Αντιφάσεων Αρμονία
[Αρμονία εν τω Κυθήρω, Σπύρος Κάκος]
Πόλεμος πατήρ πάντων έλεγε ένας από τους πρώτους και τελευταίους ταυτόχρονα στοχαστές. Και πράγματι ο πόλεμος των αντίθετων ιδεών είναι αυτό που χαρακτηρίζει τη φιλοσοφία. Όμως ο έτερος στοχαστής της εποχής, ο Παρμενίδης, έλεγε ότι το Είναι είναι ένα. Αυτό το "ένα", την "πραγματικότητα", είναι που προσπαθούμε όλοι μας να καταλάβουμε και να προσεγγίσουμε. Και όλοι μας χρησιμοποιούμε τα ίδια ακριβώς εργαλεία - λογική, ένστικτο, παρατήρηση, επιστήμη, φιλοσοφία - αλλά σχεδόν ποτέ δεν συμφωνούμε. Πως γίνεται αυτό; Γιατί γίνεται αυτό; Γιατί δεν υπάρχει έστω μία γενική συμφωνία σε κάποια βασικά σημεία μεταξύ όλων των φιλοσόφων; Πιστεύω ότι η αιτία για αυτές τις διαφωνίες δεν είναι αποτέλεσμα λανθασμένης κρίσης κάποιου εκ των διαφωνούντων, αλλά πως ο ίδιος ο κόσμος έχει τόσες εκφάνσεις και "αλήθειες" όσες και οι εκφερόμενες απόψεις. Οι αντιφάσεις είναι βασικό συστατικό του κόσμου και η "λογική" του ενός εκάστατε κατεστημένου δεν αρκεί για να εξηγήσει την αλήθεια. Μόνο αν τις δούμε όλες μαζί, θα πλησιάσουμε την Αλήθεια. Το παράλογο είναι μέρος του Λόγου... Το Είναι είναι ένα και όλοι περιγράφουμε το ίδιο. Αν φαίνεται να διαφωνούμε, αυτό δεν είναι αποτέλεσμα του ότι διαφωνούμε πραγματικά, αλλά του ότι χρησιμοποιούμε άλλες έννοιες για να πούμε το ίδιο πράγμα, του ότι βλέπουμε το ίδιο Είναι από άλλη οπτική γωνία. Είναι καιρός να κατανοήσουμε ότι οι αντινομίες που τόσο συχνά οδηγούν τους φιλοσόφους σε διαφωνίες είναι στην πραγματικότητα κάτι του οποίου την ύπαρξη πρέπει απλά να αποδεχθούμε αν θέλουμε να πλησιάσουμε σε μια καλή περιγραφή του κόσμου. Οι αντινομίες είναι μέρος της φύσης του κόσμου και όχι ατέλεια της σκέψης μας. Και όσο περισσότερο σκεφτόμαστε πάνω στην παραπλανητική βάση του σωστό-λάθος τόσο απομακρυνόμαστε από την αληθινή φύση του κόσμου. Ο Παρμενίδης έλεγε πως δεν υπάρχει κάτι που δεν υπάρχει, δεν μπορεί κάτι να "είναι" και μετά να "μην είναι" όποως και δεν μπορεί κάτι να "μην είναι σωστό". Η μανία μας να ανακαλύπτουμε αυτό που "δεν είναι" σωστό μας έχει καταστρέψει, μας έχει τυφλώσει από το να δούμε την ενιαία αλήθεια αυτού του κόσμου. [2] Και είναι δυστυχώς αυτό που έχει ποτίσει τη σύγχρονη σκέψη με δόγματα.
...τι σημασία έχει το λογικό μου!
Επιθυμεί σφοδρά τη γνώση, όπως επιθυμεί το λιοντάρι την τροφή του;
Είναι φτώχια και βρομιά και ένα αξιοθρήνητο βόλεμα!
Νίτσε, Τάδε έφη Ζαρατούστρα
Έτσι ο κόσμος μπορεί να είναι αιώνιος, όπως ισχυρίζεται ο Στοχαστής, αλλά την ίδια στιγμή να έχει μια Πρώτη Αιτία, όπως το Απόλυτο Άπειρο που συνέλαβε ο Καντόρ (Georg Cantor) και το οποίο περιέχει όλα τα άλλα άπειρα. Ο άνθρωπος μπορεί να είναι περιορισμένος μέσα στην ύπαρξη του κόσμου όπως λέει ο Σαρτρ (Jean-Paul Sartre), αλλά από τη στιγμή που ο κόσμος είναι άπειρος αυτό δεν φαίνεται καθόλου σαν "περιορισμός". Η γλώσσα μας μπορεί να μας έχει ξεγελάσει στο να ψάχνουμε αιτίες εξαιτίας της χρήσης υποκειμένου και κατηγορουμένου - όπως λέει ο Russell και ο Νίτσε (Nietzsche) - αλλά αυτή η γλώσσα εξελίχθηκε στο πλαίσιο του κόσμου και της Φύσης οπότε ποιος ο λόγος να μας ξεγελάσει η Φύση να σκεφτόμαστε για αιτίες και υποκείμενα αν αυτά δεν υπάρχουν καν; Τα μαθηματικά μπορεί πραγματικά να περιέχουν αιώνιες αλήθειες, αλλά η χρήση τους να είναι ανθρώπινη και ατελής. Μπορεί να αναζητούμε τρόπο να εξαλείψουμε από παντού τις αντιφάσεις, αλλά ίσως οι αντιφάσεις να είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Άλλωστε ακόμα και τα μαθηματικά, όπως έδειξε ο Russell, έχουν εγγενείς αντινομίες. Και ποιος μπορεί να ξεχάσει ότι η ίδια η επιστήμη, η οποία βασίζεται στην έννοια της αιτιότητας, έχει πρόσφατα καταλήξει σε ορισμένες εκπληκτικές θεωρίες που λένε ότι δεν υπάρχει αιτιότητα! Η εξέλιξη των όντων μπορεί να συμβαίνει με βάση τη φυσική επιλογή όπως είπε ο Wallace, αλλά αυτή η εξέλιξη να έχει ένα αίτιο ή ένα σκοπό - όπως ήθελε να πιστεύει ο Αριστοτέλης. Μπορεί η φύση να επηρεάζει τον άνθρωπο αλλά και ο άνθρωπος επηρεάζει τη φυσική εξέλιξη επιλέγοντας να φροντίζει τους αδύναμους, τους οποίους η στυγνή θεωρία του Δαρβίνου έχει προορισμένους να πεθάνουν. Μπορεί ο Θεός να υπάρχει και να επεμβαίνει στον κόσμο, αλλά λόγω της απειρίας του χρόνου αυτή η επέμβαση να μην μπορεί να γίνει αντιληπτή. Μπορεί να