Οι αετοί πετούν πάντα μόνοι και μόνον τα πρόβαταπάνε πάντα κοπαδιαστά μαζί.
Σερ Φίλιπ Σίντνεϊ (Άγγλος Πολιτικός, 1554-1586)
Ω μιμητές, ω δουλική αγέλη!
Οράτιος
Ο Άγγλος ανθρωπολόγος Σερ Φράνσις Γκάλτον παρατήρησε επί χρόνια στα μέσα του 19ου αιώνα την συμπεριφορά των βοοειδών στην Νταμάρα (σημερινή Ναμίμπια) και έγραψε σε ένα βιβλίο του το 1871 ότι η αγελαία συμπεριφορά τους προέκυψε από αιώνες εξελικτικής επιλογής που τους προκάλεσε μια νοοτροπία φόβου, δειλίας και συνεχούς προφύλαξης. Η «αλληλεγγύη» τους, επεσήμανε, δεν ήταν επειδή συμπαθούσαν και σέβονταν το ένα το άλλο ή γιατί εμπνέονταν από ένα πνεύμα αλληλοβοήθειας, αλλά η πρακτική αναγνώρισή τους ότι υπήρχε ασφάλεια μέσα στο κοπάδι και πως η ασφαλέστερη θέση για ένα βόδι το βράδυ που κυκλοφορούσαν τα λιοντάρια, οι λεοπαρδάλεις και οι ύαινες ήταν στη μέση ακριβώς του κοπαδιού, όπου και θα προσέλκυαν τη μικρότερη δυνατή προσοχή των αρπακτικών.
Έκανε ο ίδιος πολλές φορές πειράματα, χωρίζοντας με τη βία ένα βόδι από το κοπάδι και παρατηρώντας τα έντονα σημάδια αγωνίας και άγχους του. Το ζώο προσπαθούσε απεγνωσμένα, με όλη του τη δύναμη, να επιστρέψει πίσω στο κοπάδι κι όταν το τελικά το άφηνε να γυρίσει, έτρεχε γρήγορα και χωνόταν βαθιά στο κέντρο του κοπαδιού.
Η άποψη του Γκάλτον ήταν ότι ίδιες ακριβώς «ταπεινές τάσεις» εκδηλώνονται κατά μεγάλο μέρος και στην ανθρώπινη συμπριφορά και μίλησε για «δουλικές κλίσεις» στις οποίες είναι επιρρεπείς οι περισσότεροι άνθρωποι. Όπως το κοπάδι βοδιών, έτσι και το ανθρώπινο κοπάδι ρέπει προς τη δειλία, την προφύλαξη και το φόβο.
Ήταν τόσο σίγουρος ότι και οι άνθρωποι αποτελούν μια αγέλη και συμμορφώνονται πλήρως, με νοοτροπία σκλάβου, στους κανόνες και τις τάσεις του «κοινωνικού ενστίκτου» θυσιάζοντας την προσωπικότητα και ατομικότητά τους, ώστε μίλησε υποτιμητικά για τον κοινωνικό δεσμό, εκθειάζοντας την ατομικότητα, την αυτάρκεια και την ριζοσπαστική αυτονομία του ατόμου, ενάντια σε κάθε απορροφητική, ενδοτική και δουλοπρεπή μαζικοποίησή του στην κοινωνική αγέλη.
Πίστεψε πως μια κοινωνία θα προόδευε και θα ευδοκιμούσε πραγματικά μόνον όταν απελευθέρωνε τον άνθρωπο από το άχρωμο και ισοπεδωτικό αγελαίο ένστικτο, δημιουργώντας νέες, υγιείς, αυτόνομες και αυτάρκεις προσωπικότητες που εμποδίζονται τώρα να αναπτυχθούν και καταπνίγονται από την νοοτροπία της κοινωνικής αγέλης.
Ανάλογα με το απομακρυνόμενο από το κοπάδι βόδι που αγωνιά να ξαναεπιστρέψει γρήγορα στην αγέλη, έτσι και οι περισσότεροι άνθρωποι φοβούνται την κοινωνική απόρριψη και τον εξοστρακισμό τους από την κοινωνία, αρνούμενοι έτσι να πρωτοτυπήσουν, να πάρουν ατομικές πρωτοβουλίες που θα τους ξεχωρίσουν από τη μάζα.
