Μια μέρα στον κτηνίατρο !!!
Τρεις σκύλοι συναντιόνται στον προθάλαμο του κτηνίατρου.
Αρχίζουν κουβεντούλα και ρωτάνε τον ένα:
Εσύ γιατί είσαι εδώ;
- Για ευθανασία. Άσε, δεν ξέρω τι μ' έπιασε και μια μέρα που έλειπαν τα αφεντικά, άρχισα να χέζω και να κατουράω παντού, να ξεσκίζω τις κουρτίνες, τις πολυθρόνες, ρημαδιό το έκανα το σπίτι κι ας πέρναγα τόσο καλά.
Εσύ; Ρωτάνε τον δεύτερο....
- Κι εγώ για ευθανασία. Και μένα το μαλάκα κάτι μ' έπιασε, κι ενώ
πέρναγα μπέικα, μια μέρα που τ' αφεντικά ετοίμαζαν το πάρτυ τους, χίμηξα πάνω στα τραπέζια, στους μπουφέδες, πάνε τα κοτόπουλα, πάνε τα ζαμπόνια, τα ρήμαξα, πάει το πάρτυ, ζοχαδιαστήκανε και νά 'μαι.
Κι εσύ; ρωτούν τον τρίτο.
- Εγώ, μια μέρα ήμουν ξάπλα στο μαξιλάρι μου, μπαίνει η κυρία μου μ' ένα τάνγκα μόνο και τη σφουγγαρίστρα κι αρχίζει να σφουγγαρίζει, να σκύβει, να κουνιέται, δεν ξέρω τι μ' έπιασε και της χυμάω από πίσω και της τον φοράω, τρόμαξε να με ξεκολλήσει από πάνω της.
- Ε, καλά, εσένα δικαίως, την αξίζεις την ευθανασία.
- Ποια ευθανασία; Εμένα τα νύχια ήρθα να μου κόψουν..
Ορισμός
Ο όρος ευθανασία έχει ελληνικές ρίζες και προέρχεται από το «ευ» που σημαίνει «καλό» και τη λέξη θάνατος. Η ευθανασία όμως, όπως ορίζεται από τον οδηγό για τη φροντίδα και τη χρήση των ζώων εργαστηρίου είναι μια διαδικασία επαγωγής ενός ανώδυνου θανάτου. Επιτυγχάνεται με μεθόδους που πρoκαλούν ταχεία απώλεια των αισθήσεων και θάνατο, με τρόπο που ελαχιστοποιεί ή εξαλείφει τον πόνο και την δυσφορία. Ένας «καλός» θάνατος ισοδυναμεί με έναν μη βάναυσο τερματισμό της ζωής ενός ζώου. Είναι μια πράξη απαραίτητή και αποδεκτή από τις πτυχές της κτηνιατρικής και από πολλές πτυχές επιστημονικών διαδικασιών που αφορούν τα ζώα.[1,2,3,4]
Στη βιοϊατρική έρευνα χρησιμοποιούνται ποικίλα ζωικά πρότυπα, για την ευθανασία των οποίων υπάρχουν ειδικές μέθοδοι. Η μέθοδος ευθανασίας επιλέγεται ανάλογα με το είδος του ζώου και βασίζεται στις ανατομικές ιδιαιτερότητες του και στη φυσιολογία του. Ωστόσο, οι γενικές αρχές για μια ανώδυνη ευθανασία σε όλα τα είδη έχουν συνοψιστεί από το Διεθνές Συμβούλιο για την Επιστήμη των Ζώων Εργαστηρίου (IACUC).[2,4]
Όταν η απόφαση για ευθανασία έχει παρθεί, πέραν της ελαχιστοποίησης του πόνου, της δυσφορίας και των αρνητικών επιπτώσεων στο ζώο, υφίσταται επίσης ένα σημαντικό ζήτημα ηθικής. Υπάρχει ευθύνη προς την ευθανασία ενός ζώου και πρέπει να γίνεται με το μεγαλύτερο βαθμό σεβασμού. Όταν η ευθανασία θεωρείται αναγκαία ή αναπόφευκτή, η τεχνική οφείλει να οδηγεί σε ταχεία απώλεια των αισθήσεων ακολουθούμενη από καρδιακή είτε αναπνευστική ανακοπή και τελικά απώλεια της εγκεφαλικής λειτουργίας. Επιπρόσθετα, ο χειρισμός των ζώων και η τεχνική της ευθανασίας πρέπει να ελαχιστοποιούν την δυσφορία του ζώου, πριν την απώλεια των αισθήσεων. Οι βελτιώσεις εποπτείας του προγράμματος (POE) αναγνωρίζουν και επισημαίνουν ότι η απόλυτη απουσία του πόνου και της δυσφορίας δεν μπορούν να επιτευχθούν πάντα. Η μέθοδος της ευθανασίας πρέπει να ακολουθεί τις κατευθυντήριες γραμμές του AVMA (American Veterinary Medical Association), εκτός εάν η εξαίρεση έχει εγκριθεί από την IACUC (Intuitional Animal Care and Use Committee) κι εξασφαλίζεται από μια δευτερεύουσα φυσική μέθοδο.[1,4]
Εκπαίδευση
Η ευθανασία πρέπει να πραγματοποιείται από προσωπικό κατάλληλα εκπαιδευμένο, ιδιαίτερα στις φυσικές μεθόδους. Το προσωπικό λαμβάνει ACUC (Animal Care and Use Committee) έγκριση ευθανασίας και οι τεχνικές του ικανότητες πρέπει να πιστοποιούνται από εξουσιοδοτημένο προσωπικό της OLAC (Office of Laboratory Animal Care) πριν εκτελέσει την διαδικασία.[5]
Είναι ευθύνη του κύριου ερευνητή να διαβεβαιώσει ότι τα πρόσωπα που πραγματοποιούν ευθανασία είναι κατάλληλα εκπαιδευμένα και εποπτεύονται, ώστε να εξασφαλιστεί ένας υψηλός βαθμός τεχνικής επάρκειας. Όλα τα άτομα που εκτελούν την ευθανασία ως μέρος ενός ερευνητικού προγράμματος θα πρέπει να αναγράφονται στο εγκεκριμένο πρωτόκολλο. Ακόμα οφείλουν να αναγνωρίζουν και να επιβεβαιώνουν τον θάνατο των ζωικών ειδών, με τα οποία ασχολούνται. Η τακτική παρακολούθηση μετά την έγκριση της εξέτασης κρίνεται απαραίτητη.[2,6]
Κριτήρια μεθόδων ευθανασίας
Κατά την αξιολόγηση των μεθόδων της ευθανασίας, η ΡΟΕ έλαβε υπόψη τα ακόλουθα κριτήρια:
1) την ικανότητα πρόκλησης απώλειας των αισθήσεων και του θανάτου, με τον ελάχιστο πόνο και ανησυχία
2) τον χρόνο που απαιτείται για να επιφέρει την απώλεια των αισθήσεων
3) την ασφάλεια του προσωπικού
4) την αξιοπιστία
5) την μη αντιστρεψιμότητα
6) την συμβατότητα με την προβλεπόμενη χρήση των ζώων και τον σκοπό
7) το συναισθηματικό αντίκτυπο σε παρατηρητές ή χειριστές
8) την συμβατότητα με την επακόλουθη εκτίμηση της εξέταση, ή την χρήση του ιστού
9) την διαθεσιμότητα των φαρμάκων και της κατάχρησης από το ανθρώπινο δυναμικό
10) την συμβατότητα με το είδος, την ηλικία και την κατάσταση της υγείας του
11) την ικανότητα να διατηρεί τον εξοπλισμό σε καλή κατάσταση λειτουργίας
12) την ασφάλεια των αρπακτικών είτε των πτωματοφάγων, ώστε να μην καταναλώνουν τα λείψανα των ζώων
13) νομικές απαιτήσεις και περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τον τρόπο ή τη διάθεση των λειψάνων του ζώου. [1,6]
Επίσης σημαντικό για την ευημερία του ζώου είναι η μέθοδος ευθανασίας να απαιτεί την ελάχιστη συγκράτηση του ζώου και ταυτόχρονα να θεωρείται απλή στον χειρισμό, ασφαλή και αν είναι δυνατόν να είναι αισθητικά αποδεκτή για τον χειριστή.[6]
Πίνακας 1.1: Μέθοδοι θανάτου με ανθρωπιά και ευθανασία σε μύες και επίμυες [2]
Οι παράγοντες ευθανασίας που προκαλούν το θάνατο βασίζονται σε τρεις βασικούς μηχανισμούς. Την άμεση καταστολή των νευρώνων που είναι αναγκαίοι για τη διατήρηση της λειτουργικότητας, την υποξία, και τη φυσική διακοπή της εγκεφαλικής δραστηριότητας. Όπως έχει προαναφερθεί, η διαδικασία της ευθανασίας θα πρέπει να ελαχιστοποιήσει ή να εξαλείψει τον πόνο, το άγχος και την δυσφορία, πριν από την απώλεια των αισθήσεων. Η απώλεια των αισθήσεων είναι αποτέλεσμα αυτών των μηχανισμών και μπορεί να συμβεί με διαφορετικούς χρονικά ρυθμούς. Η καταλληλότητα του συγκεκριμένου παράγοντα ή μεθόδου εξαρτάται από το εάν ένα ζώο βιώνει το αίσθημα της αγωνίας.[1]
