Πρόκειται για ένα από τα μείζονα ερωτήματα της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Ουσιαστικά, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η όλη προσπάθεια του ανθρώπου και της κοινωνίας κατατείνει στο να μετασχηματίσει τον κόσμο, και ως απαραίτητη συνθήκη γι’ αυτό τον μετασχηματισμό είναι η πλήρης γνώση του, η βαθιά επίγνωση της πραγματικότητας.
Αλλά το εν λόγω ερώτημα αφορά και τον κάθε άνθρωπο προσωπικά. Όλος ο αγώνας μας αποσκοπεί στην κατανόηση της πραγματικότητας είτε με τη μορφή της ετερογνωσίας είτε με τη μορφή της αυτογνωσίας. Η συνολική μορφωτική μας πορεία – που περιλαμβάνει τόσο τη θεσμική μας εκπαίδευση όσο και την ατομική διαχρονική σχέση μας με τη γνώση – είναι διαρκής και συστηματική απόπειρα έρευνας και ερμηνείας της πραγματικότητας και μέσω αυτής της έρευνας δημιουργούμε και τη δική μας πραγματικότητα.
Πρόκειται για την ομορφιά της ζωής. Δημιουργούμε τον εαυτό μας μέσα από τη συνεχή προσπάθεια κατανόησης της «αντικειμενικής πραγματικότητας» και κυρίως μέσω της διαμόρφωσης της δικής μας «υποκειμενικής πραγματικότητας». Συνυπάρχουν οι δύο όψεις της πραγματικότητας και αποτελούν το πεδίο στο οποίο βιώνουμε την ίδια τη ζωή μας, συνειδητοποιούμε την ύπαρξή μας και γευόμαστε το είδωλό μας πλάθοντάς το διαρκώς και επιμελώς.
Προφανώς δεν είναι πραγματικότητα ό,τι μας «αποκαλύπτουν» οι αισθήσεις μας. Είναι όμως τα φαινόμενα των αισθήσεών μας το στερέωμα επί του οποίου θα αναζητείται η ουσία των πραγμάτων και των γεγονότων αλλά και επί του οποίου θα διαμορφώνεται η ίδια η πραγματικότητα. Γιατί δεν ανακαλύπτουμε την πραγματικότητα δίκην ενός άγνωστου τοπίου αλλά πλάθουμε μια σύνθεση της κατανόησης του κόσμου με την παράλληλη και ταυτόχρονη δημιουργία του κόσμου!
Στο παιχνίδι αυτό είναι ενταγμένο το όλον πνεύμα του ανθρώπου και όχι μόνο η αιχμή της γνώσης. Η φαντασία, η ονειροπλασία, η διαίσθηση αλλά και η κοινωνική διαπάλη και κάθε μορφή και έκφραση της συλλογικότητας καλούνται να συμβάλλουν με τη δική τους ξεχωριστή ροή στη δημιουργία του «μεγάλου ποταμιού», που θα μας αποκαλύπτει συνεχώς την πραγματικότητα την ίδια στιγμή που θα την διαμορφώνουμε.
Η γνώση της πραγματικότητας προφανώς δεν είναι θεωρητικό ζήτημα. Συνδέεται με τον πιο απόλυτο τρόπο με τη ζωή μας. Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Ας αντλήσουμε κάποιο από τον κοινωνικό χώρο. Και φυσικά, τι άλλο από το μείζον εθνικό μας πρόβλημα, εκείνο της σημερινής κρίσης; Θεωρώ ότι η κρίση δεν γεννήθηκε από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά ότι ενυπήρχε ως μη «ορατό πρόβλημα» πολύ πριν την εμφάνισή της. Δεν υπήρχαν σημάδια προσέγγισής της; Υπήρχαν και ήσαν αρκετά και ιδιαίτερα σημαντικά. Ο υπερδανεισμός των νοικοκυριών και της χώρας, η υπερκατανάλωση που είχε πάρει τη μορφή μανίας και κοινωνικής προβολής, η αποπαραγωγικοποίηση της οικονομίας μας, το εμπορικό (μη) ισοζύγιο κλπ αλλά και η πορεία των οικονομικών δεικτών καταδείκνυαν με τον πιο εμφαντικό τρόπο το νομοτελειακό ερχομό της κρίσης. Δεν μπορούσαμε (ή δεν θέλαμε) να δούμε την πραγματικότητα και η πραγματικότητα μας εκδικήθηκε!
Να πάμε στη φυσική πραγματικότητα. Εδώ η επιστήμη με πρωτοπόρο την Φυσική αναζητεί το «όλον» της πραγματικότητας έχοντας αρκετά στοιχεία που καταδεικνύουν ότι υπάρχουν περισσότερες διαστάσεις από αυτές που σήμερα εκτιμούμε, ότι ίσως να υπάρχουν και «παράλληλα Σύμπαντα». Προφανώς δεν πρέπει να έχουμε καμιά αλαζονεία ή καμιά αυταπάτη ότι έχουμε σήμερα την τελική γνώση για τη φυσική πραγματικότητα και ούτε πρέπει να την έχουμε ποτέ. Είναι αυτονόητο ότι όταν βρεθούμε μπροστά σε μια τέτοια εξέλιξη, θα αλλάξει όλη η ματιά που θα έχουμε για τον κόσμο, για τη ζωή, για το μέλλον μας.
Αλλά και στον προσωπικό μας περίγυρο μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν γνωρίζουμε τη μικρή επικράτεια της πραγματικότητας μέσα στην οποία ζούμε καθημερινά. Γίνεται ένα έγκλημα στη γειτονιά μας από έναν άνθρωπο που τον ξέρουμε χρόνια πολλά και εκπλησσόμαστε από την πράξη του, γιατί ακριβώς δεν ξέραμε τη δική του πραγματικότητα. Υπάρχει ένα ζευγάρι παντρεμένο χρόνια και όμως ο ένας από τους δύο (ή και οι δύο…) μπορεί να ζει στο δικό του συναισθηματικό κόσμο, γιατί σκέπτεται συνεχώς έναν ανεκπλήρωτο έρωτά του. Και σ’ αυτή την περίπτωση η απλή γνώση της πραγματικότητας είναι ελλειμματική.
Άπειρα είναι τα παραδείγματα που μπορούν να κατατεθούν για να καταδειχτεί η δυσκολία της γνώσης της πραγματικότητας. Γιατί η πραγματικότητα έχει άπειρες πτυχώσεις. Περιλαμβάνει ένα σύμπαν πολλών μορφών πραγματικότητας˙ αυτό διαφαίνεται και μόνο εκ του γεγονότος ότι κάθε άνθρωπος διαμορφώνει μια απόλυτα δική του πραγματικότητα – της οποίας γνώστης (και όχι και απόλυτος) είναι μόνο αυτός. Απαιτεί πολλά ερμηνευτικά εργαλεία, τα οποία πρέπει να ανανεώνονται όσο εξελίσσεται η ίδια η γνώση του ανθρώπου. Το παιχνίδι της γνώσης της πραγματικότητας είναι το παιχνίδι της σχέσης μας με την ίδια τη γνώση. Είναι το παιχνίδι της ζωής, της ζωής μας!
Hanna Nagel (German, 1907-1975), Liebespaar