σκεφτόμαστε ότι ο κόσμος δεν υπάρχει για κανένα λόγο αλλά την ίδια στιγμή να έχουμε χίλιους λόγους για να ζήσουμε και να δημιουργήσουμε. Μπορεί μερικά πράγματα να είναι μη-πραγματικά, αλλά μπορεί και εμείς τελικά να αποφασίζουμε για το τι είναι "πραγματικό" ή όχι (όπως πολλά πειράματα στην κβαντομηχανική έχουν δείξει). Σε τελική ανάλυση γενικοί διαχωρισμοί όπως ο διαχωρισμός πραγματικό/μη-πραγματικό είναι τόσο υπεραπλουστευτικοί που δεν μπορούν να συλλάβουν την περιπλοκότητα του κόσμου μας, όπως λέει και ο Paul Feyerabend. [2] Μπορεί να είμαστε τα μόνα όντα με επίγνωση της θνητότητας μας, αλλά η σοφή φύση μπορεί να μας έδωσε αυτή την τραγική γνώση μόνο επειδή μπορούμε να την αντέξουμε εξαιτίας της αθανατότητας του πνεύματος (Είναι) μας. Ας ανατρέξουμε στην αρχή, όπως μας προτρέπει ο Heidegger, και ας θυμηθούμε ότι στην Πηγη (στον Όμηρο) δεν υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου. Δεν υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Όλα περιγράφονταν σαν να ανήκαν στο ίδιο Ένα. Ας θυμηθούμε ότι μόνο μετά όταν η ιδέα της ψυχής ήρθε και φώλιασε στη σκέψη των ανθρώπων, μπορέσαμε να συλλάβουμε το αδιανόητο της "αντικειμενικής" πραγματικότητας και της "υποκειμενικής" (και συχνά πλανημμένης) ψυχής... Μπορεί να θεωρούμε ότι είμαστε άψυχα σύνολα ηλεκτρονίων και πρωτονίων, αλλά την ίδια στιγμή η ζωοφόρος δύναμη του Μπέρξτον (Henri-Louis Bergson) να μας δίνει τη νοητική δύναμη που χρειάζεται κανείς για να αρνηθεί το νόημα της ίδιας του της ύπαρξης. Μπορεί να έχουμε βρει συσχέτιση μεταξύ κινήσεων ηλεκτρονίων στους νευρώνες του εγκεφάλου με τις ανθρώπινες σκέψεις, αλλά ποιος μπορεί πραγματικά να ισχυριστεί ότι μία "σκέψη" αποτελείται από ηλεκτρόνια χωρίς να θεωρηθεί γραφικός; Μπορεί πράγματι σε έναν κόσμο όπου η συνείδηση μας πλάθει τους φυσικούς νόμους και εν τέλει την ίδια την "πραγματικότητα" - σύμφωνα με την κβαντομηχανική - να μην "υπάρχει" νόημα αν εμείς δεν θέλουμε να το δούμε. Ίσως εμείς σκεπτόμενοι να δίνουμε νόημα στον κόσμο και υπόσταση στην "πραγματικότητα". Ίσως τα άψυχα μέρη που με τόση μονομανία αναλύει η επιστήμη του 21ου αιώνα, να είναι το ίδιο σημαντικά με το "όλο" που έψαχνε η επιστήμη του Χρυσού Αιώνα των Αθηνών.
Και ακόμα και σε επίπεδο πολιτικών θεωριών με το ίδιο τρόπο καταλήγουμε σε συμφωνία αν και αρχικά ίσως φαίνεται ότι διαφωνούμε. Ίσως η ατομικότητα να είναι το ίδιο σημαντική με τη συλλογικότητα - όσα παράγει η πρώτη δεν γίνονται κτήμα των πολλών χωρίς τη δεύτερη. Ίσως το κράτος να είναι το ίδιο σημαντικό με την απαίτηση για αναρχία, αν σκεφτούμε ότι πράγματι η καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που κυβερνάει όσο το δυνατόν λιγότερο. Ίσως για πολλά πράγματα να μην πρέπει να "κάνουμε κάτι" όπως έχουμε συνηθίσει στη Δύση, αλλά να πρέπει απλά να τα "αφήσουμε να περάσουν" όπως κάνουν σε κάποιους αφρικάνικους πολιτισμούς σύμφωνα με τον Feyerabend. Ίσως αν σε πολλά πράγματα αφήσουμε τον εαυτό μας να αποδεχθεί αυτό που αισθανόμαστε και δεν το διαλύσουμε αναλύοντας το, να δούμε πιο καθαρά.
Man has to awaken to wonder - and so perhaps do peoples.
Science is a way of sending him to sleep again.
Ludwig Wittgenstein
Η επιστήμη κάνει τον άνθρωπο να κοιμάται έλεγε ο Wittgenstein, ενώ ο Λεβ Σεστώφ προσπαθούσε να μας εξηγήσει πως πρέπει να απομακρυνθούμε από τη λογική σκέψη. Αν "πρέπει" να είσαι "λογικός" για να "καταλάβεις" τα λογικά επιχειρήματα του συνομιλητή σου, μήπως τότε αυτά τα επιχειρήματα δεν είναι και τόσο δυνατά; Ποια "αλήθεια" αποκαλύπτεται μόνο σε όσους είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι να τη δεχθούν; Μήπως τελικά οι πραγματικές αλήθειες είναι αυτές που απλά πιστεύουμε - όπως το ότι έχουμε συνείδηση, το ότι έχουμε κάποιον σκοπό; Για τον Σεστώφ ο άνθρωπος ήταν παλιά παντογνώστης και πραγματικά ελεύθερος μέχρι που αποφάσισε να θυσιάσει την πίστη του για να αποκτήσει τη γνώση του σωστό-λάθος. Αν ο κόσμος είναι "ΈΝΑ", τότε ίσως πράγματι η αναζήτηση αυτού που "δεν είναι" σωστό να είναι άκυρη. Και τότε ίσως και να ισχύει η επιστημονική ανάλυση ενός πίνακα ζωγραφικής, αλλά το πραγματικό του νόημα να είναι το σύνολο το οποίο η ανάλυση XPS και SEM δεν μπορεί να δει καν. Τότε ίσως η "αλήθεια" να είναι αυτό που βλέπουμε και που πάντα καταλαβαίναμε και πιστεύαμε σαν αληθινό.
