Σε μια μακρινή εποχή δεν είχε εκδηλωθεί ακόμα η εικόνα του ανθρώπου, η πραγματική του ανθρώπινη φύση. Ο άνθρωπος βρισκόταν σε μια μέση κατάσταση. Αυτό συνέβαινε στο παρελθόν. Σήμερα όμως αντιμετωπίζουμε κάτι ολότελα διαφορετικό. Κλονίζεται η εικόνα του ανθρώπου, γιατί μετά τη φανέρωσή της χτυπήθηκε από τη φθορά. Το φαινόμενο αυτό είναι δυνατό να διαπιστωθεί σ’ όλες τις σφαίρες. Ο απανθρωπισμός πέρασε σε κάθε περιοχή της ανθρώπινης δημιουργίας. Είναι φανερό ότι ο ίδιος ο άνθρωπος οδηγεί τον πολιτισμό σ’ αυτή την κατάσταση. Αυτή είναι βέβαια η αποτυχία της ανθρωπιστικής προόδου. Το πεπρωμένο του ανθρώπου είναι πολύ περίπλοκο απ’ όσο πίστευαν τον δέκατο ένατο αιώνα...
Ο νέος κόσμος, που σχηματοποιείται, κατευθύνεται από άλλες αξίες κι όχι από αυτές που εκπροσωπούν τον άνθρωπο, το πρόσωπο, την αλήθεια. Κατευθύνεται από τη δύναμη της τεχνικής, της φυλής, της εθνικότητας, του κράτους, της τάξεως και της συλλογικότητας. Η επιθυμία του για αλήθεια νικήθηκε από την επιθυμία για απόκτηση δυνάμεως. Η διαλεκτική αυτή της πορείας είναι αρκετά περίπλοκη. Ο άνθρωπος επιθυμεί τη δύναμη, τη δύναμη του, αλλά παρασύρεται και τοποθετεί τη δύναμη αυτή πάνω από τον εαυτό του˙ και στο όνομα αυτής ακριβώς της δυνάμεως είναι έτοιμος να θυσιάσει την ανθρωπινότητά του.
Η δύναμη αντικειμενοποιείται και απομακρύνεται από την ανθρώπινη ύπαρξη. Η αξία της τεχνικής, της φυλής ή της τάξεως αποκτηνώνει τον άνθρωπο. Στο όνομα αυτών των νέων δυνάμεων επιτρέπεται οποιαδήποτε μεταχείριση του ανθρώπου. Θα ήταν σφάλμα να πιστέψουμε πως η στάση αυτή απορρέει από το θρίαμβο των ενστίκτων, τις πρωτόγονες επιθυμίες και την άρνηση κάθε αξίας. Η αποκτήνωση κι ο σύγχρονος απανθρωπισμός οικοδομούνται πάνω στην ειδωλολατρία, πάνω στη λατρεία της τεχνικής, της βιομηχανικής παραγωγής κ.λ.π., πάνω στη μεταμόρφωση των κληρονομικών ενστίκτων σε όργανα αυτών των τελευταίων.
Ο σύγχρονος βαρβαρισμός είναι ένας πολιτισμένος βαρβαρισμός. Ο πόλεμος αφύπνισε τα παλιά ένστικτα – ένστικτα της φυλής, της κυριαρχίας και της βίας, ένστικτα εκδικήσεως – που εκφράζονται σήμερα με τη μορφή του τεχνικού πολιτισμού. Παρατηρείται στις μέρες μας μια επιστροφή των μαζών στην αρχαία συλλογικότητα, με την οποία άρχισε η ιστορία, δηλαδή σε μια κατάσταση που προηγήθηκε από τη διαμόρφωση της προσωπικότητας. Η αρχαία όμως αυτή συλλογικότητα αποκαλύπτει μια όψη του πολιτισμού και χρησιμοποιεί τα μέσα της τεχνικής.