Η υποξία συνήθως επιτυγχάνεται εκθέτοντας τα ζώα σε υψηλές συγκεντρώσεις αερίων που εκτοπίζουν το οξυγόνο (Ο2). Τα αέρια αυτά είναι το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), άζωτο (Ν2) ή αργό (Ar). Διαφορετικά η υποξία συμβαίνει από έκθεση σε μονοξείδιο του άνθρακα (CO), το οποίο εμποδίζει την πρόσληψη του Ο2 από τα ερυθροκύτταρα. Μια Χημικές Συνιστούνται Μη αποδεκτές Αποδεκτές Αποδεκτές με επιφυλάξεις Εισπνεόμενα Ενέσιμα Εισπνεόμενα Εισπνεόμενα διοξείδιο του άνθρακα άλας πεντοβαρβιτόνης ενδοπεριτοναϊκά ισοφλουράνιο υδροκυάνιο μονοξείδιο του άνθρακα άζωτο χλωροφόρμιο άλλα Φυσικές Συνιστούνται Μη αποδεκτές Αποδεκτές Μη αποδεκτές Δεν συνιστούνται Εξάρθρωση (αποδεκτή, ενδεχομένως απάνθρωπη μέθοδος για ζώα βαρύτερα από 150g χωρίς προηγούμενη αναισθησία) Αποκεφαλισμός Αναισθητοποίηση και αφαίμαξη Ακτινοβολία μικροκυμάτων Αποσυμπίεση Ασφυξία Ταχεία ψύξη άλλη μέθοδος επαγωγής έμμεσης υποξίας είναι η αφαίμαξη. Είναι ένας τρόπος για να εξασφαλίσει το θάνατο σε ένα ζώο που έχει ήδη χάσει τις αισθήσεις του είτε είναι ετοιμοθάνατο. Όπως και σε άλλες μεθόδους ευθανασίας, ορισμένα ζώα μπορεί να εμφανίζουν κινητική δραστηριότητα ή σπασμούς μετά την απώλεια των αισθήσεων. Η αντανακλαστική δραστηριότητα δεν είναι όμως συνειδητά αντιληπτή από το ζώο.[1]
Χημικοί μέθοδοι
Παρεντερική χορήγηση
Η ευθανασία που επιτυγχάνεται με τη χορήγηση ενέσιμων ουσιών είναι από τις πιο ταχείες και αξιόπιστες μεθόδους. Θεωρείτε η πιο επιθυμητή μέθοδος διότι μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς την πρόκληση αγωνίας, φόβου είτε δυσφορίας. Η κατάλληλη χορήγηση των αποδεκτών ενέσιμων ουσιών οδηγεί σε ευθανασία με ομαλή απώλεια των αισθήσεων, πριν προηγηθεί η παύση της καρδιακής και/ή αναπνευστικής λειτουργίας Συμπερασματικά η ευθανασία των ζωικών προτύπων με τη χορήγηση ενέσιμων ουσιών επιτυγχάνουν την ελαχιστοποίηση του πόνου και τη δυσφορία των ζώων που υπόκεινται σε ευθανασία.[1,2]
Πρέπει όμως να υπάρχει υψηλή επίγνωση της επιτακτικής ανάγκης για την ασφάλεια του προσωπικού κατά τη χρήση ενέσιμων παραγόντων ευθανασίας. Έχει αποδεδειχθεί πως οι τραυματισμοί από βελόνες που αφορούν αυτά τα φάρμακα επιφέρουν ανεπιθύμητες ενέργειες (στο 41,6% του χρόνου) με ένα ποσοστό 17% από αυτές να είναι συστηματικές και σοβαρές.[1,3]
Τα βαρβιτουρικά και τα παράγωγα του βαρβιτουρικού οξέος
Τα ενέσιμα βαρβιτουρικά δρουν γρήγορα και ομαλά, με τελικό αποτέλεσμα την αναισθητοποίηση των τρωκτικών. Όταν υπάρχει η δυνατότητα καθετηριασμού φλεβικού αγγείου, η ενδοφλέβια χορήγηση προτιμάται, αλλά και η ενδοπεριτοναϊκή είναι πολύ πρακτική. Κατά την ενδοπεριτοναϊκή χορήγηση, ο πόνος που προκαλείται ενδέχεται να σχετίζεται με τις ενέσεις μέσω της ενδοπεριτοναϊκής διαδρομής, αλλά ο βαθμός του πόνου και οι μέθοδοι ελέγχου του δεν έχουν ακόμα οριστεί. Η δόση της ευθανασίας είναι κατά γενικό κανόνα τρείς φορές η αναισθητική δόση. Το πιο συχνό χρησιμοποιούμενο βαρβιτουρικό στα διάφορα είδη τρωκτικών είναι η πεντοβαρβιτάλη και προτιμάται για την ταχεία δράση της, την αποτελεσματικότητα της και την μακρά διάρκεια ζωής της.[1,5]
Συχνά χρησιμοποιούνται ενέσιμα βαρβιτουρικά σε συνδυασμό με τοπικά αναισθητικά και αντισπασμωδικά. Η επαρκής δόση βαρβιτουρικών θεωρείται το πιο σημαντικό στοιχείο αυτών των συνδυασμών.[1]
Συνδυασμοί αποδεσμευτικών παραγόντων
Θανατηφόρες δόσεις αποδεσμευτικών παραγόντων όπως η κεταμίνη χρησιμοποιούνται συνήθως σε χώρους εργαστήριου. Σε μερικά είδη, η κεταμίνη μπορεί από μόνη της να οδηγήσει σε διεγερτική δραστικότητα, πριν από την καταστολή και την απώλεια των αισθήσεων. Στα τρωκτικά, η κεταμίνη και παρόμοιοι διαχωριστικοί παράγοντες θα πρέπει να χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με έναν αγωνιστή Α2-αδρενεργικών υποδοχέων, όπως η ξυλαζίνη, οι βενζοδιαζεπίνες και η διαζεπάμη.[1]
Εισπνεόμενοι παράγοντες
Τα εισπνεόμενα αναισθητικά όπως το αλοθάνιο, ισοφλουράνιο, σεβοφλουράνιο ή δεσφλουράνιο, με ή χωρίς N2O, είναι υπό όρους αποδεκτά για την ευθανασία εργαστηριακών τρωκτικών. Αντίθετα, το υποξείδιο του αζώτου δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί από μόνο του. Οι παράγοντες αυτοί χρησιμεύουν σε περιπτώσεις όπου η φυσική συγκράτηση είναι είτε δύσκολή είτε αδύνατη. Όταν για την ευθανασία των ζώων επιλέγεται η χρήση των πτητικών αναισθητικών, τότε αυτά παρέχονται μέσω ειδικού εξατμιστήρα ή θαλάμου αναισθησίας. Η έκθεση των ζώων θα πρέπει να είναι παρατεταμένη σε υψηλές συγκεντρώσεις πτητικών αναισθητικών ακολουθώντας τις κατευθυντήριες οδηγίες ευθανασίας.[2,4]
Παρά την ποικιλία των διαθέσιμων εισπνεόμενων αναισθητικών, το ισοφλουράνιο εφαρμόζεται συχνότερα. Έχει την ικανότητα ταχείας επαγωγής και επηρεάζει ελάχιστα τα ηπατικά μικροσωματικά ένζυμα, με αποτέλεσμα την μικρή παρέμβαση του στο μεταβολισμό των φαρμάκων και των τοξικολογικών μελετών.[4]
Διοξείδιο του άνθρακα (CO2)
Το CO2 είναι μια ευρέως χρησιμοποιούμενη μέθοδος για την ευθανασία των τρωκτικών, ιδιαίτερα όταν εμπλέκεται μεγάλος αριθμός ζώων. Οι κατευθυντήριες οδηγίες του AVMA θεωρούν το CO2 ως αποδεκτή μέθοδος υπό όρους, οι οποίοι αναφέρονται παρακάτω. Ωστόσο λιγότερες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί σχετικά με τη χρήση CO2 για την ευθανασία των μυών, παρόλα αυτά φαίνεται ότι οι μύες παρουσιάζουν παρόμοια όριο ανοχής με τους επίμυες. Οι ηθικές αρχές για οποιαδήποτε χρήση του CO2 πρέπει να επανεξετάζονται διεξοδικά από την ACUC, λαμβάνοντας υπόψη τα πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα σε αυτό το ταχέως εξελισσόμενο τομέα.[2,7]