Αν τη σημερινή εποχή οι νευροβιολόγοι βλέπουν το εγκεφαλογράφημα όταν κάποιος κάνει μια σκέψη και βγάζουν το συμπέρασμα πως η σκέψη είναι σύμφυτη με την ύλη του εγκεφάλου, είναι επειδή είναι διαποτισμένοι με δόγματα που τους έχουν κάνει να κοιμούνται και να μην βλέπουν μπροστά τους. Αν δεν πιστεύεις στον άνθρωπο και στην ελεύθερη του βούληση - που όλοι μας νοιώθουμε και "γνωρίζουμε" καλά - πως θα βρεις κάτι διαφορετικό; Αν δεν πιστεύεις ότι ο άνθρωπος είναι ον με βούληση πως δεν θα βγάλεις το άλογο συμπέρασμα ότι πολλά ηλεκτρόνια μαζί κάνουν μία "σκέψη"; Τι μπορεί να σημαίνει αυτό αλήθεια; Πολλά ηλεκτρόνια κάνουν ακριβώς αυτό: "πολλά ηλεκτρόνια"! Πότε τα πολλά ηλεκτρόνια γίνονται "σκέψη"; Πως μπορεί μια σκέψη να αποτελείται από κάτι υλικό; Η "λογική" του ότι "όλα είναι ύλη" γίνεται σιγά σιγά δόγμα και κάθε δογματισμός είναι επικίνδυνος... Σε τελική ανάλυση η πίστη πηγάζει από τη λογική ανάλυση, αλλά και η λογική από την πίστη σε ορισμένες "αυταπόδεικτες" αλήθειες... Αυτές οι "αυταπόδεικτες" αλήθειες, αυτά τα "αξιώματα" είναι πίστη στην "αλήθεια" των μύχιων επιθυμιών της Λογικής. Τελικά όλα πηγάζουν από τη Λογική ή από την Πίστη; Ακόμα και οι μηδενιστές μπορεί να συγκινηθούν από ένα ποίημα ή έναν πίνακα. Χωρίς κανένα προφανή και εξηγήσιμο λόγο... Ακόμα και οι υλιστές συγκινούνται από μη-υλικά πράγματα όπως η αγάπη. Ο κόσμος δεν είναι άσπρο ή μαύρο. Υπάρχουν πολλά ενδιάμεσα ωραία χρώματα.
Τη σημερινή υλιστική εποχή πολλοί θεωρούν πως η επιστήμη και η "πληροφορία" είναι οι νέες θεότητες. Πολλοί πιστεύουν πως η επιστήμη με τα περιορισμένα εργαλεία της μπορεί να μας δώσει αυτό που πάντα νομίζουν ότι ήθελαν: έλεγχο. Ωστόσο όποιος είναι μονοσήμαντος έχει συνήθως και λάθος αντίληψη των πραγμάτων. Πράγματι η επιστήμη βοηθάει σε πολλά πράγματα και έχει σημαντικές πρακτικές εφαρμογές. Είναι σημαντικό όμως να διακρίνουμε ανάμεσα στην απλή εμπειρική περιγραφή των φαινομένων και στην ουσιαστική κατανόηση της φύσης τους. Το πρώτο αρκεί για την κατασκευή μιας εφεύρεσης, το δεύτερο είναι ο υπέρτατος και άφθαστος στόχος των φιλοσόφων και η επιστήμη αποτελεί ένα μόνο εργαλείο - και δη περιορισμένων δυνατοτήτων - προσέγγισης του. Το ότι δουλεύει ένα CD player σημαίνει ότι έχουμε κατανοήσει και την πραγματική φύση των κβαντικών φαινομένων; Όχι. Όσο και να αλλάξει η κατεύθυνση των κβαντικών θεωριών το CD θα συνεχίσει να δουλεύει απρόσκοπτα... Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να ξεφύγουμε από τις ψευδαισθήσεις μας. Όπως πολύ σωστά αναφέρει ο Καστοριάδης, η επιστήμη αγκαλιάζει την αβεβαιότητα από τη στιγμή που από απλή περιγραφή θα θελήσει να γίνει θεωρία. Και μην ξεχνάμε οι περισσότερες επιστημονικές θεωρίες έχουν προέλθει από παράλογα ξεσπάσματα δημιουργικότητας με βάση κυρίως το ένστικτο και τη διαίσθηση ορισμένων λαμπρών μυαλών.
Όλοι όσοι ψάχνουν για περισσότερο "έλεγχο" ας αναλογιστούν τι πραγματικά σημαίνει "έλεγχος". Η τεχνολογία πραγματικά μας δίνει έλεγχο; Ή τον παίρνει στα χέρια της; Αλήθεια όταν μια συσκευή GPS σου λέει που να πας, ποιος έχει περισσότερο έλεγχο; Εσύ που δεν ξέρεις καν που είσαι και κάνεις ότι σου λέει μια άμυαλη μηχανή; Όχι βέβαια. Τον έλεγχο τον έχει πάρει η μηχανή που σε κατευθύνει... Όλοι όσοι θέλουν περισσότερο "έλεγχο" ας αναλογιστούν τι ακριβώς θέλουν να ελέγξουν και γιατί. Θα ήθελε κανείς να "ελέγξει" το αίσθημα της αγάπης; Να το "κλείνει" και να το "ανοίγει" όπως ανοίγει μια κάνουλα με νερό; Θα ήθελε μήπως κανείς να φτάσουμε σε σημείο να ελέγχουμε τη θέληση και τη σκέψη των άλλων ανθρώπων; Θα ήθελε κανείς να βρίσκεται υπό τέτοιον "έλεγχο"...;
Όταν το ηλεκτρονικό ημερολόγιο που έχεις στον υπολογιστή σου σου θυμίζει ότι ο καλύτερος σου φίλος έχει γενέθλια, τι πραγματικά συμβαίνει; Εσύ έχεις "θυμηθεί" τα γενέθλια του φίλου σου ή ο υπολογιστής σου; Θα αισθανόσουνα ωραία αν ο καλύτερος σου φίλος δεν σου ευχόταν χρόνια πολλά στα γενέθλια σου επειδή ο υπολογιστής του και το ηλεκτρονικό ημερολόγιο του χάλασαν;
Οι πρωτόγονοι άνθρωποι είχαν πολύ καλύτερη επαφή και αρμονία με τη φύση από ό,τι εμείς. Και στην προσπάθεια μας να ξανακερδίσουμε αυτή την επαφή με τη φύση, η μεγάλη στροφή προς την "οικολογία" σημαίνει ταυτόχρονα και ένα είδος άρνησης της "τεχνολογίας". Οι λαοί της Αφρικής δεν έχουν "πρόβλημα" με την ξηρασία. Έχουν μάθει να ζουν αρμονικά με αυτήν... Και δυστυχώς όσοι περίμεναν προειδοποίηση από τα υπερσύγχρονα συστήματα προειδοποίησης της "επιστήμης", τους δορυφόρους και τα υπερευαίσθητα όργανα των ωκεανολόγων πέθαναν από το τσουνάμι τη δεκαετία του '10... Όσοι ζούσαν σε "υποανάπτυκτα" χωριά στην ενδοχώρα σώθηκαν επειδή "ήξεραν" να πάνε στους λόφους...