Το αποτέλεσμα αυτού του αγελαίου φόβου είναι η συμμόρφωση και ο κομφορμισμός με τις παραδεδεγμένες αξίες, τα ήθη και τα έθιμα της κοινωνίας ή ακόμα με τις εκάστοτε, μόδες, λόξες και μανίες της. Η υγιής και ανεξάρτητη σκέψη φοβίζει τους περισσότερους ανθρώπους ότι θα τους περιθωριοποιήσει από το κοινωνικό σύνολο, γι’ αυτό και φροντίζουν να είναι συνήθως «μέσα στα πράγματα» ή αλλιώς στο «κέντρο τη αγέλης», που είναι, όπως είπαμε, το ασφαλέστερο σημείο ενάντια στα αρπακτικά…
Είναι φανερό πως μια τέτοια αγελαία, συμμορφούμενη από μόνη της, μάζα καλεί συνεχώς, έως και απεγνωσμένα, για την καθοδήγησή της από κάποιον «ηγέτη» ή αφέντη. Δεν είναι τόσο ότι ο αφέντης επιβάλλει με το ζόρι την ηγεσία του στη μάζα, όσο ότι η ίδια η μάζα πρόθυμα τον καλεί, ίσως και τον εκλιπαρεί, να την καθοδηγήσει, διαφεντεύσει, προστατέψει και «διασώσει» από τα αόρατα αρπακτικά… Απλά όταν τα πρόβατα είναι έτοιμα για καθοδήγηση, παρουσιάζεται αμέσως και ο βοσκός και όταν ο δούλος είναι έτοιμος να υπηρετήσει, παρουσιάζεται αμέσως ο αφέντης και δεσπότης! Κάποιος έχει πει με ιδιαίτερη σοφία πως δούλος είναι εκείνος που περιμένει κάποιον καθοδηγητή, προστάτη ή σωτήρα του…
Ο Γκάλτον επεσήμανε πάντως μια μεγάλη διαφορά μεταξύ της αγέλης των βοοειδών που παρατήρησε και της ανθρώπινης, κοινωνικής αγέλης: Εάν οποιοδήποτε ζώο μέσα σε ένα κοπάδι καταστεί αντιπαθητικό στον ηγέτη του κοπαδιού, ο ηγέτης του επιτίθεται και υπάρχει μια έντιμη και ελεύθερη μάχη μεταξύ τους για το ποιος θα επκρατήσει, ενώ τα άλλα ζώα παρακολουθούν αδιάφορα. Αν όμως ένας άνθρωπος καταστεί αντιπαθητικός στον ηγέτη του, τότε θα δεχτεί άνανδρα έναν ολόκληρο στρατό ή μηχανισμό εξουσίας εναντίον του - κατασκόπους, αστυνομία, στρατό, δικαστές, εκτελεστές, φυλακές κ.λ.π.. Αυτό ακριβώς ο Galton το ονομάζει τυραννία και το θεωρεί σαν ένα ειδικό χαρακατηριστικό της ανθρώπινης κοινωνίας, που συμβάλλει πολύ περισσότερο στη σκλαβιά των υπηκόων δούλων της απ’ ό,τι στα ζώα.
Γιατί τα Ζώα Συναθροίζονται σε Αγέλες;
Η πρώτη λογική εξήγηση είναι ότι τα ζώα σχηματίζουν αγέλες για την ασφάλειά τους και την προστασία τους. Με την αγέλη έχουν όλα ένα κοινό όφελος. Αφενός άλλα ζώα επαγρυπνούν πια για τα αρπακτικά, αυτά που είναι στην περιφέρεια της αγέλης, και αφετέρου γιατί μέσα στο μεγάλο πλήθος του κοπαδιού μειώνεται η πιθανότητα για κάθε ατομικό μέλος να είναι αυτό συγκεκριμένα το θύμα ενός αρπακτικού. Πολλοί έτσι μιλούν για την ιδέα του «εγωιστικού κοπαδιού», όπου η κοινή συνάθροιση συμβάλλει στην ελαχιστοποίηση του κινδύνου από τα αρπακτικά.
