Η επιστήμη και η θρησκεία περιέχουν ψήγματα ηθικής αλήθειας, ανεξάρτητα από το αν κανείς είναι πιστός οπαδός τους. Μα εάν δεν σας ικανοποιούν από μόνες τους, ένας άλλος τρόπος προσέγγισης της ηθικής και της ενάρετης συμπεριφοράς είναι η κοσμική φιλοσοφία. «Τι είναι καλό;» είναι ίσως το πιο παλαιό ερώτημα στη φιλοσοφία. Η δυτική φιλοσοφία προσφέρει τρειςτουλάχιστον κύριους τρόπους σκέψης για την εύρεση της απάντησης.
Το νατουραλισμό τον αντι-νατουραλισμό, και την ηθική της αρετής. Το καθένα εμφανίζει διάφορες παραλλαγές.
Ο κυριότερος νατουραλιστής είναι ο Πλάτωνας. Ίδρυσε την παράδοση του εσενσιαλισμού που υποστηρίζει ότι υπάρχει μια καθολική Μορφή, δηλαδή η Αρετή. Για τον Πλάτωνα, η Μορφή είναι μια ιδέα, όχι κάτι υλικό, μα αληθινό αν μη τι άλλο. Διαχωρίζει τον κόσμο των εμφανίσεων, τα συγκεκριμένα πράγματα όπως τα παρατηρούμε, από τον κόσμο των ιδεών, των Μορφών. Όλα τα πράγματα στη γη είναι αντίγραφα των Μορφών, και ενώ οι ίδιες οι Μορφές είναι τέλειες (δηλαδή ιδεώδεις), τα αντίγραφα έχουν απαραιτήτως ελαττώματα. Υπάρχει, σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τους οπαδούς του, ένα ιδεώδες Αρετής. Για να είμαστε ηθικά πλάσματα, πρέπει να αντιγράψουμε το ιδεώδες όσο καλύτερα μπορούμε. Καθώς περνά ο καιρός και αποκτούμε κατανόηση, θα πρέπει να είμαστε ικανοί να κάνουμε όλο και καλύτερα αντίγραφα, πλησιάζοντας όλο και περισσότερο το ιδεώδες. Στον κόσμο των ιδεών, η Αρετή παίζει το ρόλο του ήλιου: Η ακτινοβολία της φωτίζει όλες τις άλλες Ιδέες.
Ο Πλάτωνας, από την άλλη, δεν παρέχει, και λέει πως δεν μπορεί να παρέχει συγκεκριμένο ορισμό της Αρετής. Πιστεύει πως το μυαλό μπορεί να συλλάβει την ουσία αν και δεν μπορεί να την εκφράσει με λέξεις. Αυτό είναι δε κυκλικό, δηλαδή ένα καλό άτομο είναι ένα άτομο γεμάτο (ακαθόριστη) ουσία, ενώ ένα άτομο γεμάτο (ακαθόριστη) ουσία είναι ένα καλό άτομο, οπότε για να το συλλάβετε πρέπει να συμφιλιωθείτε με τη διαισθητική, παρά με την αυστηρά καθορισμένη γνώση της Αρετής.
Ο Πλάτωνας πίστευε ότι η ηθική εκπαίδευση ήταν κρίσιμη για την ηθική συμπεριφορά. Επέμενε ότι οι ικανότητες κριτικής σκέψης (που στις ημέρες του σήμαινε την Ευκλείδειο γεωμετρία) ήταν απαραίτητοι προάγγελοι της ηθικής λογικής. Θα τον απωθούσε ο τρόπος με τον οποίο διδάσκουμε την ηθική στα παιδιά μας, εάν τη διδάσκουμε καθόλου. Εάν ο Πλάτωνας μπορούσε να αξιολογήσει τη σύγχρονη αμερικανική εκπαίδευση σαν σύνολο, θα την έβρισκε ηθικά φτωχή και δεοντολογικά χρεοκοπημένη όσον αφορά τη διάκριση σωστού-λάθους.
