Ομιλία της κας Σταυρούλας Κωνσταντοπούλου, αρχαιολόγου ΜΑ,
Καλησπέρα σε όλες και σε όλους που βρίσκονται απόψε μαζί μας στην παρουσίαση του βιβλίου της Ιερογλυφικής Μονάδας του Δρς. John Dee σε μετάφραση και ερμηνευτικά σχόλια των δύο πολύ καλών μου φίλων Παναγιώτη Κάρδαρη και Ευαγγελίας Θώμου. Πριν ξεκινήσω την ομιλία μου απόψε θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ευαγγελία και τον Παναγιώτη για την τιμή που μου έκαναν μιλήσω σχετικά με το πρώτο τους έργο, αλλά γιατί στάθηκαν η αφορμή να γνωρίσω το Dee λίγο περισσότερο από αυτά που ήδη γνώριζα, καθώς και τις εκδόσεις Αλλωστε και την κα Σαββανή Χριστίνα για την οργάνωση αυτής της υπέροχης βιβλιοπαρουσίασης παρουσίασης.
Ξεφυλλίζοντας τις πρώτες σελίδες του βιβλίου της Ιερογλυφικής Μονάδας αυτό που συνειδητοποίησα ήταν, ότι ο συγγραφέας της, John Dee υπήρξε μία πολύ ιδιαίτερη προσωπικότητα και είχε μία αρκετά ενδιαφέρουσα ζωή. Έτσι λοιπόν δεν προκαλεί και έκπληξη ότι οι γνώμες για τον John Dee τόσο αυτές που εκφράστηκαν από τους σύγχρονούς του, όσο και αυτές που επικρατούν σήμερα είναι πολύπλευρες, όπως και η προσωπικότητά του. Ήταν ένας άνθρωπος που έζησε στην Αναγέννηση και φυσικά είχε πολλά ενδιαφέροντα. Αυτή ακριβώς η πολυμάθεια τον καθιέρωσε ως αντικείμενο μελέτης από πολλά διαφορετικά πεδία έρευνας, οδηγώντας στις διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες ερμηνείες του έργου και της προσωπικότητάς του.
Συνοπτικά, μιλάμε για δύο βασικές προσεγγίσεις: από τη μία πλευρά ο Dee είναι ο επιστήμονας, ο αστρονόμος και μαθηματικός, που μελετάει χαρτογραφία και γεωγραφία, και ασχολείται με επιστημονικά προβλήματα της εποχής του, όπως η διόρθωση του ημερολογίου. Οι μελετητές τον έχουν χαρακτηρίσει ως τον πρόδρομο της σύγχρονης πειραματικής επιστήμης για την Αγγλία, και το έργο του ως το συνδετικό κρίκο των μυστικών και μαγικών παραδόσεων από την αρχαιότητα έως σήμερα, μέσω της ενασχόλησής του με την αλχημεία και την αστρολογία.
Από την άλλη παρουσιάζεται ως μία σκιώδη φυσιογνωμία στην υπηρεσία της βασίλισσας Ελισάβετ, ένας μάγος που κοιτάει μέσα στην κρυστάλλινη σφαίρα του, αναζητώντας να συνομιλήσει με τους αγγέλους και να ανακαλύψει τις κρυμμένες δυνάμεις που θα του χαρίσουν πλούτο και προσωπική φήμη. Συνδυάζοντας αυτές τις δύο προσεγγίσεις θα λέγαμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα άτομο που απο τη μία κινείται στην περιφέρεια αυτού που ονομάζουμε σήμερα επιστημονική σκέψη, και από την άλλη με μία αρκετά σκοτεινή φυσιογνωμία. Κάποιοι είδαν τον Dee σαν τον «καλό» επιστήμονα, και κάποιοι άλλοι σαν το «κακό» μάγο των αποκρυφιστικών παραδόσεων. Ποιος όμως ήταν πραγματικά οDee;
Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση δίνεται από μόνη της, αν μελετήσουμε την ιστορική πραγματικότητα που έδρασε. Έτσι λοιπόν αυτές οι δύο φαινομενικά αντίθετες προσεγγίσεις στο έργο του, η επιστημονική απο τη μία, και από την άλλη η μεταφυσική είναι παρούσες στην προσωπικότητα του Dee και το ιστορικό του περιβάλλον. Περιγράφοντας τον άνθρωπο Dee, γίνεται αντιληπτό ότι θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε αυτή την προσέγγιση. Στην ομιλία λοιπόν θα σας δώσω μία σύντομη περιγραφή αυτού του διαχωρισμού που παρατηρείται στη σύγχρονη βιβλιογραφία μεταξύ του καλού-επιστήμονα Dee και του κακού-μάγουDee, και αμέσως μετά θα δούμε ποια είναι η θέση της Ιερογλυφικής Μονάδας σε αυτή την προσέγγιση. Ας δούμε μερικά παραδείγματα από την ίδια τη ζωή τουDee που περιγράφουν ακριβώς αυτήν την αμφισημία του καλού και του κακού.