Σε σχέση με τα πουλιά, η αναταραχή επίσης της κίνησης, όταν το κοπάδι φεύγει όλο μαζί πετώντας, κάνει δυσκολότερη την αρπαγή οποιουδήοτε ζώου από το αρπακτικό. Από την άλλη μεριά, μερικές θέσεις στο κέντρο τη αγέλης είναι όπως είπαμε ιδιαίτερα πλεονεκτικές και τα ζώα μπορούν να ανταγωνιστούν εγωιστικά μεταξύ τους για να τις κατκτήσουν. Διάφορες επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει επίσης πως η ικανότητα κάθε ζώου να ανιχνεύει τους γείτονές του είναι ένας σημαντικός παράγοντας στη δυναμική του ομαδικού σχηματισμού τους.
Συμμόρφωση
Ερευνητές του πανεπιστημίου του Leeds υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Jens Krause εκτέλεσαν μια σειρά πειραμάτων όπου οι εθελοντές περπατούσαν τυχαία γύρω από μια μεγάλη αίθουσα, χωρίς να μιλά ο ένας στον άλλο. Σε μερικούς ελάχιστους από αυτούς είχαν δοθεί λεπτομερείς οδηγίες για το πού να περπατήσουν. Τελικά όλοι ακολούθησαν αυτούς τους λίγους που «ήξεραν πού πηγαίνουν».
Σύμφωνα με τον καθηγητή χρειάζεται ένα μόνον 5% "ενημερωμένων ατόμων " για να επηρεάσουν την κατεύθυνση ενός πλήθους περίπου 200 ανθρώπων. Τα υπόλοιπα 95% άτομα θα τους ακολουθήσουν, χωρίς καν να το συνειδητοποιήσουν!
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δείχνει να έχει με κάποιο τρόπο προγραμματιστεί για την κοινωνική ζωή. Ακόμη και αν δεν υπάρχει οργανωτής και οποιοιδήποτε προφανείς κανόνες, η κοινωνία θα αυτορρυθμιστεί από μόνη της. Η τυφλή όμως καθοδήγηση των «προβάτων» από κάποιον ή κάποιους βοσκούς, που «φαίνονται να ξέρουν που πηγαίνουν» και οι υπόλοιποι τους αποδέχονται έτσι ενστικτωδώς σαν μπροστάρηδες, δεν έχει πάντα αίσια αποτελέσματα, ούτε η προτροπή «ακολούθα το κοπάδι» είναι πάντα ευεργετική.
Αντίθετα, μπορεί να έχει και έχει τις περισσότερες φορές καταστροφικά αποτελέσματα, τόσο για την ατομικότητα των μελών όσο και για ολόκληρο το κοπάδι. Η οικονομική και κοινωνική κρίση στη χώρα μας εξ’ αιτίας της αφελούς εμπιστοσύνης μας στους πολιτικούς ηγέτες μας, τους οποίους δεχθήκαμε οικοιοθελώς σαν υπεύθυνους μπροστάρηδες και «γνώστες του δρόμου» όπου μας καθοδηγούσαν, αποδείχθηκε τελικά μια μεγάλη καταστροφή.
Δυστυχώς όταν κάποιος μας αυτοπλασάρεται σαν «γνώστης» και «ειδήμων» ή ακόμα «προστάτης», «διασώστης» και «σωτήρας» μας, έχουμε το αγελαίο ένστικτο να του παραδίδουμε την κρίση μας και την ελευθερία μας και να τον ακολουθούμε στον καθαρά ιδιοτελή και προσωπικό, ματαιόδοξο συνήθως δρόμο του, μέχρι να πέσουμε στον γκρεμό, από τον οποίο πάντα αυτός διαφεύγει, με πλούσια μάλιστα οφέλη κι ευγερτήματα.