Θα κάναμε καλά να ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Πλάτωνα και να θέσουμε ένα θεμέλιο στην κριτική σκέψη και τα μαθηματικά προτού βουτήξουμε στην ηθική. Τουλάχιστον, θα έπρεπε να διδάσκουμε τη λογική περί αιτίου και αποτελέσματος. Εάν είστε γονιός ενός μικρού παιδιού, απλά σκεφτείτε πόσες φορές την ημέρα ακούτε τον εαυτό σας να λέει: «Δεν κάνουμε αυτό…», η «Να είσαι καλό κοριτσάκι και να …» ή «Αυτό είναι κακό!». Είναι αλήθεια πως δεν μπορείς να εξηγήσεις σε ένα παιδί δυο ετών όλους τους λόγους. Μα καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, πρέπει να τους παρέχετε όλο και περισσότερα από τα γιατί και τα διότι και να τα βοηθήσετε να αναπτύξουν τις δικές τους ικανότητες στην ηθική εκλογίκευση των πράξεων τους, ή διαφορετικά οι κανόνες σας θα αποτελούν μία λίστα φαινομενικά τυχαίων κανονισμών. Τα σχολεία δεν το κάνουν αυτό για σας πια, και χωρίς αυτό τα παιδιά σας δεν έχουν τη δυνατότητα να χειριστούν ηθικά τους εαυτοΰς τους, κάτι που απαιτείται από την προσωπική και κοινωνική ωριμότητά τους. Ούτε καν συμμόρφωση δεν θα πετύχετε!
Εφόσον και οι κοινωνιοβιολόγοι όπως ο Ουίλσον πιστεύουν ότι η ηθική προέρχεται από τη φύση, είναι και αυτοί νατουραλιστές, αν και δεν χρειάζεται να μοιράζονται τις ιδέες του Πλάτωνα περί ουσίας. Και οι θρησκείες, επίσης, θεωρούνται νατουραλιστικές, γιατί αποδίδουν την Αρετή στο Θεό, ο οποίος υποτίθεται ότι τη μεταφέρει στους ανθρώπους.
Μία δεύτερη μεγάλη δυτική σχολή σκέψης πάνω στο «Τι είναι καλό;» είναι ο αντι-νατουραλισμός, ο οποίος και αυτός με τη σειρά του παρουσιάζει αρκετές παραλλαγές. Ο αντι-νατουραλισμός γενικά δηλώνει ότι τίποτα στη φύση δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό. Δηλαδή, το φυσικό και το ηθικό διαχωρίζονται. Ο Χομπς, ένας νομιναλιστής, είναι σημαντικός υπερασπιστής αυτής της σχολής. Όπως είδαμε, οι νομιναλιστές θεωρούν ότι δεν υπάρχουν καθολικές έννοιες και ότι το καλό και το κακό είναι απλά ονόματα που δίνουμε σε πράγματα. Δεν υπάρχει καλό και κακό, θα σας έλεγε, μόνο πράγματα που αρέσουν και δεν αρέσουν στους ανθρώπους. Η ηθικότητα, στην πράξη, είναι στενή, προσωπική και υποκειμενική. Δεν υπάρχουν δύο άνθρωποι που να συμφωνούν επακριβώς στους βασικούς κανόνες το οποίο και εξηγεί γιατί ερχόμαστε σε αντιπαράθεση τόσο εύκολα.
Ο Τζ. Ε. Μουρ, άλλος ένας σημαντικός αντι-νατουραλιστής, πίστευε ότι ενώ υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να μετρηθούν με όργανα, το καλό δεν είναι ένα από αυτά. Αντίθετα, το καλό είναι απροσδιόριστο και πέραν αναλύσεως. Όταν προσπαθούμε να το αξιολογήσουμε, διαπράττουμε «νατουραλιστικό σφάλμα». Ο Μουρ δεν αναγνωρίζει κάποια ευδιάκριτη ουσία της Αρετής. Κανείς δεν μπορεί να πει τι σημαίνει το καλό, υποστηρίζει, και σίγουρα δεν είναι θέμα κατάταξης των πραγμάτων (για να διαφοροποιήσει τη θέση του από τον Χομπς). Ο Μουρ πίστευε ότι υπάρχουν σωστές και λάθος πράξεις μα δεν μπορεί να καθοριστεί ότι προέρχονται από οποιαδήποτε συγκεκριμένη αντίληψη του καλού.