Σε μία επιστολή που έγραψε κάποτε ο ίδιος περιγράφει τον εαυτό του ως εξής: « … σε ό,τι αφορά το πνεύμα μου και το σώμα μου, έχω επιδείξει εξαιρετικό ζήλο, τα έχω φροντίσει προσεκτικά, και έχω αντέξει τους πόνους. Έχω αφιερώσει εκατοντάδες ώρες για να αποκτήσω χρήσιμη γνώση στα πιο σημαντικά μαθηματικά και φιλοσοφικά θέματα». Άλλες αναφορές από σύγχρονούς του τον περιγράφουν ως εξαιρετικό σύμβουλο, μαθηματικό πνεύμα, μορφωμένο και κάποιον που σίγουρα αξίζει κάθε έπαινο.
Στον αντίποδα όλων των παραπάνω, σκιαγραφείται το πορτραίτο ενός διαβολικού μάγου, καθώς η ενασχολησή του με τον αποκρυφισμό οδήγησε αρκετούς στη σκέψη ότι πρόκειται για κάποιο άτομο αμφιβόλου ποιότητας. Μάλιστα ο ίδιος σε μία άλλη επιστολή του περιγράφει ότι οι άνθρωποι «δεν τον έβλεπαν μόνο σαν ένα κακοφημο απατεώνα, αλλά σαν τον αρχιαπατεώνα ολόκληρου του βασιλείου.» Κάποιες φορές, αυτή η εικόνα δε συνδέθηκε απαραίτητα με τις φαινομενικά σκιώδεις δραστηριότητές του, αλλά θα λέγαμε με άλλες περισσότερο ουδέτερες και μάλιστα μέσα σε ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον. Το 1547, ο ίδιος ανέβασε στο Κολλέγιο του Trinity όπου ήταν καθηγητής αρχαίων Ελληνικών, την κωμωδία του Αριστοφάνη, «Ειρήνη» και κατασκεύασε ένα μηχανικό ιπτάμενο σκαθάρι για τις ανάγκες του έργου. Φαίνεται πως το σκαθάρι αυτό ήταν τόσο αληθινό στα μάτια του κοινού που άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες ότι ο Dee είχε επικαλεστεί έναν δαίμονα από τα βάθη της κόλασης για να δώσει ζωή στη θεατρική του επινόηση. Μέχρι το τέλος της ζωής του ο Dee ήταν στοιχειωμένος από την εικόνα ενός απατεώνα που έκανε επικλήσεις σε σκοτεινά πνεύματα και δαίμονες.
Έτσι λοιπόν, ο τρόπος που ο κάθε μελετητής προσέγγιζε το θέμα της επιστήμης και της μαγείας καθόρισε και σε μεγάλο βαθμό την αξιολόγηση του Deeμέσα από το έργο του και την προσωπική του ζωή. Δημιουργήθηκε ένα ρεύμα που εστίασε την προσοχή του στον ικανό επιστήμονα Dee, ο οποίος δυστυχώς εξαπατήθηκε από δαιμονικά πνεύματα που του έταξαν φήμη, πλούτη και μυστική γνώση. Οι μελέτες που ακολούθησαν αυτή τη προσέγγιση απέτυχαν να δουν συνδυαστικά τη σχέση της επιστημονικής και της αποκρυφιστικής δραστηριότητας, καθώς στα μάτια τους ήταν δύο εκ διαμέτρου αντίθετες ερευνητικές μέθοδοι. Ακολουθώντας μία ουσιαστικά θεολογική προσέγγιση στο έργο του Dee, υποστηρίχθηκε πως όταν η επιστήμη δεν μπορούσε να προσφέρει καμία άλλη απάντηση για τα μεγάλα μυστήρια της φύσης, τοτε ο Dee στράφηκε στους αγγέλους—άγγελοι μεν οι οποίοι τον εξαπάτησαν αφού στην πραγματικότητα ήταν δαίμονες. Σε αντιπαράθεση με τα παραπάνω, παρουσιάστηκαν επίσης μελέτες που επαινούσαν αποκλειστικά την αποκρυφιστική παράδοση στο έργο του, έχοντας σαν αποτέλεσμα να εδραιωθεί και να κυριαρχήσει το πορτραίτο του μαύρου μάγου Dee μέχρι και τα τέλη του 20ου αιώνα.
