Νοητικό απόθεμα: Φτιάχνοντας το «κομπόδεμα» του εγκεφάλου
Το πόσο σημαντικό αποδεικνύεται σε δυσμενείς οικονομικά περιόδους το να έχει προνοήσει κανείς κρατώντας κάποια χρήματα στην άκρη για μια δύσκολη στιγμή, το γνωρίζουμε όλοι. Όσο παράξενο κι αν ακούγεται όμως, κάτι αντίστοιχο ισχύει και στην περίπτωση του εγκεφάλου. Νεότερες έρευνες αποδεικνύουν περίτρανα ότι ο εγκέφαλος είναι σε θέση να φτιάξει ένα «νοητικό κομπόδεμα» προκειμένου να αντιμετωπίσει τις βλάβες που θα προκύψουν αν τυχόν προσβληθεί από τη νόσο Αλτσχάιμερ.
Η θεωρία του νοητικού αποθέματος
Η έννοια του νοητικού αποθέματος εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1989, όταν εξετάστηκαν μετά θάνατον οι εγκέφαλοι 137 ανθρώπων με νόσο Αλτσχάιμερ και διαπιστώθηκε ότι ορισμένοι από αυτούς είχαν εκδηλώσει πολύ λιγότερα κλινικά συμπτώματα απ' όσα θα περίμενε κανείς δεδομένης της έκτασης των βλαβών στον εγκέφαλό τους. Οι ερευνητές που διεξήγαγαν τη μελέτη υπέθεσαν ότι τα συγκεκριμένα άτομα είχαν μεγαλύτερο «απόθεμα» νευρώνων (εγκεφαλικών κυττάρων) και νοητικών ικανοτήτων, το οποίο τους επέτρεπε να αντισταθμίζουν τις απώλειες που προκαλούσε η νόσος Αλτσχάιμερ.
Η θεωρία του νοητικού αποθέματος στοχεύει στο να εξηγήσει για ποιο λόγο ορισμένοι άνθρωποι που ο εγκέφαλός τους εμφανίζει όλες τις αλλοιώσεις που χαρακτηρίζουν τη νόσο Αλτσχάιμερ εξακολουθούν να έχουν μία φυσιολογική ζωή μέχρι να πεθάνουν, ενώ άλλοι -με αντίστοιχης έκτασης εκφύλιση του εγκεφάλου- εκδηλώνουν όλο το εύρος των σοβαρών συμπτωμάτων που συνδέονται με τη νόσο.
Τι είναι όμως αυτό που επηρεάζει με τέτοιο καταλυτικό τρόπο την εκδήλωση της νόσου Αλτσχάιμερ;
Σύμφωνα με τους επιστήμονες, αυτό που κάνει τη διαφορά, είναι ο βαθμός στον οποίο ο εγκέφαλός μας έχει ασκηθεί κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Οι σχετικές μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι υψηλού μορφωτικού επιπέδου, οι οποίοι έχουν επιλέξει διανοητικά απαιτητικά επαγγέλματα και παράλληλα, ασχολούνται συστηματικά με μία ποικιλία δραστηριοτήτων, έχουν 35-40% λιγότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν τα χαρακτηριστικά συμπτώματα της νόσου Αλτσχάιμερ. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και αν ο εγκέφαλός τους προσβληθεί από τη νόσο, θα μπορέσει χάρη στο νοητικό απόθεμα που έχει δημιουργήσει στην πορεία των χρόνων να αντισταθμίσει τις αλλοιώσεις που θα εμφανιστούν, με αποτέλεσμα ορισμένοι από αυτούς τους ανθρώπους να μην διαγνωστούν καν με τη νόσο αφού δεν θα εκδηλώσουν ποτέ τα συμπτώματά της στην καθημερινή τους ζωή.