«Το “καλό” λοιπόν, εάν με αυτό εννοούμε αυτή την ιδιότητα η οποία υποστηρίζουμε ότι ανήκει σε κάποιο πράγμα, όταν λέμε ότι αυτό το πράγμα είναι καλό, είναι αδύνατο να οριστεί, με την πιο σημαντική έννοια της λέξης». Τζ. Ε. Μουρ
Ο Χιουμ είχε προβλέψει τον τρόπο σκέψης του Μουρ. Υποστήριζε ότι δεν μπορείς ποτέ να «σχηματίσεις το θα όφειλε από το είναι», εννοώντας ότι δεν μπορείς να βγάλεις λογικά συμπεράσματα για το τι θα έπρεπε να έχει γίνει απλά βασιζόμενος στο τι έγινε. Για παράδειγμα, επειδή ο X βλάπτει τον Υ, δεν είναι επακόλουθο ότι ο X έκανε λάθος να βλάψει τον Υ. Αυτό θα προέκυπτε μόνο από την επιπλέον υπόθεση όχι το να βλάπτει κάποιος κάποιον άλλο είναι κακό. Μα έτσι απλά υποθέτουμε την ισχύ μιας ηθικής αρχής, δεν την αποδεικνύουμε. Ο Χιουμ έδινε έμφαση στο ότι αν και κάνουμε αξιολογικές κρίσεις, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι δεν βασίζονται σε αδιάσειστα στοιχεία.
Ένας τρίτος τρόπος να σκεφτόμαστε για το καλό είναι η λεγόμενη ηθική της αρετής του Αριστοτέλη, την οποία έχουμε δει σε αρκετές περιπτώσεις μέχρι τώρα. Οι οπαδοί αυτής της θεωρίας πρεσβεύουν ότι η χρηστότητα είναι ένα παράγωγο των αρετών. Εάν καλλιεργήσουμε αρετές στους ανθρώπους, τότε θα είναι καλοί. Αυτή η άποψη αναπτύχθηκε επίσης από τους κομφουκιανιστές και από πολλούς θρησκευτικούς ηθικολόγους.
«Λόγου χάριν τα συναισθήματα του φόβου, του θάρρους, του πόθου, της οργής, του οίκτου και εν γένει τα της ηδονής και της οδύνης, δυνατόν να μας θίγουν ή υπερβαλλόντως πολύ ή παρά πολύ ολίγον, δηλαδή και εις τας δύο περιπτώσεις κακώς. Αλλ’ εάν δοκιμάσωμεν τα συναισθήματα ταύτα εις μίαν κατάλληλον στιγμήν, δι’ ικανοποιητικούς λόγους, έναντι προσώπων, τα οποία τους αξίζουν και δι’ αξιοπρεπείς σκοπούς, θα μείνωμεν εις μίαν αρίστην μεσότητα, εις το σημείον δε αυτό έγκειται η κυριωτέρα ιδιότης της αρετής». Αριστοτέλης
Λαμβάνοντας υπόψη τους εγγενείς περιορισμούς σε όλες τις προσεγγίσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω, μπορείτε να δείτε πως έχετε αρκετή δουλειά να κάνετε. Μα προτού ασχοληθείτε με αυτήν, θα ήθελα να συμπεριλάβω δύο τελευταίες απόψεις από την ανατολική φιλοσοφία. Φτάσατε μέχρι αυτό το σημείο σε μια προσπάθεια να ξεκαθαρίσετε τον δικό σας τρόπο σκέψης για το τι σημαίνει αρετή, και ως ανταμοιβή για τούς κόπους σας, αντιμετωπίσατε πολλή θεωρία σε μικρό χρονικό διάστημα. Εδώ είναι μία θεωρία που μπορείτε να εφαρμόσετε άμεσα. Το δόγμα της ahimsa ή της μη βλάβης. Μια βασική αρχή της ινδουιστικής φιλοσοφίας, δανεισμένη από τον τζαϊνισμό, η εφαρμογή της ahimsa σημαίνει να δρα κανείς εξασφαλίζοντας ότι δεν προκαλεί βλάβη σε έλλογα όντα. Αυτό είναι ένα πολύ απλό μέτρο του καλού. Το πόσο καλός είναι κανείς είναι αντιστρόφως ανάλογο από το πόση βλάβη προκαλεί σε έλλογα όντα. Αυτό που βλάπτει τους άλλους είναι κακό και αυτό που είναι κακό βλάπτει τους άλλους. Ό,τι βοηθά τους άλλους είναι καλό και καλό είναι ό,τι βοηθά τους άλλους.
