Θέλουμε να ικανοποιούμε διαρκώς τους άλλους, δυσκολευόμαστε να πούμε «όχι», αναλαμβάνουμε υπερβολικές υποχρεώσεις και είμαστε μακριά από τα «θέλω» μας. Μήπως είμαστε ενοχικοί;
Αισθανόμαστε ενοχές γιατί δεν βλέπουμε όσο θα θέλαμε τα παιδιά μας, επειδή ούτε φέτος ξεκινήσαμε γυμναστήριο, επειδή καθυστερήσαμε πάλι στο γραφείο. Αυτές είναι ενοχές που όλοι μας -λίγο πολύ- έχουμε. Τι γίνεται, όμως, όταν το συναίσθημα αυτό διογκώνεται και γίνεται πιεστικό και επιβαρυντικό για την καθημερινότητά μας; Πώς να διαχειριστούμε τις άπειρες υποχρεώσεις που δεχθήκαμε να αναλάβουμε και να φέρουμε εις πέρας, γιατί διαφορετικά δεν θα είμαστε άξιοι; Γιατί δεν μπορούμε να πούμε «όχι» στους άλλους και τι είναι αυτό που μας απομακρύνει από τις επιθυμίες μας; Πώς θα μπορέσουμε να έχουμε μια πιο ανάλαφρη καθημερινότητα, απαλλαγμένη από το φορτίο των ενοχών;
Το προφίλ του
Ο ενοχικός άνθρωπος πιστεύει ότι πρέπει να είναι πάντα σωστός, να ικανοποιεί τα χατίρια των άλλων, γιατί μόνο έτσι θα νιώσει ότι αξίζει. Οι ισχυρές ενοχές συνεπάγονται υπερβολικές προσδοκίες από τον εαυτό μας για να ικανοποιούμε τους άλλους και κατ’ επέκταση μεγάλες απαιτήσεις από τους άλλους να ακολουθούν το σωστό. Όταν αυτό συνδυάζεται με χαμηλή αυτοεκτίμηση (συνήθως είναι χαρακτηριστικό των ενοχικών), υπάρχει η τάση να κατηγορούμε τον εαυτό μας παρά τους άλλους για ό,τι συμβαίνει. Νιώθουμε ότι πρέπει να τα κάνουμε όλα τέλεια, αλλά από την άλλη δεν πιστεύουμε ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε. Επομένως, πιεζόμαστε και προσπαθούμε υπερβολικά.
Τι είναι οι ενοχές;
Σε αντίθεση με τη χαρά, τη λύπη ή τον φόβο, η ενοχή είναι ένα κοινωνικό συναίσθημα, ένα συναίσθημα δηλαδή που έχει αναπτυχθεί δευτερογενώς λόγω της συναναστροφής μας με άλλους ανθρώπους. Η ενοχή εμφανίζεται όταν είμαστε πλέον σε θέση να αντιληφθούμε το κοινωνικά σωστό και το λάθος. Οι ψυχαναλυτές θεωρούν ότι αποτελεί κομμάτι του Υπερεγώ μας, των κανόνων δηλαδή που μας έχουν μάθει οι γονείς μας και τα πρόσωπα εξουσίας.
Υγιής ή τοξική ενοχή;
Το να αισθανόμαστε ενοχές για πράγματα που έχουμε κάνει, τα οποία αντιβαίνουν στους κοινωνικά αποδεκτούς κανόνες, είναι φυσιολογικό αλλά και απαραίτητο να συμβαίνει, αφού έτσι μπορούμε να προλάβουμε συμπεριφορές που θα μπορούσαν να πληγώσουν τους άλλους. Πρόκειται για τις υγιείς ενοχές. Όταν όμως μας διακατέχει διαρκώς το συναίσθημα αυτό, τότε η ενοχή είναι τοξική ή νοσηρή και εμείς κερδίζουμε επάξια την ταμπέλα του «ενοχικού».