Το CO2 για ευθανασία παρέχεται μόνο ως συμπιεσμένο αέριο σε φιάλες, επιτρέποντας με ακρίβεια τη ρύθμιση της ροής και της συγκέντρωσης του στο θάλαμο ευθανασίας. Η χρήση του με άλλες μεθόδους όπως ξηρό πάγο, πυροσβεστήρα είτε με χημικά μέσα δεν είναι αποδεκτή. Η ροή του CO2 πρέπει να παρακολουθείται για να διασφαλιστεί ότι το CO2 δεν εκτοπίζει τον αέρα κατά περισσότερο από 10-30% του όγκου του θαλάμου ανά λεπτό.[1,2,8,9]
Ο τύπος για τον υπολογισμό του ρυθμού ροής είναι:
Όγκος (σε L)= (ύψος σε cm)×(πλάτος σε cm)×(μήκος σε cm)/ 1000 και
η Μέγιστη αποδεκτή ροή: ( όγκος του κλουβιού σε L)×0,3.[4]
Όπως και με άλλους εισπνεόμενους παράγοντες, ο χρόνος για την απώλεια των αισθήσεων με CO2 εξαρτάται από το ρυθμό μετατόπισης, τον όγκο του δοχείου και την συγκέντρωση που χρησιμοποιείται.[1]
Ο θάλαμος ευθανασίας καλό είναι να παραμένει καθαρός, να έχει διαφανές παράθυρο είτε να έχει ένα καπάκι για την παρατήρηση των ζώων. Το καπάκι πρέπει ασφαλίζεται και ο θάλαμος ευθανασίας να εξαερίζεται από το επάνω μέρος, ώστε ο ελαφρύτερος αέρας να μετατοπίζεται από το βαρύτερο CO2. [1,8]
Οι μύες και οι επίμυες δεν πρέπει να υπόκεινται σε ευθανασία ταυτόχρονα μέσα στον ίδιο θάλαμο. Η IACUC αποθαρρύνει έντονα την ανάμειξη τρωκτικών από διαφορετικά κλουβιά λίγο πριν από την ευθανασία με CO2, με σκοπό να αποτραπεί η δυσφορία και ιδίως η διαμάχη μεταξύ ενήλικων τρωκτικών. Επίσης ο θάλαμος δεν πρέπει να είναι υπερπληθυσμιακός, αλλά να επιτρέπει τις φυσιολογικές κινήσεις σε όλα τα ζώα. Για την περαιτέρω μείωση της δυσφορίας, η ευθανασία θα πρέπει να γίνεται σε δωμάτιο που δεν στεγάζονται ζώα ώστε να μην έρχονται σε άμεση επαφή με άλλα ζώα. Και αν δεν μπορεί να διεξαχθεί στο κλουβί στέγασης, οι θάλαμοι θα πρέπει να εκκενώνονται και να καθαρίζονται μεταξύ των χρήσεων. Ο καθαρισμός είναι αναγκαίος για την απομάκρυνση των οσμών, όπως των φερομόνων που μπορούν να προκαλέσουν αγωνία στην επόμενη ομάδα ζώων.[1,2]
Η συνιστώμενη διαδικασία βάση του AVMA 2013 είναι η τοποθέτηση των τρωκτικών σε θάλαμο που περιέχει αέρα δωματίου και στη συνέχεια βαθμιαία εισαγωγή του CO2 και όχι σε έναν ήδη γεμάτο θάλαμο με CO2. Έχει βρεθεί ότι όταν οι αρουραίοι τοποθετήθηκαν σε ένα θάλαμο που περιέχει υψηλή συγκέντρωση του CO2 (άνω του 50%), εμφάνισαν τουλάχιστον 10-15 δευτερόλεπτα πόνου στους ανώτερους αεραγωγούς πριν την απώλεια των αισθήσεων τους. Ενώ εάν τα ζώα τοποθετηθούν σε έναν θάλαμο όπου σταδιακά αυξάνεται η συγκέντρωση του CO2, θα εμφανίσουν αποστροφή σε ένα ορισμένο επίπεδο και Εικόνα 1.2: Θάλαμος ευθανασίας[9] μπορεί ακόμα να εμφανίσουν ''air hunger’’ ή δύσπνοια, που είναι μια δυσάρεστη κατάσταση (και στους ανθρώπους, αναφέρεται και ως εξαιρετικά οδυνηρή). Αυτό μπορεί επίσης να είναι ένα σοβαρό πρόβλημα ευζωίας.[1,3,10]
Η εικόνα που προκύπτει είναι ότι οι χαμηλότερες συγκεντρώσεις μπορεί να είναι αγχωτικές χωρίς όμως να είναι επώδυνες, ενώ οι υψηλές συγκεντρώσεις είναι και επώδυνες και αγχωτικές, παρόλο που ο χρόνος απώλειας των αισθήσεων είναι σύντομος. Η γενική άποψη είναι να αποφεύγεται ή να ελαχιστοποιείται ο πόνος και η δυσφορία με στόχο να εξασφαλιστεί η ταχεία απώλεια των αισθήσεων. Για αυτό το λόγο προτιμάται ένας '' ήπιος'' θάνατος που διαρκεί περισσότερο από έναν γρήγορο, αλλά και πιο οδυνηρό [1,4,10]
Σύμφωνα με το Πανεπιστήμιο του Duke στο πρόγραμμα του 2014 για την φροντίδα των ζώων, το CO2 θα πρέπει να θεωρείται κατάλληλο μόνο όταν η ηλικία των τρωκτικών είναι 15 ημερών και άνω. Τα νεογνά και τα έμβρυα των μυών και των επίμυων παρουσιάζουν εξαιρετική ανοχή στο CO2, λόγω των υψηλών επιπέδων εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης. Συγκεκριμένα τα νεογνά κάτω των 15 ημερών είναι ανθεκτικά στην υποξία και μπορεί η ευθανασία τους με CO2 να διαρκέσει έως 50 λεπτά ή και περισσότερο. Ακόμα μπορεί να κοιμηθούν κατά τη διάρκεια της έκθεσης στο CO2, γεγονός που δίνει την εντύπωση πως είναι νεκρά, ενώ στην πραγματικότητα κοιμούνται. Σε γενικές γραμμές, η IACUC δεν εγκρίνει το CO2 ως μοναδική μέθοδο ευθανασίας για τα έμβρυα και νεογνά ποντικού και αρουραίου. [4,8]
Από την άλλη πλευρά, οι οδηγίες του AVMA αναφέρουν ότι ο απαιτούμενος χρόνος θανάτου για τους επίμυες και τους μύες που εκτέθηκαν σε 100% CO2 την ημέρα της γέννησης τους, ήταν 35 και 50 λεπτά αντίστοιχα. Συνεπώς θα πρέπει να παρέχεται επαρκής χρόνος έκθεσης στο CO2 είτε μια συμπληρωματική μέθοδος (π.χ. αυχενική εξάρθρωση είτε αποκεφαλισμός). Σε ηλικία των 10 ημερών, ο χρόνος έκθεσης στα 5 λεπτά ήταν επαρκής για να επιφέρει τον θάνατο.[1]
Η επιβεβαίωση του θανάτου μετά την έκθεση στο CO2 έχει μεγάλη σημασία. Ο θάνατος είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί με τη φυσική εξέταση και να εξασφαλιστεί από μια συμπληρωματική φυσική μέθοδο. Βέβαια η εκτέλεση της συμπληρωματικής ή δευτερεύουσας μεθόδου ευθανασίας μπορεί να θεωρηθεί περιττή εάν ο θάλαμος και η διαδικασία ευθανασίας είναι βαθμονομημένα και επικυρωμένα. Αν ένα ζώο δεν είναι νεκρό, η ευθανασία με το CO2 θα πρέπει να ακολουθείται από μια άλλη μέθοδο. Η προσθήκη O2 σε CO2 παρατείνει το χρόνο θανάτου και μπορεί να κάνει περίπλοκο τον προσδιορισμό των αισθήσεων, ενώ δεν φαίνεται να υπάρχει κάποιο πλεονέκτημα από τον συνδυασμό του O2 με το CO2.[1,11]
Το διοξείδιο του άνθρακα έχει τη δυνατότητα να επιφέρει αγωνία στα ζώα μέσω τριών διαφορετικών μηχανισμών. Ένας από αυτούς είναι ο πόνος που οφείλεται στο σχηματισμό του ανθρακικού οξέος στο αναπνευστικό σύστημα και στις οφθαλμικές μεμβράνες. Άλλος είναι το αίσθημα της δύσπνοιας που προέρχεται με την παραγωγή του λεγόμενου “air hunger’’, και με την άμεση διέγερση των διαύλων ιόντων μέσα στην αμυγδαλή, η οποία συνδέεται με την απόκριση φόβου.[1]
Μονοξείδιο του άνθρακα (CO)
