Ο Διαφωτισμός, τα Φώτα, ξεκινώντας από τα μέσα του 17ου αι. και καταλήγοντας στις παρυφές του 19ου αι. αποτελούν μία πνευματική επανάσταση του ανθρωπίνου πνεύματος δίχως προηγούμενο. Είναι η κατάληξη της μεγάλης διεργασίας, που άρχισε με την Αναγέννηση και ολοκληρώνει την συνολική ιδεολογική και πολιτιστική μεταρρύθμιση του κοινωνικού συστήματος.
Ωστόσο, αν και τόσο προσφιλείς, τουλάχιστον δεοντολογικά διατυπωμένο, είμαστε με τις ιδέες και τα προτάγματα του Διαφωτισμού και των κυρίων εκπροσώπων του, πως μπορούμε να ορίσουμε, σε λίγες αράδες, το κίνημα αυτό καθ’ αυτό; Ο μεγάλος Γερμανός διανοητής Immanuel Kant, μετριοπαθής και μεταρρυθμιστής Διαφωτιστής μας δίνει την εξαιρετική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα:
«Διαφωτισμός, λοιπόν, είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος.» Με αυτή την αξιωματική διατύπωση ξεκινά την επαγωγική του σκέψη ο Kant σε ένα άρθρο του, που δημοσιεύεται στα 1784 σε περιοδικό του Βερολίνου, για να απαντήσει, ούτως, στο ερώτημα ενός κληρικού, που σε δικό του άρθρο υπερασπιζόμενος τον εκκλησιαστικό γάμο έναντι του πολιτικού, καταλήγει να ρωτά ‘’τι είναι διαφωτισμός’’, όπως κάναμε και εμείς λίγο νωρίτερα. Το άρθρο ‘’Was ist Aufklarung ‘’έχει πίσω του το έργο του Kant, ‘’Η Κριτική του Καθαρού Λόγου (1781), όπου συζητά τις γνωστικές ικανότητες του ανθρωπίνου νου, την Αμερικανική Επανάσταση του 1776, που τροφοδοτεί το πολιτικό σκέλος του άρθρου αλλά και τις ιστορικές φράσεις του Αισχύλου και του Ορατίου, ‘’τόλμησον φρονείν’’ και ‘’sapere aude’’.
Γιατί όμως ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για το καθεστώς της ανωριμότητός του; Μα φυσικά ο προ του Διαφωτισμού άνθρωπος ήταν χειραγωγημένος και δεμένος με κάθε είδους pedes. Θεωρούσε εαυτόν ανίκανο να διαχειριστεί την ζωή του και έτσι σαν άνθρωπος-κατοικίδιο αναζητούσε διαφόρους κηδεμόνες και πάτρωνες στο πρόσωπο της Εκκλησίας, της Ηγεμονίας λόγω της ελλείψεως θάρρους, αποφάσεως αλλά και με βάση την οκνηρία του, καθώς τούτη η ‘’έξοδος’’ αποτελεί έργο επίπονο. Έτσι, για να αποδεσμευτεί από τις αυθεντίες και τα στεγανά ο άνθρωπος οφείλει να προσχωρήσει σε ομάδες, το σχολείο, την εργασία κ.α., καθώς είναι πολύ δύσκολο να επιτελέσει τούτον τον σκοπόν αφ’ εαυτού του. Άρα, όλοι, σύμφωνα με τον Κant, οφείλουν να ενταχθούν σε τέτοιους κοινωνικούς μηχανισμούς.
Εν τούτοις και τότε και τώρα, ζούμε σε μία διαφωτισμένη κοινωνία; Όχι, καθώς ακόμη διαπερνούμε μία εποχή διαφωτισμού, μία διαδικασία, αφού η χειραφέτηση είναι διαρκείς και δεν αποτελεί ένα τετελεσμένο κεκτημένο μας αλλά μία τάση διαχρονική. Ο Διαφωτισμός, επιπροσθέτως, είναι μία διαδικασία και όχι μία κατάκτηση.
Το υπέροχο άρθρο του Kant έχει και πολιτικό σκέλος και αναφέρεται στην μεταρρύθμιση (reform) και στην ρεαλιστική πολιτική (real politik). Ποια είναι η πραγματική μεταρρύθμιση; Φυσικά αυτή, που εδράζεται στην παιδεία. Κανείς δεν κατάφερε να χειραφετηθεί με μία Επανάσταση, όπως διδάσκει και το ιστορικό παράδειγμα της Γαλλικής Επαναστάσεως και οι μετέπειτα εξελίξεις της. Οι σταδιακές μεταρρυθμίσεις έχουν και μεγαλύτερη διάρκεια και ωφέλεια. Η ελευθερία και η παιδεία, άμεσα συναρτόμενες με την μεταρρύθμιση, αποτελούν βασικά αιτήματα του Γερμανού φιλοσόφου, για την παραγωγή πραγματικών αλλαγών και χειραφετήσεων.
Εδώ προσθέτει ακόμη μία βασική διάκριση, αυτή της Δημοσίας Χρήσεως της Έλλογης Δυνάμεως και της Ιδιωτικής Χρήσεως της Έλλογης Δυνάμεως. Αυτές είναι οι δύο όψεις της Ελευθερίας, που κάθε άνθρωπος, απολαμβάνει, αφού χειραφετηθεί. Η Δημόσια Χρήση αποτελεί, για παράδειγμα, την ανάλυση των ιδεών μας σε ένα άρθρο ή σε ένα δημόσιο λόγο ενώ η Ιδιωτική Χρήση, η Προσωπική, έχει στενότερο πλαίσια, τον χώρο εργασίας του λειτουργού, λόγου χάρη, στην οποία υπάρχουν προδιαγραφές και συγκεκριμένες απαιτήσεις, τις οποίες είναι υποχρεωμένος να ακολουθεί και να ολοκληρώνει ο κάθε χειραφετημένος άνθρωπος. Αυτόν τον διαχωρισμό δεν κατάλαβε και δεν έκανε αποδεκτό ποτέ ο Ρομαντισμός, που ακολούθησε, καθώς θεώρησε αυτή την αλά καρτ και διχοτομημένη συμπεριφορά του ατόμου ως αναληθή και στρεβλή.
Μία καταληκτική κουβέντα πρέπει να γίνει για την ρεαλιστική πολιτική και τον μετριοπαθή, προτεσταντικό Διαφωτισμού του Immanuel Kant, όπως φαίνεται μέσα από το παρόν υπό εξέτασιν άρθρο. Ο μετριοπαθής Διαφωτισμός του Kant, που φυσικά στα 1784 αγνοεί ακόμη την Γαλλική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός των μεταρρυθμίσεων και όχι των Επαναστάσεων έχει αναφορά στον έξω κόσμο στην πεφωτισμένη δεσποτεία του συγχρόνου του άρθρου μονάρχη Φρειδερίκου, ο οποίος είχε τότε παραχωρήσει μία δέσμη από ελευθερίας, που καταργήθησαν μετά τον θάνατό του στα 1786. Μιλά προληπτικά για την αποφυγή των εξεγέρσεων ο Γερμανός σε αυτό το άρθρο.
Έτσι το άρθρο αυτό του φιλοσόφου της Λογικής μας διδάσκει τι είναι ο Διαφωτισμός, η ορθή μεταρρύθμιση, η ρεαλιστική πολιτική αλλά και η πραγματική χειραφέτηση του ανθρωπίνου νου και πνεύματος, που ίσως σήμερα, υπό άλλη μορφή, ακόμη να αποτελεί ζητούμενο.
Πηγή Γιάννης Χουντής