Η δυτική ιατρική είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα του πως ο δογματισμός έχει μπει βαθιά μέσα στα θεμέλια της σκέψης μας. Σήμερα θεωρούμε ότι μόνο τα σύγχρονα φάρμακα των 4-5 μεγάλων φαρμακευτικών εταιριών της Ε.Ε. και των ΗΠΑ είναι τα "σωστά" φάρμακα για κάθε αρρώστια. Άλλες πρακτικές όπως η ομοιοπαθητική, η χρήση βοτάνων, ο βελονισμός κ.α. θεωρούνται ως "μη-επιστημονικές, εναλλακτικές" θεωρίες που υπάρχουν σαν παραδόσεις κάποιων λαών αλλά σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε. Όμως έχει σημασία να γνωρίζουμε πως επιβλήθηκε η δυτική ιατρική επί των άλλων θεωρήσεων. Πρέπει να γνωρίζουμε πως η δυτική ιατρική απλά απαγόρευσε την ινδιάνικη πρακτική η οποία λειτουργούσε μια χαρά για χιλιάδες χρόνια για τους ιθαγενείς. Η απαγόρευση δεν βασίστηκε σε έρευνες ή αναλύσεις που έδειχναν ότι η δυτική ιατρική ήταν καλύτερη από αυτή των ιθαγενών Ινδιάνων. Η απαγόρευση έγινε απλά για να επιβληθούν οι δυτικοί επί των "πρωτόγονων" ιθαγενών. Έτσι απλά. Χωρίς ανάλυση. Χωρίς επιχειρηματολογία. Έτσι ωμά οι σύγχονες φαρμακοβιομηχανίες επιτίθονται και σήμερα εναντίον της ομοιοπαθητικής ή της χρήσης βοτάνων. Αν και υπάρχουν άνθρωποι που έχουν θεραπευθεί με αυτές τις πρακτικές, η επίθεση εναντίον τους είναι απόλυτη: Δεν θεραπεύουν, μην τις χρησιμοποιείτε! Έτσι απλά. Γιατί; Γιατί ΕΤΣΙ! No questions asked. Αλήθεια, πόσο "ελεύθερα" σκεπτόμενη είναι η σύγχρονη ιατρική στη Δύση, όταν οι φαρμακοβιομηχανίες είναι τόσο ισχυρές που μπορούν να επιβάλλουν τη θέληση τους ακόμα και σε κυβερνήσεις χωρών ή στην Ε.Ε. ; Αν ένα φάρμακο ΔΕΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ, τότε απλά δεν έγινε και τίποτα. Κανείς δεν αμφισβητεί την "(δυτική) ιατρική"... Αν από την άλλη μια πρακτική της ομοιοπαθητικής ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ τότε "δεν λειτουργεί στα αλήθεια - είναι ψέματα, μην πηγαίνετε σε αυτούς τους κομπογιανίτες" (μερικές χώρες όπως η Γαλλία και η Αγγλία έχουν ακόμα και νοσοκομεία ομοιοπαθητικής, αλλά αυτά είναι εξαιρέσεις). Έτσι απλά. Ο δογματισμός ποτέ δεν είναι περίπλοκος. Είναι απλός και εξαιρετικά ωμός...
Και φυσικά τα παραπάνω βασίζονται στο ακόμα μεγαλύτερο δόγμα ότι η αρρώστια είναι "χειρότερη" από την υγεία. Όμως ας το σκεφτούμε καλύτερα... Καταρχήν, όπως λέει και ο Σεστώφ, η φιλοσοφία σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να βασίζεται στη γνώμη των πολλών. Οι πολλοί δεν είναι ικανοί όχι να φιλοσοφήσουν αλλά ούτε και να καταλάβουν βασικές έννοιες της φιλοσοφίας. Από αυτή την άποψη λοιπόν και μόνο, μπορεί κανείς να αρχίσει να είναι δύσπιστος απέναντι στην τόσο "απόλυτα εδραιωμένη" υπεροχή της "υγείας". Κατά δεύτερον, ποτέ η φιλοσοφία δεν πρέπει να υπαγορεύεται από ωφελιμιστικά κίνητρα. Άλλος ένας λόγος να είμαι δύσπιστοι απέναντι στην υπεροχή της "υγείας", η οποία μας κάνει να αισθανόμαστε τόσο ωραία... Από πότε οι σωστές φιλοσοφικές απόψεις είναι και οι πιο "εύκολες"; Πραγματικά δεν χρειαζόμαστε την αρρώστια; Ποιοι είμαστε εμείς να αντιταχθούμε στη σοφία της φύσης; Πόσοι γονείς δεν ΘΕΛΟΥΝ ΝΑ ΑΡΡΩΣΤΗΣΟΥΝ τα παιδιά τους για να αναπτύξουν αντισώματα; Πόσοι άνθρωποι που είναι απομονωμένοι όλη τους τη ζωή από τα μικρόβια, κάποια στιγμή έρχονται σε επαφή με ένα και πεθαίνουν; Πόσοι άνθρωποι με μεσογειακή αναιμία προστατεύθηκαν από την ευλογιά; Τη σημερινή εποχή, ο ανθρώπινος οργανισμός - εξαιτίας της "πολλής υγείας" - έχει αρχίσει μάλιστα να επιτίθεται στον ίδιο του το εαυτό, με αποτέλεσμα μια ραγδαία αύξηση στα αυτοάνοσα νοσήματα. Υγεία ΚΑΙ αρρώστια λοιπόν ίσως είναι το ιδανικό...
Όλοι όσοι ψάχνουν για περισσότερη πληροφορία για να λύσουν τα προβλήματα τους ας αναλογιστούν - όπως σωστά επισημαίνει ο πατριάρχης Βαρθολομαίος - ότι κανένα από τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου δεν είναι πρόβλημα που έχει τις ρίζες του στην έλλειψη πληροφόρησης. Τα ανθρώπινα προβλήματα είναι προβλήματα αγάπης, εμπιστοσύνης, ανοχής, υπομονής, κατανόησης.