Το μονοξείδιο του άνθρακα είναι ένα άχρωμο, άοσμο μη εύφλεκτο και μη εκρηκτικό αέριο σε συγκεντρώσεις μικρότερες του 12%. Συνήθως δεν χρησιμοποιείται σε εργαστήρια ζώων, παρόλο που η χορήγηση του CO είναι αποδεκτή ως μέθοδος ευθανασίας τρωκτικών. Ως δηλητηριώδες αέριο προξενεί θανατηφόρο υποξία και ο θάνατος επέρχεται ταχύτατα αν οι συγκεντρώσεις που χρησιμοποιούνται είναι από 4% έως 6%. Η εύκολη σύνδεση του με την αιμοσφαιρίνη εμποδίζει την απορρόφηση του O2 από τα ερυθροκύτταρα, οδηγώντας στο σχηματισμό της δεοξυαιμοσφαιρίνης. Το μειονέκτημα του είναι ότι το CO είναι ένα αποκρουστικό αέριο για τα εργαστηριακά τρωκτικά και το ίδιο μπορεί να ισχύει και για άλλα είδη ζώων εργαστηρίου. Ο ηλεκτρικός εξοπλισμός που έχει εκτεθεί σε (πχ. φώτα και ανεμιστήρες) πρέπει να μην προκαλεί σπίθες και να είναι αντιεκρηκτικός και να λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα για την πρόληψη και τον έλεγχο της έκθεσης του προσωπικού. Το προσωπικό που χρησιμοποιεί το CO πρέπει να εκπαιδεύεται προσεκτικά στη χρήση του και πρέπει να κατανοεί τους κινδύνους και τους περιορισμούς του.[1]
Φυσικές μέθοδοι
Οι φυσικές μέθοδοι που αναφέρονται συνιστώνται όταν προβλέπεται ιστολογική είτε φαρμακολογική ανάλυση και μπορεί να περιλαμβάνουν τη χρήση αιχμηρών μέσων. Η επιλογή του μέσου πρέπει να είναι κατάλληλη για το μέγεθος και την ανατομική διάπλαση του ζώου.[2,3]
Σε πολλές περιπτώσεις η χρήση εξειδικευμένου εξοπλισμού, όπως η προσαρμοσμένη γκιλοτίνα είτε ένα ψαλίδι εντεροτομίας θα αποδώσουν καλύτερα από τα συμβατικά ψαλίδια, μαχαίρια και νυστέρια. Κάθε εργαστήριο πρέπει να μεριμνήσει για την ορθή περιοδική αξιολόγηση και το ακόνισμα ή την αντικατάσταση του εξοπλισμού για να παρέχει την σωστή λειτουργία τους.[6]
Αφαίμαξη
Τα ζώα πρέπει να βρίσκεται σε κατάσταση απώλειας των αισθήσεων (π.χ., βαθιά αναισθησία) πριν από την αφαίμαξη. Η νάρκωση πριν από την αφαίμαξη δεν εξασφαλίζει την απώλεια των αισθήσεων.[2]
Αυχενική εξάρθρωση
Δεν απαιτεί ιδιαίτερο εξοπλισμό και αποδίδει μη μολυσμένους ιστούς από χημικές ουσίες. Η απώλεια της λειτουργίας του φλοιού με την αυχενική εξάρθρωση είναι ταχεία και λαμβάνει χώρα εντός 5 έως 10 δευτερόλεπτων. Η εξάρθρωση πρέπει να γίνεται μόνο όταν ο αριθμός των ζώων είναι σχετικά μικρός, για την αποφυγή του ανθρώπινου λάθους.[1,3]
Τα ζώα πρέπει να έχουν αναισθητοποιηθεί πριν την αυχενική εξάρθρωση, εκτός αν αυτό επεμβαίνει στο επιστημονικό αποτέλεσμα της μελέτης. Η διαδικασία αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί σε τρωκτικά βάρους μικρότερου από 200g και ο εμπορικός εξοπλισμός πρέπει να χρησιμοποιείται σε βαρύτερους αρουραίους (> 200 g). Απαραίτητη όμως, είναι η εκπαίδευση, ώστε η εξάρθρωση να είναι αυχενική και όχι σε σημείο χαμηλότερο της σπονδυλικής στήλης. Στο τέλος της διαδικασίας βασικό είναι να ελεγχτεί το σπάσιμο του λαιμού με ψηλάφηση των σπονδύλων. Εάν δεν παρατηρείται επαρκής διαχωρισμός, μια εφεδρική μέθοδος, όπως ο αποκεφαλισμός ή η έκθεση σε υψηλές συγκεντρώσεις CO2, πρέπει να λαμβάνει χώρα αμέσως.[1,2,4]
Αποκεφαλισμός
Ο αποκεφαλισμός θεωρείται υπό προϋποθέσεις αποδεκτή μέθοδος ευθανασίας. Η χρήση της αναισθησίας πριν από τον αποκεφαλισμό συμβάλλει στην αποδοχή του ως μέθοδος και πραγματοποιείται εύκολα σε αρουραίους και ποντίκια.[2]
Συζήτηση στην επιστημονική βιβλιογραφία έχει επέλθει καθώς κάποιο χρονικό διάστημα της υπολειπόμενης συνείδησης βιώνεται από το κομμένο κεφάλι του ζώου. Αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκέφαλου παραμένει σταθερή για 13-14 δευτερόλεπτα μετά τον αποκεφαλισμό, κάποιοι υποστήριξαν πως οι αρουραίοι πιθανόν να χάνουν τις αισθήσεις τους σε ένα πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα.[1,2]
Εξειδικευμένοι λαιμοτόμοι τρωκτικών είναι διαθέσιμοι και πρέπει να διατηρούνται καθαροί, σε καλή κατάσταση με κοφτερές λεπίδες. Ωστόσο, στην προκειμένη μέθοδο πρέπει να ληφθεί υπόψη το άγχος που δημιουργείται λόγω του χειρισμού και της συγκράτησης.[2]
Εστιασμένη δέσμη ακτινοβολίας μικροκυμάτων
Η εστιασμένη δέσμη ακτινοβολίας μικροκυμάτων είναι αποδεκτή από το AVMA και παράγεται από ένα επαγγελματικά σχεδιασμένο μηχάνημα για την ευθανασία των ζώων. Προτιμάται όταν απαιτείται άμεση καθήλωση των μεταβολιτών του εγκεφάλου.[1]
Ευθανασία της εγκύου
Όταν τα έμβρυα δεν απαιτούνται για τη μελέτη, η μέθοδος που επιλέγεται για την έγκυο μητέρα θα πρέπει να εξασφαλίζει την ταχεία εγκεφαλική ανοξία στο έμβρυο με την ελάχιστη διαταραχή στο περιβάλλον της μήτρας. Συνιστάται αναισθησία ακολουθούμενη από έκθεση σε CO2, με ή χωρίς αυχενική εξάρθρωση της μητέρας. Ο θάνατος της μητέρας πρέπει να επαληθεύεται μετά την ευθανασία.[2,3]
Επιβεβαίωση του θανάτου
Η ευθανασία πρέπει να εξασφαλίζει το θάνατο του ζώου, για αυτό κρίνεται απαραίτητη η χρήση μιας δευτερογενούς μεθόδου ευθανασίας. Αυτές συνήθως είναι η αυχενική εξάρθρωση, ο αποκεφαλισμός, η συλλογή των ιστών (εφόσον διαβεβαιώνεται ότι το ζώο δεν θα ανακάμψει) είτε η αφαίμαξη.[4]
Ο θάνατος πρέπει να επιβεβαιωθεί πριν την αποκομιδή του ζώου. Ο συνδυασμός των κριτηρίων είναι η πιο αξιόπιστη επιβεβαίωση του θανάτου, συμπεριλαμβανομένης της έλλειψης παλμών, αναπνοής, του αντανακλαστικού του κερατοειδούς, την ανταπόκριση στο τσίμπημα του δακτύλου, την αδυναμία ακοής ήχων του αναπνευστικού και του καρδιακού παλμού με τη χρήση στηθοσκοπίου, το γκριζάρισμα των βλεννογόνων και την νεκρική ακαμψία. Κανένα από αυτά τα σημάδια από μόνο του δεν επιβεβαιώνει το θάνατο., εκτός από την νεκρική ακαμψία.[1,6]
Αποκομιδή
Η αποκομιδή του νεκρού σώματος είτε μελών του ζώου που δεν αποτεφρώνονται άμεσα είτε είναι διαφορετικά διατεθειμένα απαιτεί τοποθέτηση σε πλαστική σακούλα και σήμανση της. Η σήμανση περιλαμβάνει το όνομα του υπεύθυνου ερευνητή, την ημερομηνία που έγινε η ευθανασία, το όνομα του χειριστή της ευθανασίας και το τηλέφωνο επικοινωνίας του εργαστηρίου.[4]
Βιβλιογραφία
Ο όρος ευθανασία έχει ελληνικές ρίζες και προέρχεται από το «ευ» που σημαίνει «καλό» και τη λέξη θάνατος. Η ευθανασία όμως, όπως ορίζεται από τον οδηγό για τη φροντίδα και τη χρήση των ζώων εργαστηρίου είναι μια διαδικασία επαγωγής ενός ανώδυνου θανάτου. Επιτυγχάνεται με μεθόδους που πρoκαλούν ταχεία απώλεια των αισθήσεων και θάνατο, με τρόπο που ελαχιστοποιεί ή εξαλείφει τον πόνο και την δυσφορία. Ένας «καλός» θάνατος ισοδυναμεί με έναν μη βάναυσο τερματισμό της ζωής ενός ζώου. Είναι μια πράξη απαραίτητή και αποδεκτή από τις πτυχές της κτηνιατρικής και από πολλές πτυχές επιστημονικών διαδικασιών που αφορούν τα ζώα.[1,2,3,4]