Tο ενδιαφέρον προς το πρόσωπο του Dee αναζωπυρώθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα με την έκδοση της πρώτης βιογραφίας του το 1909, αλλά λίγο έως πολύ δεν ξέφυγε από τις προηγούμενες προσεγγίσεις. Στη συνέχεια, μία πιο συμβιβαστική προσπάθεια προσέγγισης αφορούσε την αξιολόγηση του έργου του μέσα από τον απόλυτο διαχωρισμό των πεδίων ενασχόλησής του: τα μαθηματικά, η αστρονομία, η ναυσιπλοϊα και η γεωμετρία κούμπωναν με το επιστημονικό του προφίλ. Ενώ το αποκρυφιστικό του προφίλ, αυτή τη φορά παρουσιάστηκε σαν ο πρόδρομος για την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών στην Αγγλία.
Οι ερευνητές αναγνώρισαν ότι το έργο του Dee είναι δομημένο σε μία ερμητική-καμπαλιστική παράδοση—αυτό που πολύ γενικά σήμερα χαρακτηρίζεται ως μαγική παράδοση—και η οποία οδήγησε στην ανάπτυξη της σύγχρονης φυσικής επιστήμης. Για παράδειγμα, η Yates στην προσπάθειά της να κατανοήσει τη σύνδεση της επιστήμης και του αποκρυφισμού, υποστήριξε ότι η νεοπλατωνική φιλοσοφία που αναβίωσε στην περίοδο της Αναγέννησης ουσιαστικά ήταν βασισμένη στην ερμητική παράδοση, με τον ερμητισμό να εφαρμόζεται στη μαγική πρακτική. Για αυτό το λόγο η αποκρυφιστική πλευρά του ερμητισμού ήταν η κατεξοχήν βάση στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας μέσα σε όλη η Ελισαβετιανή εποχή, στην οποία έζησε ο Dee.
Παρόλο αυτά, αν και ο Dee ξέφυγε σε μεγάλο βαθμό από την εικόνα του μαύρου μάγου, οι ερευνητές και σε αυτή την περίπτωση ασχολήθηκαν επιλεκτικά με αποκρυφιστικές πτυχές του έργου του. Αν και τα όρια του τι είναι αποδεκτή και τι απαγορευμένη γνώση είναι συχνά δυσδιάκριτα, το πρόβλημα για τους μελετητές δεν είναι ότι ο Dee ασχολήθηκε με το απαγορευμένο και το απόκρυφο, αλλά το πόσο βαθειά μπήκε σε αυτό, κάτι που πάντα δημιουργούσε υποψίες και αναπάντητα ερωτήματα: άραγε το ενδιαφέρον του πάνω στη μαγεία οδήγησε στην επιστημονική επανάσταση στην Αγγλία, ή μήπως ήταν τελικά και αυτό που τον έβγαλε έξω από το μονοπάτι της επιστημονικής σκέψης;
Για να συνοψίσουμε, όλο το φάσμα των προσεγγίσεων που αφορά το Deeκαι τη συμβολή του στο χώρο της διανόησης έχει περάσει κυρίως μέσα από το φίλτρο της επιστημονικής επανάστασης. Ένα από τα κύρια προβλήματα των ερευνητών που μελέτησαν το Dee ήταν η θέση που θα κρατούσαν απέναντι σε αυτό το διαχωρισμό του φυσικού και υπερφυσικού κόσμου. Έτσι οι ερευνητές δημιούργησαν μία σειρά από ερμηνευτικά κουτάκια μέσα στα οποία μοίρασαν το έργο του Dee και τα σφράγισαν ερμητικά διαχωρίζοντας αυτά που θεωρούσαν επιστημονικά και μη επιστημονικά πεδία.