Μετά θα παρουσιαστεί αυτόκλητα ένας άλλος «ειδήμων» ηγέτης, με άλλα ρούχα και χρώματα, για να μας σώσει από τον γκρεμό, διαλαλώντας με καμάρι τις υπερσπουδαίες και μοναδικές για τη χώρα μας γνώσεις και ικανότητές του. Πάλι θα τον πιστέψουμε και θα τον εμπιστευθούμε και θα του παραδώσουμε και αυτού την κρίση και την ελευθερία μας, για να μας οδηγήσει στο δικό του, ιδιωτικό δρόμο, μέχρι το δεύτερο γκρεμό μας, ακόμα πιο χαμηλά. Μετά θα έρθει, πάλι αυτόκλητα, ένας τρίτος «σωτήρας» ή ακόμα ο πρώτος, που μας έριξε στον πρώτο γκρεμό, ο οποίος θα δαιμονοποιήσει όλους τους άλλους, τάζοντας «πραγματικές» διασώσεις και νέους παραδείσους για μας.
Και πάλι θα τον ακολουθήσουμε, γιατί αυτός «φαίνεται να ξέρει», ενώ εμείς δεν ξέρουμε πού να πάμε…
Όσο υπάρχουν πρόβατα, έχουν ανάγκη από τσοπάνηδες και όσο υπάρχουν δούλοι από αφεντικά που θα τρέξουν αυτοβούλως να τα βοηθήσουν, προστατέψουν και διασώσουν…
Το αγελαίο ένστικτο διακρίνεται χαρακτηριστικά στη άτακτη φυγή του κοπαδιού λόγω της παρουσίας ενός κινδύνου ή αρπακτικού. Κι εδώ κάθε μέλος της ομάδας μειώνει τον προσωπικό κίνδυνο όταν κινείται όσο το δυνατόν πιο κοντά στο κέντρο της διαφεύγουσας μάζας. Έτσι το κοπάδι εμφανίζεται σα μια μονάδα να κινείται όλο μαζί, αλλά η λειτουργία του προκύπτει από την ασυντόνιστη συμπεριφορά των αυτοεξυπηρετούμενων τελικά μελών του.
Όσο για την υποτιθέμενη «αλληλεγγύη» μεταξύ των μελών του κοπαδιού, ουδείς λόγος να γίνεται, καθώς τρέχουν αφηνιασμένα για να σωθούν, αδιαφορώντας τελείως αν με το φευγιό τους αυτό ποδοπατήσουν μέχρι θανάτου οποιουσδήποτε άλλους συντρόφους τους. Το φαινόμενο είναι πολύ καλά γνωστό και στα ανθρώπινα. Ανάλογη αγελαία συμπεριφορά έχει παρατηρηθεί ακόμα και στο χρηματιστήριο ή τις τράπεζες την περίοδο μιας χρηματιστηριακής φούσκας ή ενός κραχ. Και άλλες επίσης φορές μπορεί να σημειωθούν διάφορες παράξενες φρενιτιώδεις αθρόες πωλήσεις ή αγορές μετοχών, όχι πάντα λόγω κάποιων «εσωτερικών πληροφοριών», αλλά επειδή απλά ακολούθησε και μιμήθηκε ο ένας τον άλλον.
Η συμμόρφωση μέσω μίμισης είναι ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό της αγελαίας συμπεριφοράς. Τα άτομα, χάνοντας την ανεξαρτησία τους, τείνουν να μιμηθούν και να ακολουθήσουν την ομάδα ή τις απόψεις και τη συμπεριφορά του πλήθους. Και για να είμαστε ακριβέστεροι η όλη αυτή αγελαία συμπεριφορά είναι κάτι παραπάνω από την απλή μίμηση ενός ατόμου από ένα άλλο άτομο: στην πραγματικότητα κάνει τα άτομα να ακολουθούν τυφλά τη συμπεριφορά της ομάδας.
Τα παραδείγματα είναι πολλά και από ποικίλα πεδία. Για παράδειγμα στη λαϊκή αγορά που πάμε ασυναίσθητα για να ψωνίουμε στο πάγκο όπου υπάρχουν ήδη άλλοι άνθρωποι και ψωνίζουν και όχι σε έναν αδειανό πάγκο, γιατί αυτοί που έχουν μαζευτεί σε αυτό τον πάγκο «φαίνεται πως ξέρουν» πως κάτι καλό βρίσκεται εκεί, είτε από τιμή, είτε από ποιότητα..