Στη βιοϊατρική έρευνα χρησιμοποιούνται ποικίλα ζωικά πρότυπα, για την ευθανασία των οποίων υπάρχουν ειδικές μέθοδοι. Η μέθοδος ευθανασίας επιλέγεται ανάλογα με το είδος του ζώου και βασίζεται στις ανατομικές ιδιαιτερότητες του και στη φυσιολογία του. Ωστόσο, οι γενικές αρχές για μια ανώδυνη ευθανασία σε όλα τα είδη έχουν συνοψιστεί από το Διεθνές Συμβούλιο για την Επιστήμη των Ζώων Εργαστηρίου (IACUC).[2,4]
Όταν η απόφαση για ευθανασία έχει παρθεί, πέραν της ελαχιστοποίησης του πόνου, της δυσφορίας και των αρνητικών επιπτώσεων στο ζώο, υφίσταται επίσης ένα σημαντικό ζήτημα ηθικής. Υπάρχει ευθύνη προς την ευθανασία ενός ζώου και πρέπει να γίνεται με το μεγαλύτερο βαθμό σεβασμού. Όταν η ευθανασία θεωρείται αναγκαία ή αναπόφευκτή, η τεχνική οφείλει να οδηγεί σε ταχεία απώλεια των αισθήσεων ακολουθούμενη από καρδιακή είτε αναπνευστική ανακοπή και τελικά απώλεια της εγκεφαλικής λειτουργίας. Επιπρόσθετα, ο χειρισμός των ζώων και η τεχνική της ευθανασίας πρέπει να ελαχιστοποιούν την δυσφορία του ζώου, πριν την απώλεια των αισθήσεων. Οι βελτιώσεις εποπτείας του προγράμματος (POE) αναγνωρίζουν και επισημαίνουν ότι η απόλυτη απουσία του πόνου και της δυσφορίας δεν μπορούν να επιτευχθούν πάντα. Η μέθοδος της ευθανασίας πρέπει να ακολουθεί τις κατευθυντήριες γραμμές του AVMA (American Veterinary Medical Association), εκτός εάν η εξαίρεση έχει εγκριθεί από την IACUC (Intuitional Animal Care and Use Committee) κι εξασφαλίζεται από μια δευτερεύουσα φυσική μέθοδο.[1,4]
Εκπαίδευση
Η ευθανασία πρέπει να πραγματοποιείται από προσωπικό κατάλληλα εκπαιδευμένο, ιδιαίτερα στις φυσικές μεθόδους. Το προσωπικό λαμβάνει ACUC (Animal Care and Use Committee) έγκριση ευθανασίας και οι τεχνικές του ικανότητες πρέπει να πιστοποιούνται από εξουσιοδοτημένο προσωπικό της OLAC (Office of Laboratory Animal Care) πριν εκτελέσει την διαδικασία.[5]
Είναι ευθύνη του κύριου ερευνητή να διαβεβαιώσει ότι τα πρόσωπα που πραγματοποιούν ευθανασία είναι κατάλληλα εκπαιδευμένα και εποπτεύονται, ώστε να εξασφαλιστεί ένας υψηλός βαθμός τεχνικής επάρκειας. Όλα τα άτομα που εκτελούν την ευθανασία ως μέρος ενός ερευνητικού προγράμματος θα πρέπει να αναγράφονται στο εγκεκριμένο πρωτόκολλο. Ακόμα οφείλουν να αναγνωρίζουν και να επιβεβαιώνουν τον θάνατο των ζωικών ειδών, με τα οποία ασχολούνται. Η τακτική παρακολούθηση μετά την έγκριση της εξέτασης κρίνεται απαραίτητη.[2,6]
Κριτήρια μεθόδων ευθανασίας
Κατά την αξιολόγηση των μεθόδων της ευθανασίας, η ΡΟΕ έλαβε υπόψη τα ακόλουθα κριτήρια:
1) την ικανότητα πρόκλησης απώλειας των αισθήσεων και του θανάτου, με τον ελάχιστο πόνο και ανησυχία
2) τον χρόνο που απαιτείται για να επιφέρει την απώλεια των αισθήσεων
3) την ασφάλεια του προσωπικού
4) την αξιοπιστία
5) την μη αντιστρεψιμότητα
6) την συμβατότητα με την προβλεπόμενη χρήση των ζώων και τον σκοπό
7) το συναισθηματικό αντίκτυπο σε παρατηρητές ή χειριστές
8) την συμβατότητα με την επακόλουθη εκτίμηση της εξέταση, ή την χρήση του ιστού
9) την διαθεσιμότητα των φαρμάκων και της κατάχρησης από το ανθρώπινο δυναμικό
10) την συμβατότητα με το είδος, την ηλικία και την κατάσταση της υγείας του
11) την ικανότητα να διατηρεί τον εξοπλισμό σε καλή κατάσταση λειτουργίας
12) την ασφάλεια των αρπακτικών είτε των πτωματοφάγων, ώστε να μην καταναλώνουν τα λείψανα των ζώων
13) νομικές απαιτήσεις και περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τον τρόπο ή τη διάθεση των λειψάνων του ζώου. [1,6]
Επίσης σημαντικό για την ευημερία του ζώου είναι η μέθοδος ευθανασίας να απαιτεί την ελάχιστη συγκράτηση του ζώου και ταυτόχρονα να θεωρείται απλή στον χειρισμό, ασφαλή και αν είναι δυνατόν να είναι αισθητικά αποδεκτή για τον χειριστή.[6]
Πίνακας 1.1: Μέθοδοι θανάτου με ανθρωπιά και ευθανασία σε μύες και επίμυες [2]
Οι παράγοντες ευθανασίας που προκαλούν το θάνατο βασίζονται σε τρεις βασικούς μηχανισμούς. Την άμεση καταστολή των νευρώνων που είναι αναγκαίοι για τη διατήρηση της λειτουργικότητας, την υποξία, και τη φυσική διακοπή της εγκεφαλικής δραστηριότητας. Όπως έχει προαναφερθεί, η διαδικασία της ευθανασίας θα πρέπει να ελαχιστοποιήσει ή να εξαλείψει τον πόνο, το άγχος και την δυσφορία, πριν από την απώλεια των αισθήσεων. Η απώλεια των αισθήσεων είναι αποτέλεσμα αυτών των μηχανισμών και μπορεί να συμβεί με διαφορετικούς χρονικά ρυθμούς. Η καταλληλότητα του συγκεκριμένου παράγοντα ή μεθόδου εξαρτάται από το εάν ένα ζώο βιώνει το αίσθημα της αγωνίας.[1]
Η υποξία συνήθως επιτυγχάνεται εκθέτοντας τα ζώα σε υψηλές συγκεντρώσεις αερίων που εκτοπίζουν το οξυγόνο (Ο2). Τα αέρια αυτά είναι το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), άζωτο (Ν2) ή αργό (Ar). Διαφορετικά η υποξία συμβαίνει από έκθεση σε μονοξείδιο του άνθρακα (CO), το οποίο εμποδίζει την πρόσληψη του Ο2 από τα ερυθροκύτταρα. Μια Χημικές Συνιστούνται Μη αποδεκτές Αποδεκτές Αποδεκτές με επιφυλάξεις Εισπνεόμενα Ενέσιμα Εισπνεόμενα Εισπνεόμενα διοξείδιο του άνθρακα άλας πεντοβαρβιτόνης ενδοπεριτοναϊκά ισοφλουράνιο υδροκυάνιο μονοξείδιο του άνθρακα άζωτο χλωροφόρμιο άλλα Φυσικές Συνιστούνται Μη αποδεκτές Αποδεκτές Μη αποδεκτές Δεν συνιστούνται Εξάρθρωση (αποδεκτή, ενδεχομένως απάνθρωπη μέθοδος για ζώα βαρύτερα από 150g χωρίς προηγούμενη αναισθησία) Αποκεφαλισμός Αναισθητοποίηση και αφαίμαξη Ακτινοβολία μικροκυμάτων Αποσυμπίεση Ασφυξία Ταχεία ψύξη άλλη μέθοδος επαγωγής έμμεσης υποξίας είναι η αφαίμαξη. Είναι ένας τρόπος για να εξασφαλίσει το θάνατο σε ένα ζώο που έχει ήδη χάσει τις αισθήσεις του είτε είναι ετοιμοθάνατο. Όπως και σε άλλες μεθόδους ευθανασίας, ορισμένα ζώα μπορεί να εμφανίζουν κινητική δραστηριότητα ή σπασμούς μετά την απώλεια των αισθήσεων. Η αντανακλαστική δραστηριότητα δεν είναι όμως συνειδητά αντιληπτή από το ζώο.[1]