Η γλώσσα μας είναι αυτή που είναι, αλλά τι μας λέει ότι οι γλώσσες άλλων λαών δεν έχουν κάτι να μας διδάξουν; Οι ινδιάνοι του Delaware δεν μπορούν να αναφερθούν σε "κάτι" όπως αυτό είναι μόνο του αλλά μόνο στα πλαίσια μίας συγκεκριμένης κατάστασης. Έτσι στη γλώσσα τους, την Unami, δεν υπάρχει λέξη για το "χιόνι", αλλά υπάρχουν λέξεις για καταστάσεις όπως "το έδαφος έχει χιόνι", "χθες χιόνισε" ή "έχει καιρό για χιόνι". Τι μας λέει ότι η γλώσσα μας, με τα τόσα Πλατωνικά πρότυπα περί ιδεών και αιτιότητας ενσωματωμένα, είναι πιο "σωστή" από τις άλλες; Οι ινδιάνοι Nuer δεν έχουν την έννοια του χρόνου στη γλώσσα τους. Αν μαθαίναμε από αυτή τη διαφορετική προσέγγιση ίσως δεν θα χρειαζόμασταν τόσες χιλιάδες χρόνια για να μας πει ο Godel ότι ο χρόνος μάλλον είναι μία ψευδαίσθηση μας. Πολλοί κρίνουν πόσο καλή είναι μια θεωρία από το πόσο κοντά είναι στην πραγματικότητα. Αν όμως δεν γνωρίζουμε ποια είναι αυτή η "πραγματικότητα", πως μπορεί ένα τέτοιο κριτήριο να λειτουργεί; Και αν η γλώσσα μας μας επιτρέπει να εκφράσουμε ερωτήματα όπως "η τάξη όλων των τάξεων που δεν είναι μέλη του εαυτού τους είναι μέλος του εαυτού της;" τότε γιατί δεν θέλουμε να δούμε κατάματα το "παράδοξο" στο οποίο μας οδηγεί; [3]
Αν ήσουν ελεύθερος,
δεν θα ήξερες πως να ζήσεις
Wilhelm Reich
Υλισμός, ιδεαλισμός, θεϊσμός, αθεϊσμός, επιστημονισμός... Όλες αυτές οι θεωρήσεις του κόσμου προσφέρουν μόνο αν κανείς τις δει συνολικά και δεν τις αναγάγει σαν τη μοναδική λύση σε όλα τα προβλήματα. Η επιστημονική όπως και κάθε άλλη θεώρηση του κόσμου πρέπει να αποτελεί μέρος ενός συνόλου και όχι πανάκεια. Το χωρισμό Εκκλησίας - Κράτους πρέπει να ακολουθήσει ο χωρισμός Επιστήμης - Κράτους, όπως σημειώνει ο Feyerabend. Όποιος θεωρεί ότι έχει λύσει τα μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα της ανθρωπότητας ας το ξανασκεφτεί. Κανένας δεν το έχει κάνει. Η βεβαιότητα, επιστημονική ή θρησκευτική ή φιλοσοφική, δεν έχει θέση σε έναν κόσμο γεμάτο αντιθέσεις και αβεβαιότητα. Ο κόσμος δεν έχει την ανάγκη αυτόκλητων φωστήρων που ξέρουν όλες τις λύσεις. Ο κόσμος έχει την ανάγκη κριτικής σκέψης για τα πάντα. Και από τα "πάντα" δεν εξαιρούνται ούτε οι θετικές επιστήμες. Ο κόσμος έχει κουραστεί από το δογματισμό (θρησκευτικό ή επιστημονικό) και την ψυχρή επιστήμη. Και σίγουρα "η ανθρώπινη δειλία δεν μπορεί να αντέξει αυτό που έχουν να μας διδάξουν η τρέλα και ο θάνατος", όπως λέει χαρακτηριστικά ο Κίργκερωφ. [1] Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που η "τρέλα" πάντα οριζόταν αυθαίρετα από την εκάστοτε εξουσία - "τρελοί" είναι αυτοί που ενοχλούν... [4] Άνθρωποι δίνουν τη ζωή τους για κάποια ανώτερη ιδέα. Μήπως η καρδιά τους ξέρει κάτι που η λογική τους δεν μπορεί καν να δει; Κάθε μέρα προσπαθούμε να εξυψωθούμε από το υλικό μας περίβλημα, σα παράλογοι ή τρελοί αρνούμαστε την υλική μας υπόσταση δημιουργώντας σε χωράφια που η σύγχρονη υλιστική επιστήμη δεν μπορεί ούτε να δει - ποίηση που δεν μπορείς να κατανοήσεις σε συγκινεί όπως το Ένα (Είναι - Sein) που δεν μπορείς να δεις σε σπρώχνει προς κάτι ουσιαστικότερο απο το Είναι-σε-αυτόν-τον-κόσμο (Da-Sein). Όλα τα κύταρρα μας αλλάζουν συνέχεια αλλά μένουμε οι ίδιοι - το Είναι μας φαίνεται να μην εξαρτάται από την ύλη που όμως αυτή είναι που μας φτιάχνει. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι των σπηλαίων είχαν πιο αγνή σκέψη, η οποία δεν είχε αλλοιωθεί από συστήματα θεωριών για την οριοθέτηση της αλήθειας και του ψεύδους. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι πίστευαν και αισθάνονταν πως η ζωή δεν τελειώνει με τον θάνατο. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι σκεφτόντουσαν πιο ελεύθερα, δεν είχαν χιλιάδες χρόνια πολιτισμού πίσω τους για να μιλούν αυτά για αυτούς. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι πίστευαν πως η ζωή δεν τελειώνει με το θάνατο, αφού δεν είχαν εμποτιστεί με την (τεχνητή;) έννοια του "χρόνου" στην οποία ουσιαστικά βασίζεται όλη η ψευδο-φιλοσοφία του "υπάρχει/δεν υπάρχει". Μήπως πράγματα που δυσκολευόμαστε να ορίσουμε πράγματι δεν υπάρχουν; Εγώ υπάρχω τώρα, στα Κύθηρα το έτος 2010. Όσος "χρόνος" και να περάσει, θα συνεχίσω να υπάρχω στα Κύθηρα το έτος 2010... Η αναζήτηση για το Ένα Είναι, που ο Heidegger τόσο εύστοχα μας υπενθύμισε, συνεχίζεται και είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Η ανθρωπότητα αντλεί τη δύναμη της να προχωρήσει μπροστά από αυτή τη συνεχή αναζήτηση, από αυτό το συνεχές ταξίδι προς την Ιθάκη που δεν έχει τελειωμό.
