Θα επιχειρήσουμε στο παρόν άρθρο να δώσουμε μόνον την εικόνα τού κατά την άποψή μας βασικού προβλήματος, χωρίς αναλυτικότητα των επιμέρους μορφών της ισότητας όπως διαμορφώνονται με τις σημερινές αντιλήψεις.
Η ισότητα είναι μια έννοια που η κατανόησή της είναι αντιστρόφως ανάλογη της συχνότητας που προβάλλεται. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό των μεγάλων ιδεών: Η συχνή τους χρήση δείχνει την ανικανότητα να τις προσεγγίσει κανείς, γιατί, αν τις καταλάβαινε λίγο, θα αντιλαμβανόταν τη δυσκολία και σημαντικότητα του θέματος και θα ήταν φειδωλός στην αναφορά τους.
Αυτό συμβαίνει, επειδή η μεγαλοσύνη τους οφείλεται στη μεγάλη απόσταση που έχουν από τις σημερινές ανθρώπινες δυνατότητες, πράγμα που προκαλεί ελλιπή κατανόησή τους. Αυτή η ελλιπής κατανόηση μιας μεγάλης ιδέας επιτρέπει στον καθένα μας μια σχετική “ελευθερία” αντίληψης, γεμάτη όμως με αυταπάτες και φαντασιώσεις και με ελάχιστη ευθύνη απέναντί τους – γιατί στην απόσταση αυτή η ευθύνη χάνεται κι οι φαντασιώσεις φυτρώνουν για να φέρουν τα επόμενα αμφίβολα βήματα προς το καλύτερο και τις σχετικές δοκιμασίες.
Έρχεται όμως η ώρα που ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει δημιουργήσει πια τις προϋποθέσεις για μια ορθότερη και πιο υπεύθυνη ερμηνεία, που να ταιριάζει σε ανθρώπους που είναι πιο ελεύθεροι, πιο στοχαστικοί και περισσότερο γνώστες από όσο ήσαν στο παρελθόν. Μόνον η ηθελημένη άγνοια μπορεί να οδηγήσει τον μέσο άνθρωπο σε αφελείς ερμηνείες ορισμένων γνωστών ιδεών σαν την ισότητα.
Πάντοτε οι άνθρωποι ονειρευόντουσαν μία ισότητα μεταξύ τους και οδηγούνταν σε αυτό από τον πόνο που τους προκαλούσε η ανισότητα αλλά και από τον φθόνο, γιατί κατά βάθος ήθελαν την ανισότητα προς δικό τους όφελος εναντίον των άλλων. Έτσι, ερμήνευσαν την ισότητα με όρους ολότελα τυπικούς, ισότητα στο χρήμα, τις ευκαιρίες, τη δύναμη κτλ. Όχι ότι αυτά δεν συμπεριλαμβάνονται υπό προϋποθέσεις στους όρους της ισότητας, αλλά είναι απόλυτα εξωτερικά στοιχεία της και είναι λάθος να περιοριστεί η έννοια της ισότητας σε αυτά. Η οικονομία σε όλες τις εκδοχές της δείχνει του λόγου το αληθές, αλλού το ξέφρενο κυνήγι του χρήματος, που αναπόφευκτα αποβλέπει στην εγκαθίδρυση μιας ανισότητας σε οποιοδήποτε επίπεδο κοινωνικής διαστρωμάτωσης, και αλλού ο έλεγχος με τρόπο που να εξαντλεί ομοίως την ανθρώπινη αξία στην ποσότητα υλικών αξιών που κατέχει κάποιος και να τα καθιστά κυρίαρχο κριτήριο. Η ανθρώπινη προοπτική χάθηκε ολοκληρωτικά και επιχειρήθηκε να καλυφθεί από ανεδαφικούς ρομαντισμούς, φρούδες ελπίδες για αλλαγή, αδιάκριτη ισοπεδoτικότητα, καλοσυνάτη αντιμετώπιση των ανθρώπινων παθών, κοινωνική απομόνωση, απογοήτευση ή μίσος. Και πάλι όμως χάθηκε η ανθρώπινη προοπτική σε έναν ψυχολογικό κυκεώνα άψαυστων αναγκών. Ο ρομαντισμός και η κυνικότητα συνυπάρχουν στον κόσμο ή εναλλάσσονται και ανακυκλώνουν συνεχώς το λάθος.
Τελικά, τι θα γίνει με αυτή την ανθρώπινη αποτυχία για έξοδο από την οδύνη; Θέλει πραγματικά ο άνθρωπος την ισότητα ή μήπως όχι; Τι περιεχόμενο δίνει σε αυτή την ισότητα; Την θέλει για όλους και όλα ή όχι; Καμμία από αυτές τις ερωτήσεις δεν επιδέχεται εύκολη απάντηση, αν πρόκειται αυτή η απάντηση να είναι βαθιά και ειλικρινής. Και η απάντηση πρέπει να δοθεί κυρίως προς τον εαυτό και όχι να αποτελέσει μία πανηγυρική δημόσια εξαγγελία σαν τις πολιτικές εξαγγελίες, που σπανίως είναι αληθινές. Πρέπει να οδηγήσει τον εαυτό σε μία τίμια κατανόηση των προβλημάτων του και ανασυγκρότηση των στόχων του.