Χημικοί μέθοδοι
Παρεντερική χορήγηση
Η ευθανασία που επιτυγχάνεται με τη χορήγηση ενέσιμων ουσιών είναι από τις πιο ταχείες και αξιόπιστες μεθόδους. Θεωρείτε η πιο επιθυμητή μέθοδος διότι μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς την πρόκληση αγωνίας, φόβου είτε δυσφορίας. Η κατάλληλη χορήγηση των αποδεκτών ενέσιμων ουσιών οδηγεί σε ευθανασία με ομαλή απώλεια των αισθήσεων, πριν προηγηθεί η παύση της καρδιακής και/ή αναπνευστικής λειτουργίας Συμπερασματικά η ευθανασία των ζωικών προτύπων με τη χορήγηση ενέσιμων ουσιών επιτυγχάνουν την ελαχιστοποίηση του πόνου και τη δυσφορία των ζώων που υπόκεινται σε ευθανασία.[1,2]
Πρέπει όμως να υπάρχει υψηλή επίγνωση της επιτακτικής ανάγκης για την ασφάλεια του προσωπικού κατά τη χρήση ενέσιμων παραγόντων ευθανασίας. Έχει αποδεδειχθεί πως οι τραυματισμοί από βελόνες που αφορούν αυτά τα φάρμακα επιφέρουν ανεπιθύμητες ενέργειες (στο 41,6% του χρόνου) με ένα ποσοστό 17% από αυτές να είναι συστηματικές και σοβαρές.[1,3]
Τα βαρβιτουρικά και τα παράγωγα του βαρβιτουρικού οξέος
Τα ενέσιμα βαρβιτουρικά δρουν γρήγορα και ομαλά, με τελικό αποτέλεσμα την αναισθητοποίηση των τρωκτικών. Όταν υπάρχει η δυνατότητα καθετηριασμού φλεβικού αγγείου, η ενδοφλέβια χορήγηση προτιμάται, αλλά και η ενδοπεριτοναϊκή είναι πολύ πρακτική. Κατά την ενδοπεριτοναϊκή χορήγηση, ο πόνος που προκαλείται ενδέχεται να σχετίζεται με τις ενέσεις μέσω της ενδοπεριτοναϊκής διαδρομής, αλλά ο βαθμός του πόνου και οι μέθοδοι ελέγχου του δεν έχουν ακόμα οριστεί. Η δόση της ευθανασίας είναι κατά γενικό κανόνα τρείς φορές η αναισθητική δόση. Το πιο συχνό χρησιμοποιούμενο βαρβιτουρικό στα διάφορα είδη τρωκτικών είναι η πεντοβαρβιτάλη και προτιμάται για την ταχεία δράση της, την αποτελεσματικότητα της και την μακρά διάρκεια ζωής της.[1,5]
Συχνά χρησιμοποιούνται ενέσιμα βαρβιτουρικά σε συνδυασμό με τοπικά αναισθητικά και αντισπασμωδικά. Η επαρκής δόση βαρβιτουρικών θεωρείται το πιο σημαντικό στοιχείο αυτών των συνδυασμών.[1]
Συνδυασμοί αποδεσμευτικών παραγόντων
Θανατηφόρες δόσεις αποδεσμευτικών παραγόντων όπως η κεταμίνη χρησιμοποιούνται συνήθως σε χώρους εργαστήριου. Σε μερικά είδη, η κεταμίνη μπορεί από μόνη της να οδηγήσει σε διεγερτική δραστικότητα, πριν από την καταστολή και την απώλεια των αισθήσεων. Στα τρωκτικά, η κεταμίνη και παρόμοιοι διαχωριστικοί παράγοντες θα πρέπει να χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με έναν αγωνιστή Α2-αδρενεργικών υποδοχέων, όπως η ξυλαζίνη, οι βενζοδιαζεπίνες και η διαζεπάμη.[1]
Εισπνεόμενοι παράγοντες
Τα εισπνεόμενα αναισθητικά όπως το αλοθάνιο, ισοφλουράνιο, σεβοφλουράνιο ή δεσφλουράνιο, με ή χωρίς N2O, είναι υπό όρους αποδεκτά για την ευθανασία εργαστηριακών τρωκτικών. Αντίθετα, το υποξείδιο του αζώτου δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί από μόνο του. Οι παράγοντες αυτοί χρησιμεύουν σε περιπτώσεις όπου η φυσική συγκράτηση είναι είτε δύσκολή είτε αδύνατη. Όταν για την ευθανασία των ζώων επιλέγεται η χρήση των πτητικών αναισθητικών, τότε αυτά παρέχονται μέσω ειδικού εξατμιστήρα ή θαλάμου αναισθησίας. Η έκθεση των ζώων θα πρέπει να είναι παρατεταμένη σε υψηλές συγκεντρώσεις πτητικών αναισθητικών ακολουθώντας τις κατευθυντήριες οδηγίες ευθανασίας.[2,4]
Παρά την ποικιλία των διαθέσιμων εισπνεόμενων αναισθητικών, το ισοφλουράνιο εφαρμόζεται συχνότερα. Έχει την ικανότητα ταχείας επαγωγής και επηρεάζει ελάχιστα τα ηπατικά μικροσωματικά ένζυμα, με αποτέλεσμα την μικρή παρέμβαση του στο μεταβολισμό των φαρμάκων και των τοξικολογικών μελετών.[4]
Διοξείδιο του άνθρακα (CO2)
Το CO2 είναι μια ευρέως χρησιμοποιούμενη μέθοδος για την ευθανασία των τρωκτικών, ιδιαίτερα όταν εμπλέκεται μεγάλος αριθμός ζώων. Οι κατευθυντήριες οδηγίες του AVMA θεωρούν το CO2 ως αποδεκτή μέθοδος υπό όρους, οι οποίοι αναφέρονται παρακάτω. Ωστόσο λιγότερες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί σχετικά με τη χρήση CO2 για την ευθανασία των μυών, παρόλα αυτά φαίνεται ότι οι μύες παρουσιάζουν παρόμοια όριο ανοχής με τους επίμυες. Οι ηθικές αρχές για οποιαδήποτε χρήση του CO2 πρέπει να επανεξετάζονται διεξοδικά από την ACUC, λαμβάνοντας υπόψη τα πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα σε αυτό το ταχέως εξελισσόμενο τομέα.[2,7]
Το CO2 για ευθανασία παρέχεται μόνο ως συμπιεσμένο αέριο σε φιάλες, επιτρέποντας με ακρίβεια τη ρύθμιση της ροής και της συγκέντρωσης του στο θάλαμο ευθανασίας. Η χρήση του με άλλες μεθόδους όπως ξηρό πάγο, πυροσβεστήρα είτε με χημικά μέσα δεν είναι αποδεκτή. Η ροή του CO2 πρέπει να παρακολουθείται για να διασφαλιστεί ότι το CO2 δεν εκτοπίζει τον αέρα κατά περισσότερο από 10-30% του όγκου του θαλάμου ανά λεπτό.[1,2,8,9]
Ο τύπος για τον υπολογισμό του ρυθμού ροής είναι:
Όγκος (σε L)= (ύψος σε cm)×(πλάτος σε cm)×(μήκος σε cm)/ 1000 και
η Μέγιστη αποδεκτή ροή: ( όγκος του κλουβιού σε L)×0,3.[4]
Όπως και με άλλους εισπνεόμενους παράγοντες, ο χρόνος για την απώλεια των αισθήσεων με CO2 εξαρτάται από το ρυθμό μετατόπισης, τον όγκο του δοχείου και την συγκέντρωση που χρησιμοποιείται.[1]
Ο θάλαμος ευθανασίας καλό είναι να παραμένει καθαρός, να έχει διαφανές παράθυρο είτε να έχει ένα καπάκι για την παρατήρηση των ζώων. Το καπάκι πρέπει ασφαλίζεται και ο θάλαμος ευθανασίας να εξαερίζεται από το επάνω μέρος, ώστε ο ελαφρύτερος αέρας να μετατοπίζεται από το βαρύτερο CO2. [1,8]
Οι μύες και οι επίμυες δεν πρέπει να υπόκεινται σε ευθανασία ταυτόχρονα μέσα στον ίδιο θάλαμο. Η IACUC αποθαρρύνει έντονα την ανάμειξη τρωκτικών από διαφορετικά κλουβιά λίγο πριν από την ευθανασία με CO2, με σκοπό να αποτραπεί η δυσφορία και ιδίως η διαμάχη μεταξύ ενήλικων τρωκτικών. Επίσης ο θάλαμος δεν πρέπει να είναι υπερπληθυσμιακός, αλλά να επιτρέπει τις φυσιολογικές κινήσεις σε όλα τα ζώα. Για την περαιτέρω μείωση της δυσφορίας, η ευθανασία θα πρέπει να γίνεται σε δωμάτιο που δεν στεγάζονται ζώα ώστε να μην έρχονται σε άμεση επαφή με άλλα ζώα. Και αν δεν μπορεί να διεξαχθεί στο κλουβί στέγασης, οι θάλαμοι θα πρέπει να εκκενώνονται και να καθαρίζονται μεταξύ των χρήσεων. Ο καθαρισμός είναι αναγκαίος για την απομάκρυνση των οσμών, όπως των φερομόνων που μπορούν να προκαλέσουν αγωνία στην επόμενη ομάδα ζώων.[1,2]
