επικεντρωθεί σε αυτό που ήταν σημαντικό. Για να τον βοηθήσει να γίνει καλύτερος, η θεραπεία του επικεντρώθηκε στο τι παρακινούσε τη συμπεριφορά του εκείνη τη στιγμή, τον αντίκτυπο που είχε η παράβασή του στους άλλους, τι σήμαινε η εσωτερική του σύγκρουση και πώς να την υπομείνει. Δεδομένων των αξιών του, το να αντέξει την πραγματικότητα του πόνου που προκάλεσε και το πώς ένιωθε γι’ αυτό ήταν η φυσική συνέπεια.
Μόλις ο James μπόρεσε να αντιμετωπίσει αυτή την πραγματικότητα και να μην ξεφύγει μέσω της ντροπής, μπόρεσε να διοχετεύσει τις τύψεις του σε αποφασιστικότητα να ανταποκριθεί στις αξίες του στις σχέσεις και να ενεργήσει σύμφωνα με το άτομο που ήθελε να είναι.
Οι συνέπειες με αυτόν τον τρόπο απαιτούν από τους ανθρώπους να αναλάβουν την ευθύνη για τις πράξεις τους ή/και να επανορθώσουν. Οι συνέπειες είναι ουδέτερες και δεν υποκινούνται από θυμό. Στόχος είναι η θετική αλλαγή της συμπεριφοράς και όχι ο πόνος.
Η τιμωρία, από την άλλη πλευρά, συνήθως υποκινείται από θυμό και την επιθυμία να επιδοθεί (ή να προκληθεί) ντροπή και πόνος για ένα αντιληπτό ή πραγματικό το σφάλμα. Η νοοτροπία της τιμωρίας περιλαμβάνει την εστίαση στο ζήτημα του «αξίζει» την τιμωρία. Θέλουμε να υποφέρει και ο παραβάτης (είτε εμείς είτε κάποιος άλλος).
Αν και είναι ανθρώπινο να θέλουμε να ισοφαρίσουμε, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι ο πόνος δεν αποτελεί απαραίτητα κίνητρο για θετική ανάπτυξη και συχνά οδηγεί σε πιο ανεπιθύμητη συμπεριφορά – όπως συνέβη με τον Τζέιμς – αυξάνοντας την αυτοαπορρόφηση, τη ντροπή και την ανάγκη διαφυγής.
Επιπλέον, η τιμωρία, παρά το γεγονός ότι αισθάνεστε (προσωρινά) «ικανοποιημένοι», σημαίνει ότι εξακολουθείτε να είστε παγιδευμένοι στο να ελέγχεστε από αυτό που συνέβη, αντί να λύνετε το πρόβλημα.
Ο ρόλος του μαθήματος
Όταν σκέφτεστε πώς να τιμωρήσετε κάποιον (συμπεριλαμβανομένου του εαυτού σας) και θέλετε να «δώσετε ένα μάθημα», κάντε στον εαυτό σας τις εξής ερωτήσεις: Ποιο είναι το πραγματικό «μάθημα» που θα διδαχθεί; Ποιος είναι ο στόχος σας; Ποιος θα είναι ο πραγματικός αντίκτυπος ή το αποτέλεσμα της τιμωρίας;
Η τιμωρία και η διαπόμπευση των παιδιών, για παράδειγμα, τους δίνει μια αίσθηση ντροπής που βασίζεται στον εαυτό τους και συχνά οδηγεί σε κρυφή επανάσταση. Μπορεί στην πραγματικότητα να συμπεριφέρονται καλύτερα, αλλά το μάθημα που μαθαίνουν είναι πώς να αποφεύγουν την τιμωρία στρεφόμενα προς τα μέσα, αποκρύπτοντας και καλύπτοντας. Επιπλέον, τους μαθαίνει να είναι υπάκουα αντί να έχουν κριτική σκέψη και να σκεφτούν.
Πώς μπορούμε να καταλάβουμε αν η ενοχή που τρέφουμε (ή προκαλούμε) είναι παθολογική
Η απάντηση βρίσκεται στο πώς η ενοχή επηρεάζει τις σχέσεις μας, ποιο «μάθημα» παίρνουμε πραγματικά και αν εμπνέει εποικοδομητική αλλαγή (ή μας τραβά σε μια δίνη ντροπής ή/και εθιστικής συμπεριφοράς). Η υγιής ενοχή είναι συνείδηση με ένα σχέδιο δράσης πέρα από τον πόνο.
Η ανάκαμψη είναι το κλειδί
Τα ομαδικά αθλήματα μας δίνουν ένα καλό μοντέλο για το πώς οι άνθρωποι μπορούν να χειριστούν το δυσάρεστο αίσθημα για κάτι που έκαναν, να ανακάμψουν και να βελτιωθούν. Μερικές φορές, οι καλοί παίκτες δεν αποδίδουν αποτελεσματικά, κοστίζοντας τη νίκη της ομάδας.
Στη συνέντευξη μετά το παιχνίδι, είναι σαφές ότι αισθάνονται άσχημα που απογοήτευσαν τους συμπαίκτες τους. Αλλά, ταυτόχρονα, γνωρίζουν ότι η πιο ουσιαστική συγγνώμη είναι να ανακάμψουν ώστε να μπορέσουν να σκοράρουν ξανά, αντί να επικεντρώνονται στο να νιώθουν άσχημα και να αυτομαστιγώνονται. Κατά παράλληλο τρόπο, οι συμπαίκτες τους φαίνεται να γνωρίζουν ενστικτωδώς ότι πρέπει να τους χτυπήσουν στην πλάτη για ενθάρρυνση και να τους πουν να επιστρέψουν στο παιχνίδι, ώστε να τους βοηθήσουν να κερδίσουν τη σεζόν.