Μπορεί πράγματι η σύγχρονη επιστήμη να έχει κάνει πρόοδο σε πολλούς τομείς, αλλά αν δεν αγκαλιάσει τον άνθρωπο δεν θα πάει μπροστά. Όπως αναφέρω στο άρθρο μου "Φιλοσοφία της Επιστήμης και της Θρησκείας", το να προσπαθείς να εξηγήσεις την ανθρώπινη συνείδηση μέσω της ανάλυσης χημικών ερεθισμάτων και κίνησης ηλεκτρονίων, είναι σαν να προσπαθείς να αναλύσεις την "υγρότητα" του νερού αναλύοντας τα χημικά στοιχεία του οξυγόνου και του υδρογόνου: απλά λάθος. Η συνείδηση μας είναι κάτι παραπάνω από το σύνολο των νευρώνων μας. Η μηχανιστική και στυγνά υλιστική και δογματική αντίληψη κάποιων νευροβιολόγων (ευτυχώς όχι όλων) για τον άνθρωπο και τη συνείδηση, μας οδηγεί σε λάθος δρόμο. Στην ερώτηση "γιατί πετάει αυτό το αεροπλάνο;" η απάντηση "πετάει επειδή τα άτομα του αέρα συγκρούονται με τα άτομα στο κάτω μέρος των φτερών και δημιουργούν άνωση" είναι απλά άκυρη. Αν μέναμε εκεί θα παραλείπαμε τους πραγματικά ουσιώδεις λόγους για τους οποίους πετάει: το ότι κάποιος αποφάσισε να φτιάξει αυτό το αεροπλάνο, το ότι κάποιος το σχεδίασε, το ότι ένας άνθρωπος ήθελε να γίνει πιλότος και εκπαιδεύτηκε για αυτό κλπ. Οι νευρώνες πράγματι είναι εκεί. Και πράγματι επιτελούν λειτουργίες. Κανείς δεν το αρνείται αυτό. Όμως το να βλέπει κανείς μόνο αυτό και να μην βλέπει τη συνολική εικόνα είναι μεγάλο λάθος.
Ο υλισμός έχει πάρει σήμερα τη θέση που παλαιότερα είχε ο θεϊσμός και κανείς μας δεν πρέπει να το δεχθεί αυτό. Αρκετούς βασιλιάδες της "ορθότητας" είχαμε έως τώρα! Αρκετά! Ας σκεφτούμε ελεύθερα!
Credo quia absurdum [5]
Πιστεύω επειδή είναι παράλογο
Τα παιδιά σήμερα ακούν τους δασκάλους τους για χρόνια και μόνο όταν μάθουν να σκέφτοναι όπως αυτοί τα αφήσουμε ελεύθερα να σκεφτούν μόνα τους. Πόσο "ελεύθερα" μπορούν όμως τότε να σκεφτούν; Πως μπορεί κάποιος να πετάξει, αν το μόνο που έχει μάθει είναι να έρπεται; - αναρρωτιέται δόκιμα ο Σεστώφ. Και όπως ο ίδιος φιλόσοφος επισημαίνει, η μεφαλοφυΐα είναι το πλέον παράλογο πλάσμα - κάθε μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη έχει γίνει εξαιτίας σκέψεων που ήταν πλήρως παράλογες σε σχέση με τη "λογική" της εποχής. Η λογική είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο, αλλά ούτε ο ίδιος ο δημιουργός της (ο Αριστοτέλης) δεν ήταν σίγουρος για το ποια είναι η χρησιμότητα της. Και όταν η "Λογική" γίνεται συνώνυμη του εκάστοτε τρόπου σκέψης των ανθρώπων σε μια δεδομένη εποχή, τότε πως μπορείς σκεφτόμενος "λογικά" να αλλάξεις τα πράγματα; Και αν κάποιος πιστεύει κάτι "επειδή είναι λογικό", τότε έχει απόλυτα υποταχθεί στα αξιώματα της εποχής του και δεν έχει καμία απολύτως ελπίδα να ξεφύγει από αυτά. Το παράλογο και όχι η λογική, έχουν βοηθήσει την αθρώπινη σκέψη να προχωρήσει.
Αν ο συλλογισμός "Α=Β και Β=Γ => Α=Γ" μας φαίνεται "λογικός" είναι επειδή έχουμε εκπαιδευθεί να σκεφτόμαστε έτσι. Με την ίδια "λογική" σκεφτόμασταν ότι ένας οποιοσδήποτε αριθμός υφωμένος στο τετράγωνο μας κάνει πάντα θετικό αριθμό σαν αποτέλεσμα. Με την ίδια "λογική" σκεφτόμασταν ότι από μία ευθεία μπορούμε να χαράξουμε μόνο μία παράλληλη. Όμως όταν είπαμε "γιατί να μην συμβαίνει και κάτι άλλο;" βρήκαμε τους μιγαδικούς αριθμούς και τις μη-ευκλείδιες γεωμετρίες. Και...ως εκ θαύματος! ανακαλύψαμε πως και αυτές οι θεωρίες έχουν πρακτικές εφαρμογές! Θαύμα; Ή λογικό;
Η "λογική" μας λέει πως πρέπει να ολοκληρώνουμε ένα συλλογισμό για να αποδείξουμε κάτι. Πότε όμως ένας συλλογισμός έχει πραγματικά "ολοκληρωθεί"; Μπορεί ποτέ ένας συλλογισμός να "ολοκληρωθεί"; Όχι. Η άπειρη ακολουθία αιτιών που οδηγεί στην Πρώτη Αιτία είναι η ίδια που απαγορεύει αυτή την ολοκλήρωση, την κάνει αδύνατη. Η λογική σκοτώνει τη φαντασία και δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η φαντασία είναι η πηγή κάθε προόδου του ανθρωπίνου γένους. Το μέλι είναι γλυκό. Αλλά σε κάποιον που έχει ίκτερο φαίνεται πικρό. Ποια είναι η "πραγματικότητα"; Η λογική πολλοί λένε πως βασίζεται σε δεδομένα των αισθήσεων μας. Αλλά πολλές φορές η λογική βγάζει συμπεράσματα που αντίκεινται στις αισθήσεις μας. Αντιφάσεις που δείχνουν την εγγενή ενότητα των όλων όσων εμείς λανθασμένα αντιλαμβανόμαστε σαν σωστό-λάθος. Ο κόσμος είναι ΕΝΑ.