Η συνιστώμενη διαδικασία βάση του AVMA 2013 είναι η τοποθέτηση των τρωκτικών σε θάλαμο που περιέχει αέρα δωματίου και στη συνέχεια βαθμιαία εισαγωγή του CO2 και όχι σε έναν ήδη γεμάτο θάλαμο με CO2. Έχει βρεθεί ότι όταν οι αρουραίοι τοποθετήθηκαν σε ένα θάλαμο που περιέχει υψηλή συγκέντρωση του CO2 (άνω του 50%), εμφάνισαν τουλάχιστον 10-15 δευτερόλεπτα πόνου στους ανώτερους αεραγωγούς πριν την απώλεια των αισθήσεων τους. Ενώ εάν τα ζώα τοποθετηθούν σε έναν θάλαμο όπου σταδιακά αυξάνεται η συγκέντρωση του CO2, θα εμφανίσουν αποστροφή σε ένα ορισμένο επίπεδο και Εικόνα 1.2: Θάλαμος ευθανασίας[9] μπορεί ακόμα να εμφανίσουν ''air hunger’’ ή δύσπνοια, που είναι μια δυσάρεστη κατάσταση (και στους ανθρώπους, αναφέρεται και ως εξαιρετικά οδυνηρή). Αυτό μπορεί επίσης να είναι ένα σοβαρό πρόβλημα ευζωίας.[1,3,10]
Η εικόνα που προκύπτει είναι ότι οι χαμηλότερες συγκεντρώσεις μπορεί να είναι αγχωτικές χωρίς όμως να είναι επώδυνες, ενώ οι υψηλές συγκεντρώσεις είναι και επώδυνες και αγχωτικές, παρόλο που ο χρόνος απώλειας των αισθήσεων είναι σύντομος. Η γενική άποψη είναι να αποφεύγεται ή να ελαχιστοποιείται ο πόνος και η δυσφορία με στόχο να εξασφαλιστεί η ταχεία απώλεια των αισθήσεων. Για αυτό το λόγο προτιμάται ένας '' ήπιος'' θάνατος που διαρκεί περισσότερο από έναν γρήγορο, αλλά και πιο οδυνηρό [1,4,10]
Σύμφωνα με το Πανεπιστήμιο του Duke στο πρόγραμμα του 2014 για την φροντίδα των ζώων, το CO2 θα πρέπει να θεωρείται κατάλληλο μόνο όταν η ηλικία των τρωκτικών είναι 15 ημερών και άνω. Τα νεογνά και τα έμβρυα των μυών και των επίμυων παρουσιάζουν εξαιρετική ανοχή στο CO2, λόγω των υψηλών επιπέδων εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης. Συγκεκριμένα τα νεογνά κάτω των 15 ημερών είναι ανθεκτικά στην υποξία και μπορεί η ευθανασία τους με CO2 να διαρκέσει έως 50 λεπτά ή και περισσότερο. Ακόμα μπορεί να κοιμηθούν κατά τη διάρκεια της έκθεσης στο CO2, γεγονός που δίνει την εντύπωση πως είναι νεκρά, ενώ στην πραγματικότητα κοιμούνται. Σε γενικές γραμμές, η IACUC δεν εγκρίνει το CO2 ως μοναδική μέθοδο ευθανασίας για τα έμβρυα και νεογνά ποντικού και αρουραίου. [4,8]
Από την άλλη πλευρά, οι οδηγίες του AVMA αναφέρουν ότι ο απαιτούμενος χρόνος θανάτου για τους επίμυες και τους μύες που εκτέθηκαν σε 100% CO2 την ημέρα της γέννησης τους, ήταν 35 και 50 λεπτά αντίστοιχα. Συνεπώς θα πρέπει να παρέχεται επαρκής χρόνος έκθεσης στο CO2 είτε μια συμπληρωματική μέθοδος (π.χ. αυχενική εξάρθρωση είτε αποκεφαλισμός). Σε ηλικία των 10 ημερών, ο χρόνος έκθεσης στα 5 λεπτά ήταν επαρκής για να επιφέρει τον θάνατο.[1]
Η επιβεβαίωση του θανάτου μετά την έκθεση στο CO2 έχει μεγάλη σημασία. Ο θάνατος είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί με τη φυσική εξέταση και να εξασφαλιστεί από μια συμπληρωματική φυσική μέθοδο. Βέβαια η εκτέλεση της συμπληρωματικής ή δευτερεύουσας μεθόδου ευθανασίας μπορεί να θεωρηθεί περιττή εάν ο θάλαμος και η διαδικασία ευθανασίας είναι βαθμονομημένα και επικυρωμένα. Αν ένα ζώο δεν είναι νεκρό, η ευθανασία με το CO2 θα πρέπει να ακολουθείται από μια άλλη μέθοδο. Η προσθήκη O2 σε CO2 παρατείνει το χρόνο θανάτου και μπορεί να κάνει περίπλοκο τον προσδιορισμό των αισθήσεων, ενώ δεν φαίνεται να υπάρχει κάποιο πλεονέκτημα από τον συνδυασμό του O2 με το CO2.[1,11]
Το διοξείδιο του άνθρακα έχει τη δυνατότητα να επιφέρει αγωνία στα ζώα μέσω τριών διαφορετικών μηχανισμών. Ένας από αυτούς είναι ο πόνος που οφείλεται στο σχηματισμό του ανθρακικού οξέος στο αναπνευστικό σύστημα και στις οφθαλμικές μεμβράνες. Άλλος είναι το αίσθημα της δύσπνοιας που προέρχεται με την παραγωγή του λεγόμενου “air hunger’’, και με την άμεση διέγερση των διαύλων ιόντων μέσα στην αμυγδαλή, η οποία συνδέεται με την απόκριση φόβου.[1]
Μονοξείδιο του άνθρακα (CO)
Το μονοξείδιο του άνθρακα είναι ένα άχρωμο, άοσμο μη εύφλεκτο και μη εκρηκτικό αέριο σε συγκεντρώσεις μικρότερες του 12%. Συνήθως δεν χρησιμοποιείται σε εργαστήρια ζώων, παρόλο που η χορήγηση του CO είναι αποδεκτή ως μέθοδος ευθανασίας τρωκτικών. Ως δηλητηριώδες αέριο προξενεί θανατηφόρο υποξία και ο θάνατος επέρχεται ταχύτατα αν οι συγκεντρώσεις που χρησιμοποιούνται είναι από 4% έως 6%. Η εύκολη σύνδεση του με την αιμοσφαιρίνη εμποδίζει την απορρόφηση του O2 από τα ερυθροκύτταρα, οδηγώντας στο σχηματισμό της δεοξυαιμοσφαιρίνης. Το μειονέκτημα του είναι ότι το CO είναι ένα αποκρουστικό αέριο για τα εργαστηριακά τρωκτικά και το ίδιο μπορεί να ισχύει και για άλλα είδη ζώων εργαστηρίου. Ο ηλεκτρικός εξοπλισμός που έχει εκτεθεί σε (πχ. φώτα και ανεμιστήρες) πρέπει να μην προκαλεί σπίθες και να είναι αντιεκρηκτικός και να λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα για την πρόληψη και τον έλεγχο της έκθεσης του προσωπικού. Το προσωπικό που χρησιμοποιεί το CO πρέπει να εκπαιδεύεται προσεκτικά στη χρήση του και πρέπει να κατανοεί τους κινδύνους και τους περιορισμούς του.[1]
Φυσικές μέθοδοι
Οι φυσικές μέθοδοι που αναφέρονται συνιστώνται όταν προβλέπεται ιστολογική είτε φαρμακολογική ανάλυση και μπορεί να περιλαμβάνουν τη χρήση αιχμηρών μέσων. Η επιλογή του μέσου πρέπει να είναι κατάλληλη για το μέγεθος και την ανατομική διάπλαση του ζώου.[2,3]
Σε πολλές περιπτώσεις η χρήση εξειδικευμένου εξοπλισμού, όπως η προσαρμοσμένη γκιλοτίνα είτε ένα ψαλίδι εντεροτομίας θα αποδώσουν καλύτερα από τα συμβατικά ψαλίδια, μαχαίρια και νυστέρια. Κάθε εργαστήριο πρέπει να μεριμνήσει για την ορθή περιοδική αξιολόγηση και το ακόνισμα ή την αντικατάσταση του εξοπλισμού για να παρέχει την σωστή λειτουργία τους.[6]
Αφαίμαξη
Τα ζώα πρέπει να βρίσκεται σε κατάσταση απώλειας των αισθήσεων (π.χ., βαθιά αναισθησία) πριν από την αφαίμαξη. Η νάρκωση πριν από την αφαίμαξη δεν εξασφαλίζει την απώλεια των αισθήσεων.[2]