Ο Keyserling βλέπει αυτή την “παγκόσμια επανάσταση” ως εξέγερση των δυνάμεων της γης ενάντια στις δυνάμεις του πνεύματος. Οι δυνάμεις όμως της γης είναι δυνάμεις φυσικές και κοσμικές, ενώ οι σημερινές δυνάμεις ανήκουν στον τεχνικό πολιτισμό. Στα νεώτερα ρεύματα της φιλοσοφίας φαίνεται η βαθιά επίδραση δύο διανοητών του δέκατου ένατου αιώνα, του Marx και του Nietzsche, που και οι δύο σημειώνουν το τέλος του ανθρωπισμού. Ο Marx και ο Nietzsche αλληλοσυγκρούονται και διαιρούν τον κόσμο στα δύο.
Η επίδραση του Nietzsche στο φασισμό και τον εθνικοσοσιαλισμό είναι ολοφάνερη. Φαίνεται στην αποθέωση του σύγχρονου αρχηγού και στη διαμόρφωση ενός νέου τύπου, σκληρής και ανάλγητης. Ο Nietzsche, μοναχικός και αριστοκρατικός στοχαστής, θα τρόμαζε αν έβλεπε τις κοινωνικές συνέπειες της διδασκαλίας του. Δεν του άρεσε καθόλου η ιδέα του πανγερμανισμού, κι ούτε ήταν Γερμανός εθνικιστής. Αισθανόταν αποστροφή για τη σύγχρονη πληβειακή ιδέα, την αντίθετη σε κάθε ευγένεια.
Οι ιδεολογικές επιδράσεις επενεργούν σε μια υποσυνείδητη σφαίρα και ξεσηκώνουν συχνά δυνάμεις που ο εισηγητής ποτέ δε σκέφτηκε να αφυπνίσει. Η ιστορική επίδραση του Luther, λόγου χάρη, ακολούθησε διαφορετική πορεία από εκείνη που σκόπευε ο ίδιος. Ποτέ ο Luther δε φαντάστηκε ότι ο Προτεσταντισμός θα γινόταν ορθολογικός και ηθικολογικός.
Η επίδραση του Marx στον κομμουνισμό φαίνεται περισσότερο άμεση. Η ρωσική όμως κομμουνιστική επανάσταση θα προξενούσε, χωρίς αμφιβολία, κατάπληξη στον συγγραφέα του Κεφαλαίου, γιατί ήταν μια ολοφάνερη αντίφαση στη διδασκαλία του και ταυτόχρονα η διάψευσή της. Δεν είναι σωστή η άποψη ότι ο Marx και ο Nietzsche απέβλεπαν στον απανθρωπισμό του πολιτισμού που είναι το ίδιο και αποχριστιανισμός. Οι συντηρητικοί Χριστιανοί σπάνια βλέπουν μέχρι ποιο σημείο ο απανθρωπισμός είναι και αποχριστιανισμός. Τείνουν να πιστεύουν ότι ο ανθρωπισμός σημαίνει το τέλος του Χριστιανισμού, αλλά δεν συσχετίζουν τον απανθρωπισμό με το γεγονός ότι η εικόνα και ομοίωση του Θεού συσκοτίζονται μέσα στον άνθρωπο και αυτός χάνει τη σημασία της θείας υιοθεσίας που αποκάλυψε ο Χριστιανισμός.