Η μανία μας να "κατανοήσουμε" μας παραπλανεί. Γιατί "πιστεύουμε" πως μπορούμε και πως κάποια στιγμή θα κατανοήσουμε; Είναι "λογική" αυτή η πίστη μας; Γιατί να μην γίνει κανένας "παράλογος" σαν τον Δημόκριτο ή τον Ζήνωνα; Γιατί να μην γίνει κανένας "παράλογος" σαν τον Αϊνστάιν ή τον Νεύτωνα; Ο ίδιος ο Νεύτωνας αποκαλούσε την ιδέα της βαρύτητας τόσο "παράλογη που θα είναι θαύμα αν κανένας την πιστέψει". [6] Πολλοί το έκαναν όμως... Ίσως πρέπει να αρχίσουμε να πιστεύομε αυτό που έως τώρα θεωρούσαμε "παράλογο"; Μήπως πρέπει να δοκιμάσουμε να πετάξουμε;
Ας προσπαθήσουμε να "γνωρίσουμε" τις αντινομίες που υπάρχουν, αντί να προσπαθήσουμε να τις "καταλάβουμε". Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Σεστώφ, το "γνωρίζω" δεν είναι το ίδιο με το "καταλαβαίνω". Όταν προσπαθεί κανείς να καταλάβει κάτι, στην πραγματικότητα αυτό που κάνει είναι να προσπαθεί να το βάλει μέσα στα πλαίσια του δικού του τρόπου σκέψης και τω δικών του περιορισμένων γνώσεων, καταστρέφοντας στην ουσία την πραγματική φύση του. Ας προσπαθήσουμε να γίνουμε πάλι "παιδιά", να σκεφτούμε όπως σκεφτόμασταν πριν 2,500 χρόνια πολιτισμού εμποτίσουν το μυαλό μας με "αλήθειες". Και μην ξεχνάμε πως στην εποχή του Ομήρου δεν υπήρχε η έννοια του "παραλόγου" - ό,τι και αν λεγόταν ήταν "Λόγος". [2] Η πίστη στην "αλήθεια" αυτού που πιστεύουμε είναι που προκαλεί τους ψευδο-διαχωρισμούς μεταξύ "λογικού" και "παράλογου"...
Ίσως πράγματι ο σύγχρονος πολιτισμός να επέφερε μια πληγή στην ανθρωπότητα, όπως λέει και ο Σίλλερ [Johann Christoph Friedrich von Schiller] στην έκτη επιστολή του. Στον Έλληνα της αρχαιότητας προσέδιδε μορφή η φύση που συνενώνει, ενώ στον νεότερο άνθρωπο προσδίδει μορφή η διάνοια που χωρίζει τα πάντα. Αναλύοντας σε μέρη, εχουμε χάσει το όλο. Παλιά οι φιλόσοφοι ανέλυαν την ανθρώπινη φύση όχι με στόχο να την κομματιάσουν, αλλά με στόχο να την αναμίξουν ξανά με διαφορετικούς τρόπους. Και χρησιμοποιώντας μια μεταφορά του Παπαρρηγόπουλου, πρέπει να σημειώσω πως η αλήθεια και η γνώση της πραγματικότητας θυμίζουν τις σαπουνόφουσκες που κάνουν τα παιδιά. Η σαπουνόφουσκα δεν υπάρχει παρά μόνο όσο χρόνο διατηρεί το διαφανές της περίβλημα. Μόνο σε αυτό το διάστημα έχει τα ποικίλα και ζωηρά της χρώματα, το σχήμα της, την κίνηση της. Αν θελήσετε να την απογυμνώσετε από το λεπτεπίλεπτο φόρεμα της για να δείτε τι υπάρχει μέσα σε αυτό, αυτόματα διαλύονται και τα χρώματα και το σώμα και η κίνηση και δεν βλέπετε τίποτα μπροστά σας. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και όταν αναλύει κανείς το σύμπαν χωρίς τον άνθρωπο: ο άνθρωπος χάνεται, αλλά δεν προκύπτει "επιστήμη".
Όπως λέει ο Heidegger η τέχνη δεν μας "εξηγεί" καν, απλά μας δείχνει το δρόμο προς κάτι σημαντικό που υπάρχει αλλά δεν μπορούμε να το καταλάβουμε. Ο Θεός και η "αλήθεια" μπορεί να μην υπάρχουν καν στο ίδιο "επίπεδο" με εμάς, όπως αναφέρει ο Βοήθιος στο "Περί Παραμυθίας της Φιλοσοφίας". Ίσως το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να κατανοήσουμε την άγνοια μας και μέσα από αυτό να επέλθει ένα νέο είδος "γνώσης", στο επίπεδο της οποίας ο Κουζάνους πιστεύει πως ενώνονται όλες οι αντιθέσεις και οι αντιφάσεις. Ίσως αν θέλουμε να μάθουμε κάτι για το άρρητο να πρέπει να σταματήσουμε να προσπαθούμε να το γράψουμε. Ίσως αν θέλουμε να μάθουμε αν υπάρχει το "Ενα", να πρέπει να εγκαταλείψουμε την πολύ ανθρώπινη έννοια της λέξης "υπάρχω". Το "Ενα" μπορεί να μην "υπάρχει" όπως ένα "δέντρο υπάρχει", όπως λέει και ο Ακινάτης. Ίσως αν θέλουμε να κατανοήσουμε το άπειρο να πρέπει να εγκαταλείψουμε τις μεθόδους μέτρησης. Ίσως τελικά όλα να είναι εκφάνσεις της ίδιας ουσίας του Σπινόζα, όπως εκφράζεται στο "Deus sive natura". Για τον Σπινόζα υπάρχει η αβέβαιη και αναξιόπιστη γνώση που αποκτά κανείς με τις αισθήσεις, η λογική γνώση που αποκτά με τη βοήθεια των εννοιών και τέλος η πιο σημαντική γνώση, αυτή που αποκτά με τη βοήθεια της διαίσθησης και της ενόρασης. Ίσως πράγματι η "αλήθεια να πρέπει να ιδωθεί ως ένα υποκείμενο και όχι ως αντικείμενο" ανεξάρτητο από εμάς που τη σκεφτόμαστε (Hegel).
Γιατί αλήθεια, αν ένας "τρελός" πει ότι είναι τρελός, θα τον πιστέψεις;
Η πρόταση "αυτή η πρόταση είναι ψευδής" είναι τελικά ψευδής ή αληθής; Αν είναι αληθής, τότε είναι ψευδής. Αν είναι ψευδής, τότε είναι αληθής. Ίσως τελικά λοιπόν να ισχύει ο Διαληθισμός [11] και μία λογική πρόταση να μπορεί να είναι ταυτόχρονα και αληθής και ψευδής. Τόσο απλά. Γιατί αν το καλοσκεφτεί κανείς, το ότι μία λογική πρόταση μπορεί να είναι είτε αληθής είτε ψευδής αποτελεί ένα ακόμα από τα δόγματα στα οποία βασιζόμαστε και στα οποία πιστεύουμε επειδή απλά "έτσι είναι"...