Αυχενική εξάρθρωση
Δεν απαιτεί ιδιαίτερο εξοπλισμό και αποδίδει μη μολυσμένους ιστούς από χημικές ουσίες. Η απώλεια της λειτουργίας του φλοιού με την αυχενική εξάρθρωση είναι ταχεία και λαμβάνει χώρα εντός 5 έως 10 δευτερόλεπτων. Η εξάρθρωση πρέπει να γίνεται μόνο όταν ο αριθμός των ζώων είναι σχετικά μικρός, για την αποφυγή του ανθρώπινου λάθους.[1,3]
Τα ζώα πρέπει να έχουν αναισθητοποιηθεί πριν την αυχενική εξάρθρωση, εκτός αν αυτό επεμβαίνει στο επιστημονικό αποτέλεσμα της μελέτης. Η διαδικασία αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί σε τρωκτικά βάρους μικρότερου από 200g και ο εμπορικός εξοπλισμός πρέπει να χρησιμοποιείται σε βαρύτερους αρουραίους (> 200 g). Απαραίτητη όμως, είναι η εκπαίδευση, ώστε η εξάρθρωση να είναι αυχενική και όχι σε σημείο χαμηλότερο της σπονδυλικής στήλης. Στο τέλος της διαδικασίας βασικό είναι να ελεγχτεί το σπάσιμο του λαιμού με ψηλάφηση των σπονδύλων. Εάν δεν παρατηρείται επαρκής διαχωρισμός, μια εφεδρική μέθοδος, όπως ο αποκεφαλισμός ή η έκθεση σε υψηλές συγκεντρώσεις CO2, πρέπει να λαμβάνει χώρα αμέσως.[1,2,4]
Αποκεφαλισμός
Ο αποκεφαλισμός θεωρείται υπό προϋποθέσεις αποδεκτή μέθοδος ευθανασίας. Η χρήση της αναισθησίας πριν από τον αποκεφαλισμό συμβάλλει στην αποδοχή του ως μέθοδος και πραγματοποιείται εύκολα σε αρουραίους και ποντίκια.[2]
Συζήτηση στην επιστημονική βιβλιογραφία έχει επέλθει καθώς κάποιο χρονικό διάστημα της υπολειπόμενης συνείδησης βιώνεται από το κομμένο κεφάλι του ζώου. Αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκέφαλου παραμένει σταθερή για 13-14 δευτερόλεπτα μετά τον αποκεφαλισμό, κάποιοι υποστήριξαν πως οι αρουραίοι πιθανόν να χάνουν τις αισθήσεις τους σε ένα πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα.[1,2]
Εξειδικευμένοι λαιμοτόμοι τρωκτικών είναι διαθέσιμοι και πρέπει να διατηρούνται καθαροί, σε καλή κατάσταση με κοφτερές λεπίδες. Ωστόσο, στην προκειμένη μέθοδο πρέπει να ληφθεί υπόψη το άγχος που δημιουργείται λόγω του χειρισμού και της συγκράτησης.[2]
Εστιασμένη δέσμη ακτινοβολίας μικροκυμάτων
Η εστιασμένη δέσμη ακτινοβολίας μικροκυμάτων είναι αποδεκτή από το AVMA και παράγεται από ένα επαγγελματικά σχεδιασμένο μηχάνημα για την ευθανασία των ζώων. Προτιμάται όταν απαιτείται άμεση καθήλωση των μεταβολιτών του εγκεφάλου.[1]
Ευθανασία της εγκύου
Όταν τα έμβρυα δεν απαιτούνται για τη μελέτη, η μέθοδος που επιλέγεται για την έγκυο μητέρα θα πρέπει να εξασφαλίζει την ταχεία εγκεφαλική ανοξία στο έμβρυο με την ελάχιστη διαταραχή στο περιβάλλον της μήτρας. Συνιστάται αναισθησία ακολουθούμενη από έκθεση σε CO2, με ή χωρίς αυχενική εξάρθρωση της μητέρας. Ο θάνατος της μητέρας πρέπει να επαληθεύεται μετά την ευθανασία.[2,3]
Επιβεβαίωση του θανάτου
Η ευθανασία πρέπει να εξασφαλίζει το θάνατο του ζώου, για αυτό κρίνεται απαραίτητη η χρήση μιας δευτερογενούς μεθόδου ευθανασίας. Αυτές συνήθως είναι η αυχενική εξάρθρωση, ο αποκεφαλισμός, η συλλογή των ιστών (εφόσον διαβεβαιώνεται ότι το ζώο δεν θα ανακάμψει) είτε η αφαίμαξη.[4]
Ο θάνατος πρέπει να επιβεβαιωθεί πριν την αποκομιδή του ζώου. Ο συνδυασμός των κριτηρίων είναι η πιο αξιόπιστη επιβεβαίωση του θανάτου, συμπεριλαμβανομένης της έλλειψης παλμών, αναπνοής, του αντανακλαστικού του κερατοειδούς, την ανταπόκριση στο τσίμπημα του δακτύλου, την αδυναμία ακοής ήχων του αναπνευστικού και του καρδιακού παλμού με τη χρήση στηθοσκοπίου, το γκριζάρισμα των βλεννογόνων και την νεκρική ακαμψία. Κανένα από αυτά τα σημάδια από μόνο του δεν επιβεβαιώνει το θάνατο., εκτός από την νεκρική ακαμψία.[1,6]
Αποκομιδή
Η αποκομιδή του νεκρού σώματος είτε μελών του ζώου που δεν αποτεφρώνονται άμεσα είτε είναι διαφορετικά διατεθειμένα απαιτεί τοποθέτηση σε πλαστική σακούλα και σήμανση της. Η σήμανση περιλαμβάνει το όνομα του υπεύθυνου ερευνητή, την ημερομηνία που έγινε η ευθανασία, το όνομα του χειριστή της ευθανασίας και το τηλέφωνο επικοινωνίας του εργαστηρίου.[4]
Βιβλιογραφία
1. American Veterinary Medical Association (AVMA) (2013). AVMA Guidelines for
the Euthanasia of Animals: 2013 Edition,
(https://www.avma.org/kb/policies/documents/euthanasia.pdf).
2. CCAC guidelines on: euthanasia of animals used in science 2010
3. Bayne K., Turner P. V, Laboratory Animal Welfare, Elsevier, USA, 2014, ISBN:
978-0-12-385103-1
4. Duke University & Duke University Medical Center Animal Care & Use Program
Policy, Euthanasia of rodents, 2012,
(http://vetmed.duhs.duke.edu/PDF/Policies/Animal%20Use%20Policies/policy_on_e
uthanasia.pdf)
5. University of California, Berkeley, Euthanasia Guidelines, Animal Care and Use
Program,(http://www.acuc.berkeley.edu/guidelines/euthanasia.pdf)
6. The University of Texas at Austin, Guidelines for the Humane Euthanasia of
Laboratory Animals, Institutional Animal Care and Use Committee, 2013,
(http://www.utexas.edu/research/rsc/iacuc/forms/guideline02.pdf)
7. Makowska LJ, Weary DM., Rat aversion to induction with inhaled anaesthetics, Appl
Anim Behav Sci, 2009;119:229–235
8. University of Pennsylvania, IACUC, Guidelines carbon dioxide euthanasia of
rodents,(http://www.upenn.edu/regulatoryaffairs/Documents/CARBON_DIOXIDE_E
UTHANASIA_OF_RODENTS_GUIDELINE.pdf)
9. Marris E, Bioethics: an easy way out? , Nature, 2006 Jun 1;441(7093):570-1.
10. . Hawkins P et al, Newcastle consensus meeting on carbon dioxide euthanasia of
laboratory animals. London: National Centre for the Replacement, Refinement and
Reduction of Animals in Science, 2011,
(http://www.nc3rs.org.uk/downloaddoc.asp?id=416&page=292&skin=0)
11. Colorado State University, Institutional Animal Care and Use Committee (IACUC),
Directions for CO2 Euthanasia of Rodents, 2009,
(http://ricro.colostate.edu/IACUC/Documents/Guidelines/DirectionsforCO2Euthanasi
aofRodents21Jul2009.pdf)
Όνομα Φοιτήτριας: Καρίμαλη Μαργαρίτα
Α.Μ.: 10117
Εισηγητής: Καρκαλούσος Πέτρος