Το πρόβλημα του σημερινού δυτικού πολιτισμού, ίσως το κύριο κατά την άποψή μας, είναι μία λατρεία του χειροπιαστού, αυτού που μπορεί να μετρηθεί με αριθμούς, μέτρα και σταθμά, να κατακτηθεί, να δώσει δύναμη και κύρος, μια λατρεία του συγκεκριμένου που απωθεί κάθε τι που δεν μπαίνει στα καλούπια μιας ψευδοεπιστήμης. Μαζί με τον φόβο του θανάτου αποτελούν ένα ισχυρό δίπολο που εμποδίζει κάθε πρόοδο. Το αντίθετο αυτής της τάσης δεν είναι η φαντασίωση και ο ανόητος ρομαντισμός όπως θα υποστήριζε η δυτική τρέχουσα σκέψη για να επιβεβαιώσει την ορθότητά της με την παραπλανητική χρήση ενός στοιχείου ανερμάτιστου ως αντίπαλου δέους, αντιθέτως μάλιστα: Το αντίθετο αυτή της τάσης είναι μία απολύτως λογική θεώρηση που αντιλαμβάνεται ότι το μετρήσιμο είναι πολύτιμο στον βαθμό που δεν αποτελεί το κυρίαρχο κριτήριο για το μη γνωστό και το μέλλον. Μέσα σε αυτά τα μη γνωστά στοιχεία και το μέλλον εμπίπτει και η ιδέα της ισότητας.
Πώς όμως η λατρεία του χειροπιαστού εμποδίζει την ισότητα; Την εμποδίζει, γιατί οι ιδέες δεν προσφέρονται για τέτοιου είδους σκέψη και νοοτροπία. Η στοχαστικότητα και η εμβάθυνση φαίνονται ανώφελες, η ροπή είναι προς αυτό που φέρνει άμεσα ή χειροπιαστά αποτελέσματα, η ανυπομονησία του σύγχρονου ανθρώπου για το χειροπιαστό όφελος δεν προωθεί τις διαδικασίες της αντίληψης και της αυτογνωσίας, γιατί αυτές δεν προσφέρουν ασφάλεια, δύναμη, χρήμα, ευχαρίστηση που κανείς τα θέλει τώρα που τα επιθυμεί και όχι αύριο. Επειδή όμως αυτές οι χειροπιαστές ωφέλειες είναι το κίνητρο της ζωής, καταλήγουμε και στο άλλο αδιέξοδο: ακόμη και όταν υπάρχουν, πάλι δεν ωθείται κανείς στις εσωτερικότερες διεργασίες, γιατί τότε οι σκοποί του έχουν εκπληρωθεί και δεν τις έχει καθόλου ανάγκη. Επομένως, αληθινή κατανόηση δεν μπορεί να υπάρξει με τέτοια κριτήρια και στόχους ζωής.
Σε ένα τέτοιο διανοητικό και ψυχολογικό περιβάλλον οι μεγάλες ιδέες μόνον κατά φαντασίαν μπορούν να αγγιχτούν από ικανοποιητικούς αριθμούς ανθρώπων, η ισότητα και άλλες ιδέες θα παραμένουν μία φενάκη, στην καλύτερη περίπτωση θα αποτελούν μία πολιτική διακήρυξη, για να υποκριθούμε ότι η εποχή της βαρβαρότητας έχει παρέλθει, ενώ είναι φανερά μπροστά μας και πρόκειται να μας καταπιεί.
Η ισότητα είναι θεμελιώδης έννοια για τη δημοκρατία (όπως διακήρυσσε και ο Ρουσσώ μετ’ επιτάσεως) και την ειρήνη και απαιτεί εκτενή ανάλυση, για να την προσεγγίσουμε κάπως και να την αφήσουμε ελεύθερη να μας αποκαλυφθεί περισσότερο στο μέλλον, χωρίς αυθεντίες και τυπικούς ορισμούς που θα τη φυλακίζουν. Αυτές οι τρεις μεγάλες ιδέες της ελευθερίας, ισότητας και αδελφοσύνης είναι στενά και άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους και χάνουν το αληθινό νόημά τους, όταν χωρίζονται. Αν όμως δεν υπάρξει έλξη προς το νόημα της ζωής, δεν πρόκειται να υπάρξει κατανόησή τους και, συνεπώς, ούτε καμμία αλλαγή, γιατί η κατανόηση είναι αυτή που θα οδηγήσει στην επιλογή της αλλαγής. Δεν φαίνεται όμως να πρόκειται να γίνει κάτι τέτοιο σύντομα, γιατί ο παρερχόμενος πολιτισμός έχει μεγάλη δυναμική που παρασέρνει τα πάντα – ακόμη και στην καταστροφή.
Κι όμως, όλη η κριτική για την κρίση της εποχής μας αναφέρεται, χωρίς να το θέλουμε, στην παραβίαση του νόμου της ισότητας και των άλλων δύο. Βιώνουμε ένα πρόβλημα βαθιάς ανισότητας, ποθούμε την ισότητα για να βγούμε από το αδιέξοδο και την ανισότητα για να κυριαρχήσουμε. Τα συντάγματα μιλάνε για ισότητα, αλλά το σύνολο της κοινωνικής ζωής προωθεί την ανισότητα. Λόγια και έργα δεν συναντιούνται. Τα λόγια μιλάνε για το μεγάλο και τα έργα είναι προσηλωμένα στο μικρότατο και ευτελές. Ας φανταστούμε μόνον τι θα λέει η ιστορία ενός μακρινού μέλλοντος για τον πολιτισμό μας. Έχουμε στην κυριολεξία έναν Γόρδιο Δεσμό ανθρώπινων αντιφάσεων και, δυστυχώς, δεν είμαστε Μεγάλοι Αλέξανδροι για να τον λύσουμε.
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