Όμως, για τον Dee, ή τους σύγχρονούς του αυτά τα δύο πεδία ήταν ένα και λειτουργούσαν μέσα σε ένα ενιαίο σύστημα γνώσης και σκέψης στα πλαίσια του νεοπλατωνισμού, του ερμητισμού και του καμπαλιστικού συστήματος. Το ιστορικό πλαίσιο που γεννήθηκε η σκέψη του ήταν άμεσα συνδεδεμένο με τη θεώρηση του μακρόκοσμου σε σχέση με το μικρόκοσμο και σε μία ολιστική προσέγγιση του κόσμου.
Οι σκιώδεις, όπως συχνά χαρακτηρίζονται δραστηριότητές του και ο τρόπος που τον παρουσιάζουν σαν έναν τσαρλατάνο ή τυχοδιώκτη, ακριβώς αποτυγχάνουν να λάβουν υπόψη τους την ίδια την πολιτική, κοινωνική, και ιδεολογική σκηνογραφία της εποχής που έζησε. Ένα παράδειγμα. Μία σημαντική παράμετρος είναι η σχέση του με την αγγλική μοναρχία.
Η αστρολογία για παράδειγμα στο έργο του Dee έχει έναν πατριωτικό χαρακτήρα καθώς βρίσκεται σε συμφωνία με τις πολιτικές προθέσεις του αγγλικού θρόνου, που προωθούσε την ιδέα μίας παγκόσμιας τάξης και ειρήνης. Χρησιμοποίησα τη λέξη πατριωτική για να τονίσω ότι ήταν έως ένα βαθμό, χρέος του Dee να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση: η πολιτική δυσαρμονία εκείνη την εποχή δεν είχε θέση σε ένα σύμπαν που όπως πίστευαν οι άνθρωποι «δούλευε ρολόι».
Ως προσωπικός αστρολόγος της βασίλισσας Ελισάβετ, ο Deeεπέλεξε την πιο ευνοϊκή ώρα για τη στέψη της, καταστρώνοντας τον αστρολογικό χάρτη της μέρας. Το ότι σήμερα ο χάρτης αυτός δε σώζεται δεν είναι τυχαίο και δείχνει ακριβώς ότι τέτοιες πληροφορίες θεωρούνταν και ήταν κρατικά μυστικά, που δεν έπρεπε να πέσουν σε λάθος χέρια. Το γεγονός ότι αυτό το πλαίσιο, ενδεχομένως να μην συνάδει με τις ιδεολογικές επιταγές του 20ου και 21ου αιώνα είναι ένα άλλο ζήτημα.
Η Ιερογλυφική Μονάδα ακριβώς αποτελεί μία εξαιρετική αφετηρία για την αναζήτηση, όχι αποκλειστικά του καλού Dee, ούτε αποκλειστικά του κακού Dee, αλλά του ανθρώπου Dee, καθώς περιγράφει με άψογο τρόπο ότι αυτά που εμφανίζονται σαν φαινομενικά δύο αλληλοσυγκρουόμενα και διαφορετικά πεδία—της επιστημονικής και της μεταφυσικής διάστασης—στην πραγματικότητα περιγράφουν έναν κόσμο ενότητας. Μία τέτοια προσέγγιση χρειάζεται από τον αναγνώστη της Ιερογλυφικής Μονάδας να αντιληφθεί το ρόλο που είχε ο Deeστην Ελισαβετιανή εποχή ως επιστήμονας, διανοούμενος, και αποκρυφιστής, όπως και το τι αφορούσαν τα πεδία γνώσης της εποχής.
