Πότε, αλήθεια, πεθαίνουμε; Υπάρχει, βέβαια, ο βιολογικός θάνατος, αλλά η ακριβής στιγμή ακόμη και αυτού είναι αντικείμενο διαμάχης, ειδικά λόγω της εξέλιξης της ιατρικής (μηχανική υποστήριξη, μεταμοσχεύσεις, καρδιοπνευμονική ανάνηψη). Πεθαίνουμε όταν σταματάει η καρδιά; Όταν σταματάει η αναπνοή; Όταν σταματάει η εγκεφαλική λειτουργία; Ακόμη και αυτό πλέον τίθεται υπό αμφισβήτηση, αφού ερευνητές πρόσφατα κατάφεραν να αποκαταστήσουν σημάδια λειτουργίας σε εγκεφάλους χοίρων που είχαν αποκεφαλιστεί πριν από τέσσερις ώρες.
Ένας ωραίος ορισμός είναι ότι ο θάνατος είναι η μη αναστρέψιμη διαδικασία απώλειας της ύπαρξης του ατόμου. Απώλεια της ύπαρξης. Αυτό μάς ανοίγει την πόρτα στις μη βιολογικές πτυχές της ύπαρξης και του θανάτου· στην ύπαρξη ως ταυτότητα, ως προσωπικότητα. Ίσως πεθαίνουμε πριν πεθάνουμε· όταν χάνουμε πλήρως τη μνήμη και άρα την ταυτότητά μας· ή όταν η ζωή τα φέρνει έτσι ώστε να έχουμε αλλάξει τόσο πολύ που ο τωρινός μας εαυτός να μην έχει απολύτως καμία σχέση με τον προηγούμενο.
Ίσως πεθαίνουμε όταν χάνουμε όλους τους ανθρώπους μας, την κοινότητά μας· η ανθρώπινη ιδιότητα είναι συνυφασμένη με τη συνύπαρξη· είμαστε όντα ετεροπροσδιοριζόμενα· όταν σπάει ο καθρέφτης των κοινωνικών σχέσεων, χάνουμε το είδωλο του εαυτού μας.
Ίσως πεθαίνουμε όταν σκορπίζουν τα υπάρχοντά μας· όταν τα αντικείμενα που φέρουν επάνω τους το αποτύπωμα της δικής μας καθημερινότητας και ταυτότητας καταλήγουν εδώ κι εκεί· στον παλιατζή, σε λαϊκές αγορές, στην ανακύκλωση, στα σκουπίδια. Όταν οι τοίχοι που κουβαλάνε τα χνότα μας, που για χρόνια απορρόφησαν σιωπηλοί εμπειρίες, χαρές και λύπες, βάφονται, γκρεμίζονται, αποκτούν νέους κατοίκους.
Η Τζορτζ Έλιοτ λέει ότι οι πεθαμένοι μας δεν είναι πεθαμένοι για εμάς μέχρι να τους ξεχάσουμε. Ο Ίρβιν Γιάλομ λέει ότι «ο δεύτερος θάνατος» έρχεται όταν ο τελευταίος άνθρωπος που μας γνώρισε πεθαίνει κι αυτός. O Ντέιβιντ Ίγκλμαν (στο συγκλονιστικό Sum) το πάει λίγο παραπέρα: ο «τρίτος θάνατος» (μετά τον βιολογικό και την ταφή) είναι όταν, κάποια στιγμή στο μέλλον, το όνομά σου προφέρεται για τελευταία φορά.
Η δική μου θεωρία είναι λίγο πιο επιεικής: πεθαίνεις όταν πεθαίνει ο τελευταίος άνθρωπος που επωφελήθηκε από την ύπαρξή σου στη ζωή.
Αυτό αμέσως-αμέσως καλύπτει όλους τους προγόνους όλων των ανθρώπων που ζουν σήμερα στη γη, αφού μάς έδωσαν ζωή· χωρίς αυτούς δεν θα ήμασταν εδώ. Υποθέτω ότι θα πρέπει να καλύπτει κι αυτούς που τους τάισαν και τους έντυσαν· τους γεωργούς και τους βυρσοδέψες που παρήγαγαν τα φαγητά και τα ρούχα τους. Καλύπτει όμως κι άλλους. Καλύπτει τους δασκάλους που σε έμαθαν και σε ενέπνευσαν· και, λογικά, τους δασκάλους τους δικούς τους, και τους δασκάλους αυτών των προηγούμενων, και πάει λέγοντας. Καλύπτει όλους όσους έκαναν οποιαδήποτε μορφή ανακάλυψης ή εφεύρεσης, χειρωνακτικής ή πνευματικής εργασίας, ανώνυμου μόχθου ή επώνυμου θριάμβου, τους καρπούς των οποίων τώρα απολαμβάνουμε ή οι οποίοι διαμόρφωσαν την κοινωνία μας. Επιστήμονες, βιολόγοι και φυσικομαθηματικοί· γιατροί, αλχημιστές και μάγοι· αρχιτέκτονες, μαραγκοί και βοθρατζήδες· προγραμματιστές, συνθέτες και ταμίες. Καλύπτει όσους ανέλυσαν προβλήματα· και όσους τα έλυσαν. Ανθρωπολόγοι, δημογράφοι και τοπογράφοι· πολιτικοί μηχανικοί και ηλεκτρολόγοι· δικηγόροι, διπλωμάτες, δικαστές· βουλευτές και γραφειοκράτες.
Καλύπτει όσους διαμόρφωσαν τον τρόπο σκέψης μας, την εξέλιξη της γνώσης, την αντίληψη του εαυτού και του είδους· όσους βοήθησαν να επιτευχθεί η συνύπαρξη, η ελευθερία, το δίκαιο, η μνήμη και η οργανωμένη κοινωνία. Φιλόσοφοι, ψυχολόγοι και προφήτες· στρατιώτες, επαναστάτες και οραματιστές. Συγγραφείς, μυθοπλάστες, τραγωδοί· ρήτορες, μεταφραστές και ηθοποιοί. Ιστορικοί, αρχαιολόγοι, μουσειολόγοι· διευθυντές μουσείων· και σεκιουριτάδες των μουσείων· και οι θείες των σεκιουριτάδων, που τους έφτιαχναν την αγαπημένη τους σούπα. Καθηγητές κοινωνιολογίας, δημοσιογράφοι, και υπάλληλοι στα κυλικεία των νοσοκομείων. Φοροτεχνικοί, λογιστές και εκτελωνιστές. Ταξιτζήδες και οδηγοί λεωφορείων.
Αν όλοι αυτοί ζούνε –και ζούνε, επειδή ό,τι βλέπεις, ακούς, σκέφτεσαι, λες και κάνεις το έφτιαξαν εκείνοι–, τότε κι εσύ θα ζεις ακόμα μεθαύριο.
***