Στο άλλον πάγκο, που δεν είναι κανείς, πάλι «φαίνεται πως όλοι ξέρουν» γιατί δεν πάνε εκεί. Γιατί λοιπόν να πάμε εμείς; Και όμως στην αρχή ήταν και οι οι δυο πάγκοι αδειανοί από πελάτες και ο πρώτος πελάτης που ήλθε διάλεξε απλά τυχαία τον έναν από αυτούς για να ψωνίσει κάτι. Τον είδε έτσι ο δεύτερος πελάτης και πήγε και αυτός εκεί και όχι στον δεύτερο, τον ίδιο αλλά άδειο πάγκο. Το ίδιο έκανε και ο τρίτος και ο τέταρτος πελάτης.
Τελικά ο πωλητής με τον άδειο πάγκο καταλαβαίνει τι συμβαίνει και λέει στη γυναίκα του και στην κόρη του που τον βοηθούν, να βγάλουν γρήγορα τις ποδιές τους και να κάνουν τους πελάτες στο μαγαζί του… Τελικά με τους «κράχτες» γεμίζει και ο δικός του πάγκος. Τα πράγματα είναι τόσο απλά, αρκεί να ξες να κουμαντάρεις τα ζώα!
Ένα πολύ καλό παράδειγμα κοινωνικής συμμόρφωσης είναι το γνωστό πείραμα των πέντε πιθήκων του Αμερικανού ψυχολόγου ερευνητή Harry Harlow τη δεκαετία του ’60. Θέλοντας να μελετήσει την κοινωνική συμπεριφορά των πιθήκων, έβαλε πέντε πιθήκους σε ένα μεγάλο κλουβί, στην κορυφή του οποίου έδεσε μια μπανάνα. Στο κέντρο επίσης του κλουβιού τοποθέτησε μια σκάλα που οδηγούσε στην μπανάνα.
Ο πρώτος πίθηκος που είδε την μπανάνα και δοκίμασε να ανέβει στη σκάλα για να τη φτάσει, δέχτηκε μια ψυχρολουσία με κρύο νερό από τους βοηθούς του καθηγητή και εγκατέλειψε γρήγορα την προσπάθεια.
Ο επόμενος που τον ακολούθησε είχε την ίδια τύχη. Μετά από επανειλημμένες προσπάθειες να ανέβουν τη σκάλα και να πιάσουν την μπανάνα οι πίθηκοι κατάλαβαν πολύ καλά πως αυτή η απόπειρα ισοδυναμούσε με κατάβρεγμά τους με κρύο νερό και έπαψαν να ασχολούνται με το θέμα.
Στη συνέχεια ο καθηγητής αντικατέστησε έναν από αυτούς τους πιθήκους με έναν καινούριο που δεν γνώριζε τίποτα για το περιστατικό. Όταν τώρα αυτός ο καινούριος πίθηκος πήγε να ανέβει στη σκάλα για να πιάσει την μπανάνα, οι υπόλοιποι τέσσερες του επιτέθηκαν άγρια, εμποδίζοντάς τον να το κάνει. Στη συνέχεια ο καθηγητής αντικατέστησε κι άλλον έναν από τους παλιούς πιθήκους με έναν καινούριο. Όταν και αυτός δοκίμασε να ανέβει τη σκάλα, όλοι οι υπόλοιποι, μαζί με αυτόν που δεν είχε καταβρεχτεί, του επιτέθηκαν επίσης άγρια, αποτρέποντάς τον από το εγχείρημα. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και με τις υπόλοιπες αντικαταστάσεις των παλιών πιθήκων με νέους πιθήκους, μέχρι να αντικατασταθούν και οι πέντε πίθηκοι από νέους πιθήκους, από τους οποίους κανείς δεν είχε τιμωρηθεί με ψυχρολουσία. Και όμως κανείς από αυτούς τους πιθήκους δεν δοκίμασε ποτέ ξανά να ανέβει τη σκάλα για να πιάσει την μπανάνα!