Εάν προσέξατε, θα παρατηρήσατε ότι η ahimsa δεν ασχολείται μόνο με άλλους ανθρώπους, μα με όλα τα έλλογα όντα. Ο ιουδαιο-χριστιανικός προσανατολισμός δεν εκτείνεται γενικότερα και στα ζώα, άλλωστε στη Γένεση, οι άνθρωποι έχουν ρητά την κυριαρχία πάνω στα ζώα, και δεν χάσαμε καιρό στο να εφαρμόσουμε αυτή μας την ισχύ. Θεωρώ ότι μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτή την αρχή με χρησιμότητα, εκτείνοντάς την πρώτα σε ανθρώπινα όντα. Και είστε ασφαλείς αν συμπεράνετε ότι όσο πιο έλλογη η μορφή ζωής, τόσο μεγαλύτερη βλάβη μπορούμε να της προκαλέσουμε. Είναι τροφή για σκέψη και ένα σημείο που δεν πρέπει να παραβλέψετε, καθώς φτιάχνετε το δικό σας σύστημα. Πρέπει να γνωρίζετε πού αρχίζουν τα όρια σας και γιατί.
Οι ινδουιστές αναγνωρίζουν ότι όλα τα πράγματα είναι αλληλένδετα, για αυτό και δεν περιορίζουν την εφαρμογή της ahimsa μόνο στους συνανθρώπους τους. Αντιθέτως θεωρούν ότι η avidya, η τυφλή άγνοια, ή το να κάνει κάποιος κακό χωρίς να το γνωρίζει, δεν απαλλάσσει κάποιον από τις επιπτώσεις του να προξενεί βλάβες (κάτι στο οποίο θα φτάσουμε σε λίγο). Η κατανόηση της δυνατότητας να προξενεί βλάβη κανείς είναι σημαντική επίγνωση και η κατανόηση του πώς να μην προξενεί βλάβη θα πρέπει να είναι η προσωπική αποστολή. Αυτό σημαίνει να προσέχει κανείς τι σκέφτεται, τι λέει και τι κάνει.
Η ahimsa είναι μια τόσο ισχυρή ιδέα που ακούγεται μέσα από το χρόνο και σε όλο τον κόσμο. Θα την ξανακούσετε στη όρκο του Ιπποκράτη
«διαιτήμασί τε χρήσομαι, επ’ ώφελείη καμνόντων κατά δύναμιυ καί κρίσιν εμήν, επί δηλήσει δε καί άδικίη είρξειν». (Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω».)
Και ξανά, ανεπιφύλακτα, στον Χρυσό Κανόνα:
«Μην κάνετε στους άλλους αυτό που δεν θα θέλατε να κάνουν σε εσάς».
Παρουσιάζεται στο Κατά Ματθαίον, 7: 12:
«Λοιπόν πάντα όσα άν θελητε νά κάμνωσιν εις εσάς οί άνθρωποι, ούτω καί σείς κάμνετε εις αυτούς· διότι ούτος είναι ό νόμος καί οί προφήται».