Αυτή ακριβώς την πτυχή θεωρώ ότι προσφέρουν με επιτυχία οι δύο συγγραφείς με την έκδοση της πρώτης συγκριτικής μελέτης και μετάφρασης της Ιερογλυφικής Μονάδας του John Dee στα Ελληνικά. Εκτός από την κατανοητή, ενημερωμένη και όσο πιο κοντά στο πρωτότυπο κείμενο μετάφραση του έργου από τα λατινικά, η Εύη και ο Παναγιώτης επιλέγουν τη μεση-ουδετερη οδό παρατήρησης ως προς το πρόσωπο του Dee, όπου πριν την οποιαδήποτε ερμηνεία περιγράφουν για τον αναγνώστη τόσο οι επιστήμες που είχε εντρυφήσει ο Dee, όσο και η εποχή που έζησε. Προσφέροντας αυτά τα εννοιολογικά κλειδιά, ο αναγνώστης ωθείται να μελετήσει μόνος του και σε βάθος το κείμενο της Μονάδας για να βρει τις δικές του αλήθειες. Τα εισαγωγικά κεφάλαια του βιβλίου βοηθούν τον αναγνώστη να γίνει κατανοητός ο Dee μέσα στο ιστορικό περιβάλλον που τον ανέδειξε, και όχι σαν μία κατακερματισμένη προσωπικότητα.
Η Ιερογλυφική Μονάδα εκφράζει τόσο την πολυδιαστατικότητα όσο και την ενότητα του κόσμου, κάτι που στην ουσία είναι και ο ίδιος ο άνθρωπος. Ενδεχομένως σε εμάς σήμερα η σχέση της επιστήμης και του αποκρυφισμού να φαίνεται παράδοξη, Για μία όμως περίοδο της ιστορίας ο ορθός λόγος συνυπήρξε αρμονικά με τον πιο βαθύ, μυστικό και συμβολικό λόγο, και η Ιερογλυφική Μονάδα αποτελεί ένα παράδειγμα για όποιον θέλει να το δει στην πράξη αυτό. Όπως συμβαίνει στην ίδια τη ζωή, έτσι και η Μονάδα περιγράφει με μοναδικό τρόπο την έννοια του διπολισμού, η οποία γεννάει μεν την αντιπαλότητα, αλλά και αυτή με τη σειρά της οδηγεί στη σύνθεση των αντιθέτων και στη διαλεκτικότητα. Τα επί μέρους στοιχεία είτε ανήκουν στην επιστημονική είτε στη μυστική παράδοση δεν επιβάλλονται το ένα στο άλλο, αλλά συνυπάρχουν και συνδυαλέγονται. Όταν ο κακώς εννοούμενος ορθός λογος προσπαθεί να εξουδετερώσει τον επίσης κακώς εννοούμενο μυστικό λόγο ή το αντίστροφο καταλήγουμε σε αδιέξοδα ή σε στείρες αντιπαραθέσεις.
Ο Dee ήταν δημιουργός του δικού του μύθου και όπως κάθε μύθος έχει την ιδιότητα να μιλάει με μία φωνή, αλλά μέσα από πολλές γλώσσες: τη μαθηματική, τη γεωμετρική, τη μαγική, τη φιλοσοφική, την αλχημιστική, την αστρολογική και αστρονομική αντίστοιχα. Για τον κάθε λοιπόν αναζητητή, η μελέτη της Ιερογλυφικής Μονάδας θα μιλήσει όχι μόνο στις παραπάνω γλώσσες, αλλά πιθανόν και σε άλλες που ο Dee έχει συμπεριλάβει.
Κλείνοντας απόψε την εισήγησή μου θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τον Παναγιώτη και την Εύη για τη γνωριμία μου με το έργο του JohnDee, και θέλω να αφιερώσω σε εκείνους και σε εσάς απόψε, το πρώτο Θεώρημα από την Ιερογλυφική Μονάδα, το οποίο με βοήθησε να κάνω ένα μικρό βήμα στη δική μου προσωπική αναζήτηση .
«Είναι μέσω της ευθείας γραμμής και του κύκλου, που μπορεί να εκδηλωθεί το πρώτο και το πιο απλό παράδειγμα και η απεικόνιση όλων των πραγμάτων, είτε εαν εκείνα είναι μή υπαρκτά είτε μοναχά κρυμμένα κάτω από τα πέπλα της Φύσης.»
Παναγιώτη και Εύη σας εύχομαι ολόψυχα η ευθεία γραμμή και ο κύκλος να είναι η πυξίδα σας στα μονοπάτια της γνώσης. Καλοτάξιδο!
Σας ευχαριστώ πολύ!