Τα χαρακτηριστικά του
* Φορτώνει τον εαυτό του με υπερβολικές υποχρεώσεις.
* Θέλει να είναι αρεστός και τον νοιάζει η γνώμη των άλλων.
* Ζητάει διαρκώς συγγνώμη, επειδή νιώθει πως οφείλει να κάνει τα πάντα σωστά, και όταν αυτό δεν συμβαίνει, αισθάνεται ότι πρέπει να απολογηθεί.
* Αισθάνεται μια διαρκή αγωνία.
* Νιώθει μειονεκτικά σε σχέση με τους άλλους.
* Στις σχέσεις του είναι παρορμητικός στην αρχή, αλλά απογοητεύεται γρήγορα (αφού οι έντονες προσδοκίες του σύντομα καταρρέουν).
* Έχει περισσότερα «πρέπει» παρά «θέλω» στη ζωή του.
* Δυσκολεύεται να πει «όχι», αλλά παράλληλα περιμένει από τους άλλους να μην του ζητούν υπερβολικά πράγματα. Ό,τι του ζητηθεί τον πιέζει, γιατί ξέρει πως το σωστό είναι να το διεκπεραιώσει και μάλιστα άψογα. Λόγω της δυσκολίας του να αρνηθεί, γίνεται εύκολα θύμα χειρισμού και εκμετάλλευσης.
* Αναπτύσσει άγχος και συχνά εκδηλώνει ψυχοσωματικές ασθένειες.
Τι φταίει;
Η ενοχή είναι ένα κοινωνικό συναίσθημα που αναπτύσσεται όταν το νήπιο αρχίζει να καταλαβαίνει τα «μη» και τα «όχι» που του θέτουν. Όσο πιο αυστηρή είναι η διαπαιδαγώγηση, τόσο μεγαλύτερες ενοχές μπορεί να αναπτύξει ένα παιδί που έχει την τάση αυτή, επειδή νιώθει άσχημα για πράγματα που κάνει λάθος ή επειδή απογοητεύει τους γονείς του.
Πώς θα απαλλαγώ;
Αυτογνωσία: Το πρώτο βήμα είναι να αντιληφθούμε αυτό που μας συμβαίνει. Τα καμπανάκια που μας προειδοποιούν είναι η δυσκολία μας να ηρεμήσουμε
και να απολαύσουμε πράγματα και οι διαρκείς τύψεις.
Η πηγή των ενοχών: Χρειάζεται να παρατηρήσουμε από πού πηγάζουν οι ενοχές. Κάθε φορά που έχουμε αυτό το αίσθημα, πρέπει να αναλογιζόμαστε τι συνέβη, τι πέρασε από το μυαλό μας, τι μας δημιούργησε αυτές τις υπερβολικές και διαστρεβλωμένες σκέψεις που ενδεχομένως έχουμε και να προσπαθούμε να τις αμφισβητήσουμε με τη βοήθεια της λογικής. Τι θα συμβεί π.χ. αν μια φορά πούμε «όχι»; Η αποδόμηση των καταστροφολογικών σεναρίων που μας γεμίζουν ενοχές (αποκαταστροφολογία) θα μας φανεί εξαιρετικά λυτρωτική.
Αποδοχή: Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν γίνεται να είμαστε αρεστοί σε όλους. Προσπαθούμε, λοιπόν, να αποδεχτούμε τον εαυτό μας όπως ακριβώς είναι και να τον αγαπήσουμε. Στο πλαίσιο αυτό, προσπαθούμε να έρθουμε πιο κοντά στις επιθυμίες και τα «θέλω» μας.
Δρ. Ναταλία Κουτρούλη, MSc, ψυχολόγος υγείας,
με εκπαίδευση στη Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία και
τη Συμβουλευτική, διευθύντρια στο Κέντρο
Εφαρμοσμένης Ψυχοθεραπείας
και Συμβουλευτικής.