Παρομοίως και ο Χιλέλ έγραψε:
«Ό,τι είναι δυσάρεστο σε σένα μην το κάνεις στον πλησίον σου. Αυτή είναι όλη και όλη η Τορά. Τα υπόλοιπα είναι σχόλια».
Και σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε στους φίλους μας όπως επιθυμούμε να συμπεριφέρονται και αυτοί σε εμάς. Και ο Κομφούκιος:
«Ό,τι δεν θέλεις να γίνεται στον εαυτό σου μην το κάνεις στους άλλους».
Εάν η δυτική φιλοσοφία μπορεί να συγκεντρωθεί σαν μια υποσημείωση στον Πλάτωνα, πιθανόν και όλες οι περιπλοκότητες της ηθικής είναι υποσημειώσεις αυτών των διατυπώσεων και ο Χιλέλ έχει δίκιο όταν λέει ότι όλα τα υπόλοιπα είναι απλά σχόλια.
Η ινδουιστική και η βουδιστική παράδοση περιγράφουν τις επιπτώσεις τού να προξενεί κανείς βλάβες με το κάρμα, έναν ηθικό νόμο αιτίου και αποτελέσματος. Κυριολεκτικά, κάρμα σημαίνει «οι ώριμοι καρποί της δράσης». Όπως λέει και το πασίγνωστο ρητό, «ό,τι κάνεις θα το βρεις μπροστά σου». Ή όπως είπε και ο Απόστολος Παύλος (στην Προς Γαλάτες, 6: 7): «… έττειδή ό,τι άν σπείρη) ό άνθρωπος, τούτο καί θέλει θερίσει». Κάνε το καλό και καλό θα σου επιστραφεί, κάνε κακό και κακό θα σου επιστραφεί. Το μυστήριο είναι με ποια μορφή θα επιστρέφει η επίδραση και πόσο χρόνο θα χρειαστεί.
Συνηθίζουμε να ξεχνάμε τι κάναμε για να αρχίσουμε μια διαδικασία (προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο), μα αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει σύνδεση. Μπορεί να μάθουμε βρίσκοντας τις συνδέσεις, για το πού ή πώς να τοποθετηθούμε καθώς προχωράμε. Μα ακόμη και αν δεν μαντέψουμε τη διαδικασία, πιστεύοντας απλά πως υπάρχει, είναι ένα ισχυρό κίνητρο για να κάνουμε το σωστό. Το ηθικό δίδαγμα είναι πως ό,τι σκεπτόμαστε, λέμε ή κάνουμε έχει επιπτώσεις. Πολύ συχνά στη σύγχρονη αμερικανική κοινωνία, δρούμε σαν να μη γνωρίζουμε την ύπαρξη τέτοιου είδους ευθύνης.
«Εάν ένας άνθρωπος κάνει μία αξιέπαινη πράξη, αφήστε τον να την κάνει ξανά και ξανά. Αφήστε τον να αναπτύξει μια επιθυμία για να κάνει το καλό. Η ευτυχία είναι το αποτέλεσμα της συγκέντρωσης επαίνων. Ακόμη και αυτός που κάνει λάθος βρίσκει κάποια ευτυχία όσο δεν ωριμάζει ο καρπός της κακής πράξης. Μα όταν ωριμάζει, τότε βλέπει τα κακά αποτελέσματα. Ακόμη και αυτός που κάνει το καλό έχει κακές ημέρες όσο το προσόν του δεν έχει ωριμάσει. Μα όταν ωριμάσει πλήρως, τότε βλέπει τα ευτυχή αποτελέσματα των αξιέπαινων πράξεων του». Βούδας
Εάν όλος αυτός ο λόγος περί μη βλάβης σάς έχει κάνει να αναρωτιέστε αν είστε φτιαγμένοι από το κατάλληλο υλικό, σημειώστε ότι όταν λαμβάνετε υπόψη το κάρμα, η ahimsa αποκτά μια ιδιότητα αυτοσυντήρησης, και από εκεί προέρχεται και η συμβουλή του Δαλάι Λάμα να είστε «εγωιστές με σύνεση».