Στα πολιτιστικά και ιδεολογικά ρεύματα της εποχής μας ο απανθρωπισμός ακολουθεί δύο κατευθύνσεις, μία προς το φυσιοκρατισμό και μία προς την τεχνοποίηση. Ο άνθρωπος υποτάσσεται άλλοτε στις κοσμικές δυνάμεις και άλλοτε στο βιομηχανοποιημένο πολιτισμό. Όχι απλώς υποτάσσεται, αλλά εξαφανίζεται, διαλύεται είτε ως δημιούργημα της φύσεως είτε ως δημιούργημα της μηχανής. Αλλά και στη μια και στην άλλη περίπτωση χάνει την εσωτερική του ενότητα και διαλύεται σε ετερογενή στοιχεία. Ο άνθρωπος εξαφανίζεται ως ολοκληρωμένη ύπαρξη, ως τέλειο δημιούργημα. Παύει να είναι μια ύπαρξη μ’ ένα πνευματικό κέντρο, που εκφράζει ενότητα και συνοχή. Τα αποσπασματικά και μερικά στοιχεία του ανθρώπου μαρτυρούν όχι απλώς την αυτονομία του, αλλά κυρίως τον ξεχωριστό του ρόλο. Αναγνωρίζοντας αυτά τα αποσπασματικά στοιχεία, όπως λόγου χάρη τη μη εξιδανικευμένη υποσυνείδητη σεξουαλική έλξη, ή την ενστικτώδη επιθυμία για κυριαρχία, δεχόμαστε ότι η ολότητα του ανθρώπου κινδυνεύει να εξαφανιστεί αν παραχωρήσει τη θέση της σε φυσικά στοιχεία που δεν έχουν τίποτα το ανθρώπινο. Δεν υπάρχει πια η ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά παραμένουν μόνο ορισμένες από τις λειτουργίες της. Η διάσπαση αυτή του ανθρώπου είναι πρώτα απ’ όλα αποτέλεσμα του τεχνικού πολιτισμού.
Η πορεία του απανθρωπισμού φτάνει στο κατακόρυφο με τις μεθόδους του σύγχρονου πολέμου, όπου δεν χρειάζεται πια ο προσωπικός ηρωϊσμός. Ο σύγχρονος τεχνικός πολιτισμός απαιτεί από τον άνθρωπο τη μια ή την άλλη δραστηριότητα, αλλά αγνοεί το πρόσωπο. Αυτό δεν σημαίνει την εξαφάνιση του ανθρώπου μέσα στη φύση, αλλά την ταύτισή του με την μηχανή. Όταν ο πολιτισμένος άνθρωπος προσβλέπει στη φύση, επιθυμεί να επιστρέψει στην ασυνείδητη πληρότητα, γιατί η συνείδηση προκάλεσε την διάσπασή του και τον έκανε δυστυχισμένο. Αυτό μαρτυρεί ρομαντισμό. Από αυτή την άποψη ο Klages είναι χαρακτηριστική περίπτωση. Όταν όμως ο άνθρωπος αγωνίζεται για τέλεια εφαρμογή των τεχνικών λειτουργιών, όταν ταυτίζεται με την μηχανή, αυτή τη νέα θεότητα, τότε η τάση του είναι ακριβώς αντίθετη από την προηγούμενη. Δεν οδηγεί στην πληρότητα, αλλά σε μια όλο και μεγαλύτερη διαφοροποίηση.
Οι δύο τάσεις έχουν το ίδιο αποτέλεσμα, γιατί και στις δύο περιπτώσεις ο άνθρωπος εξαφανίζεται ως πρόσωπο. Πράγματι δεν μπορεί να είναι ούτε εικόνα της φύσεως, ούτε εικόνα της μηχανής. Είναι η εικόνα του Θεού. Η συγκρότηση του ανθρώπου σε ολοκληρωμένη ύπαρξη, δηλαδή σε πρόσωπο, συγκρότηση που άρχισε μέσα στους κόλπους του βιβλικού και του ελληνικού κόσμου ολοκληρώθηκε μόνο στις διαστάσεις του Χριστιανισμού. Σήμερα παρακολουθούμε μια αντίστροφη κοσμική πορεία που κατευθύνεται όχι μόνο ενάντια στον Χριστιανισμό, αλλά το ίδιο ενάντια στη Βίβλο και τον ελληνικό πολιτισμό. Ο νεοκλασσικισμός της εποχής μας δεν είναι τίποτε άλλο από έναν ανίσχυρο θνησιγενή φορμαλισμό.
ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ NICOLAS BERDYAEV «ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «Π. ΠΟΥΡΝΑΡΑ» ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1980.