Το μάθαμε μικροί και τώρα το θεωρούμε με βεβαιότητα "αλήθεια" όπως τόσα άλλα πράγματα. Αν τα μικρά παιδιά μιλούσαν, πριν ακόμα εμποτιστούν από τη "λογική" που τους επιβάλλουμε, θα προφέραν την πιο υψηλού επιπέδου φιλοσοφία...
Οι περισσότεροι μεγάλοι μαθηματικοί που ασχολήθηκαν με τη "Λογική" τελικά κατέληξαν τρελοί.
Μήπως τελικά η "λογική" είναι ένα από τα πολλά πρόσωπα της τρέλας; [8]
Ίσως όπως έχει πει και ο G. K. Chesterton, "Ο τρελός δεν είναι κάποιος που έχει χάσει τη λογική του. Ο τρελός είναι ένας άνθρωπος που έχει χάσει τα πάντα εκτός από τη λογική του". Άλλωστε έρευνες έχουν δείξει πως ιδιοφυΐες και σχιζοφρενείς έχουν την ίδια έκδοση ενός συγκεκριμένου γονιδίου. [9]
Ο Λόγος είναι το αποτέλεσμα και όχι το αίτιο του πολιτισμού (Durkeim, Mauss). Και όπως αναφέρει και ο Levi Strauss, το σημαίνον πολύ εύκολα αλλάζει θέση με το σημαινόμενο: το παιδί γίνεται γονιός μετά από μία μόλις γενιά. Πόσα παιδιά έχει γεννήσει η λογική μας; Και πόσες φορές δεν προσπαθούμε να τα εξετάσουμε με βάση το γονιό τους; Ο Αριστοτέλης όριζε το Λογο σαν αυτό που μπορεί να απο-καλύψει ή να επι-καλύψει πράγματα (Heidegger, Είναι και Χρόνος). Ίσως το δεύτερο είναι αυτό που κάνει πιο συχνά τώρα τελευταία...
Γιατί να προσπαθήσουμε να είμαστε λογικοί όταν η ίδια η λογική δέχεται ότι εμπεριέχει εγγενώς το παράλογο κσι την αντίφαση μέσα της;
Γιατί να προσπαθήσουμε να είμαστε λογικοί όταν οι περισσότεροι λογικολόγοι καταντήσαν τρελοί;
Χρειάζεται να είσαι παράλογος για να κατανοήσεις έναν παράλογο και αντιφατικό κόσμο... Όπως οι Ιμπρεσιονιστές κάποτε προσπάθησαν να ξεχάσουν πως ζωγραφίζουν για να ζωγραφίσουν, ίσως πρέπει και εμείς να ξεχάσουμε πως σκεφτόμαστε για να σκεφτούμε...
Βιβλία που αξίζει να διαβάσει κανείς
Μερικά βιβλία αξίζουν να διαβάσει κανείς περισσότερο από κάποια άλλα. Για να γράψω τα όσα έγραψα και να σκεφτώ τα όσα σκέφτηκα - δυστυχώς - επηρεάστηκα και από πράγματα που έχω διαβάσει ή ακούσει, δεν ήμουν τελείως "ελεύθερος" στην επιλογή των απόψεων "μου". Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί πως μερικά βιβλία με βοήθησαν στο να αποβάλλω τον όποιο δογματισμό είχα στη σκέψη μου. Παρακάτω παραθέτω ένα μικρό βιβλιογραφικό κατάλογο με βιβλία που βοηθάνε να δει κανείς τα πράγματα από οπτική γωνία διαφορετική από αυτήν που επιβάλλεται από τη σύγχρονη δικτατορία της "λογικής"...
1. Στους αντίποδες του ορθολογισμού, Λεβ Σεστώφ, εκδόσεις Printa.
2. 10 επίκαιροι διάλογοι με τους Προσωκρατικούς, Κωνσταντίνος Βαμβακάς, εκδόσεις Σαββάλας.
3. Άκου ανθρωπάκο, Wilhelm Reich, εκδόσεις Ιαμβλιχός.
4. Heidegger, George Steiner, Fontana Press, 1978.
5. Farewell to Reason, Paul K. Feyerabend, 1987, ISBN 0-86091-184-5, ISBN 0-86091-896-3.
6. The meaning and limits of exact science (Sinn und Grenzen der exakten Wissenschaft), Max Planck.
7. Nature and the Greeks, Erwin Schroedinger, εκδόσεις Τραυλός.
8. Η ανθρώπινη κατάσταση, Χάννα Αρέντ, εκδόσεις Γνώση.
9. Η εικόνα της φύσης στη σύγχρονη φυσική, Werner Heisenberg, εκδόσεις Σάκκουλα.
10. Περί της αθανασίας του ανθρώπου, Williams James, εκδόσεις Printa.
11. Η Μοναδολογία [La Monadologie], Gottfried Wilhelm Leibnitz, εκδόσεις Εκκρεμές.
12. Η ιστορία της τρέλας, Μισέλ Φουκώ, εκδόσεις Ηριδανός.
13. Λογικομίξ (Logicomix), Απόστολος Δοξιάδης (http://www.logicomix.com/).
14. Το Παράδοξο, Doris Olin, εκδόσεις Οκτώ, Αθήνα, 2007.
15. Φρήντριχ Σίλλερ, Περί της Αισθητικής Παιδείας του Ανθρώπου σε μια σειρά επιστολών.
References
- http://en.wikipedia.
org/wiki/Dialetheism - 10 επίκαιροι διάλογοι με τους Προσωκρατικούς, Κωνσταντίνος Βαμβακάς, εκδόσεις Σαββάλας.
- Κι αν όλα όσα λένε οι οικολόγοι δεν είναι αλήθεια;, Jean de Kervasdoue, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2010.
- Το Παράδοξο, Doris Olin, εκδόσεις Οκτώ, Αθήνα, 2007.
- Η ιστορία της τρέλας, Μισέλ Φουκώ, εκδόσεις Ηριδανός.
- Στους αντίποδες του ορθολογισμού, Λεβ Σεστώφ, εκδόσεις Printa.
- Στους αντίποδες του ορθολογισμού, Λεβ Σεστώφ, εκδόσεις Printa.
- http://en.wikipedia.
org/wiki/Newton's_la w_of_universal_gravi tation - Farewell to Reason, Paul K. Feyerabend, 1987, ISBN 0-86091-184-5, ISBN 0-86091-896-3.
- Logicomix, Απόστολος Δοξιάδης, Αθήνα, 2008, εκδόσεις Ίκαρος.
- http://scienceblogs.
com/cortex/2007/02/i ntelligence_and_insa nity.php