Η κινέζικη φιλοσοφία έχει μια πιο πρακτική προσέγγιση περί της αρετής και της ηθικής στον καθορισμό του καλού. Ο Κομφούκιος το κάνει αυτό πιο αυστηρά. Ασχολείται κυρίως με τις παραδόσεις, τις δομές, το καθήκον, την οικογένεια, την κυβέρνηση και τη διατήρηση της κοινωνίας. Για αυτόν, το καλό είναι απλά οτιδήποτε συντηρεί και υπερασπίζει αυτές τις αξίες.
Στο δόγμα των αντιθέτων, το Τάο διδάσκει ότι το αγνό καλό δεν υπάρχει. Ο Λάο Τσου πιστεύει ότι μπορείς να αναγνωρίσεις το καλό μόνο σε σύγκριση με το κακό. Ο Καντ έθεσε αυτή την ιδέα με έναν άλλο τρόπο: Εάν υπήρχε μόνο ένα χέρι στο σύμπαν, πώς θα αναγνωρίζαμε αν είναι δεξί ή αριστερό; Οι διάσημες περιστροφές του συμβόλου του γιν και του γιανγκ το απεικονίζουν αυτό, περιλαμβάνοντας ένα μικρό κύκλο του αντίθετου χρώματος και στη λευκή και στη μαύρη πλευρά. Αυτό είναι μία υπενθύμιση ότι το καλό δεν είναι το αντίθετο αλλά το συμπλήρωμα του κακού και ότι το καθετί περιλαμβάνει ένα τμήμα από το συμπλήρωμά του. Σε καλούς καιρούς, βεβαιωθείτε ότι τάσσεστε με το καλό και αποφεύγετε το κακό. Σε κακούς καιρούς, δουλειά σας είναι να ψάξετε μέσα στο σκοτάδι για το δρόμο προς το φως.
«Όταν όλοι στον κόσμο κατανοούν την ομορφιά ως όμορφη, τότε υπάρχει και η ασχήμια. Όταν όλοι κατανοούν την καλοσύνη ως καλή, τότε υπάρχει και η κακία». Λάο Τσου
Μέχρι τώρα θα έχετε παρατηρήσει ότι δεν έχουμε ακόμη απαντήσει την ερώτηση: «Τι είναι καλό;» Αυτό είναι επειδή δεν υπάρχει, όπως βλέπετε, μόνο μία απάντηση. Και ανάλογα με τον ποιον ακούτε, η ερώτηση μπορεί να μην έχει καθόλου απάντηση ή τουλάχιστον όχι ρητή. Εκτός και αν είστε έτοιμοι να συνταχθείτε με όλη σας την καρδιά με ένα τουλάχιστον πλαίσιο ερμηνειών, δεν υπάρχει ένα καθολικό σύστημα ηθικής που να μπορείτε να υπερασπίσετε και να χρησιμοποιήσετε για να αποκομίσετε διαρκή λειτουργικά ήθη. Δεν υπάρχουν κοινώς αποδεκτά, περιεκτικά επιχειρήματα που να υποστηρίζουν οποιαδήποτε ηθική θεωρία απορρίπτοντας όλες τις άλλες. Αντιλήψεις του καλού σχηματίζονται διαφορετικά σε διαφορετικούς ανθρώπους. Παρ’ όλα αυτά δεν γινόμαστε ηθικοί σχετικιστές: Παρά την ποικιλομορφία των ηθικών συστημάτων, οι περισσότεροι άνθρωποι ακόμη πιστεύουν ότι ο βιασμός, ο φόνος και η κλοπή (μεταξύ άλλων) είναι λάθος.
***
Λου Μαρίνοφ “Πλάτωνας όχι Πρόζακ! Η εφαρμογή της φιλοσοφίας στα καθημερινά προβλήματα.”