Υπάρχουν δύο διαφορετικές ερμηνείες για το τι συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο ενός ανθρώπου που έχει καταφέρει να δημιουργήσει ένα νοητικό απόθεμα. Η πρώτη ερμηνεία είναι ότι εξαιτίας των πλούσιων εξωτερικών ερεθισμάτων, δημιουργούνται στον εγκέφαλο νέα κύτταρα, αλλά και νέες συνδέσεις μεταξύ των κυττάρων, γεγονός που επιτρέπει στις πληροφορίες να παρακάμπτουν τα κύτταρα που πεθαίνουν εξαιτίας της νόσου Αλτσχάιμερ και να βρίσκουν εναλλακτικές διαδρομές για να φτάσουν στον προορισμό τους. Η δεύτερη ερμηνεία υποστηρίζει ότι χάρη στη διαρκή πνευματική άσκηση, οι διανοητικές ικανότητες ενός ανθρώπου με νοητικό απόθεμα είναι πολύ πιο διευρυμένες και έχουν ασκηθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε είναι πολύ δύσκολο να αποδυναμωθούν, ακόμα και αν ο εγκέφαλος προσβληθεί από τη νόσο Αλτσχάιμερ. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι η μία ερμηνεία δεν αποκλείει την άλλη και μάλιστα, το πιθανότερο είναι ότι πρόκειται για δύο διεργασίες που αλληλοεπιδρούν.
Χτίζοντας το νοητικό μας απόθεμα
Πώς μπορεί όμως κανείς στην πράξη να φτιάξει το απαραίτητο «νοητικό κομπόδεμα» που θα τον προστατέψει στο μέλλον από τη νόσο Αλτσχάιμερ; Τα αποτελέσματα των μελετών δείχνουν ξεκάθαρα τον προστατευτικό ρόλο τόσο της εκπαίδευσης, όσο και της επιλογής ενός διανοητικά απαιτητικού επαγγέλματος. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι, ανεξάρτητα από το επάγγελμα και το μορφωτικό επίπεδο του κάθε ανθρώπου, πολύ σημαντικό ρόλο έχει και ο βαθμός ενασχόλησής του με ενδιαφέροντα και δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο.
Στο ερώτημα σχετικά με το ποιες δραστηριότητες είναι αποτελεσματικότερες στην εκγύμναση του εγκεφάλου, οι ερευνητές δεν έχουν μέχρι στιγμής σαφή απάντηση και γι' αυτό δεν γνωρίζουμε αν, για παράδειγμα, η εκμάθηση μίας ξένης γλώσσας είναι πιο επωφελής από τα μαθήματα μουσικής ή την εκπαίδευση στη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Τα ευρήματα πάντως των σχετικών ερευνών αποκαλύπτουν ότι η ενασχόληση με πολλές και διαφορετικές δραστηριότητες που ασκούν το μυαλό, γυμνάζουν το σώμα ή/και ενθαρρύνουν την κοινωνικοποίηση προσφέρει στον εγκέφαλο το μέγιστο βαθμό προστασίας από τη νόσο Αλτσχάιμερ. Όσο μεγαλύτερη είναι η ποικιλία των δραστηριοτήτων με τις οποίες ασχολούμαστε και όσο νωρίτερα στη ζωή μας ξεκινήσουμε την ενασχόλησή μας με αυτές, τόσο μεγαλύτερο είναι το όφελος για τον εγκέφαλό μας. Ωστόσο, οι ερευνητές τονίζουν ότι ποτέ δεν είναι πολύ αργά για να φροντίσουμε την υγεία του εγκεφάλου μας, καθώς το κέρδος είναι μεγάλο ακόμα και αν υιοθετήσουμε φιλικές προς τον εγκέφαλο συνήθειες σε μεγαλύτερη ηλικία.
Σίγουρα, η προστασία του εγκεφάλου μας από τη νόσο Αλτσχάιμερ θα ήταν μία πολύ πιο απλή υπόθεση αν υπήρχαν συγκεκριμένα βήματα που θα έπρεπε να ακολουθήσουμε ώστε να πετύχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Δυστυχώς, η δημιουργία του νοητικού αποθέματος δεν συνοδεύεται από οδηγίες χρήσης. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι άνθρωποι που είναι προστατευμένοι σε μεγαλύτερο βαθμό φαίνεται να υιοθετούν έναν τρόπο ζωής που περιέχει λίγο απ' όλα: διανοητικά απαιτητικές δραστηριότητες και ενδιαφέροντα, σωματική άσκηση και ενεργή κοινωνική ζωή. Αυτή όμως δεν είναι η συνταγή για ένα κοφτερό μυαλό, αλλά για μία υγιή και ευτυχισμένη ζωή.
