Γενικά
Όλοι μας μπορεί να συμπεριφερθούμε ή έχουμε συμπεριφερθεί, ορισμένες φορές, πολύ άσχημα ακόμα και σε πρόσωπα που αγαπούμε πολύ. Αυτό αποτελεί μέρος της ανθρώπινης φύσης μας που οφείλουμε να διαχειριστούμε με τρόπο ώστε να νιώσουμε, τελικά, καλά τόσο εμείς οι ίδιοι όσο και αυτοί που γίνονται αποδέκτες της όποιας υπερβολής μας. Ο αυτονόητος και απλούστερος τρόπος «αποκατάστασης» των συνεπειών μιας ανεπίτρεπτης συμπεριφοράς μας είναι να ζητήσουμε μια ειλικρινή συγνώμη από το άτομο που πλήξαμε. Ο καθένας, όμως, που βρέθηκε στη δύσκολη θέση αυτού που έχει πληγωθεί από έναν πολύ καλό φίλο, συγγενή, συνάδελφο, ερωτικό σύντροφο ή που έπεσε θύμα φυσικής κακοποίησης κ.τ.λ., γνωρίζει πολύ καλά πόσο δύσκολο είναι να συγχωρήσει το άτομο αυτό.
Ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία η επικρατούσα άποψη είναι πως, γενικώς, οφείλουμε ή πως είναι ορθό να συγχωρούμε αυτούς που μας πληγώνουν. Εάν δε ακολουθήσουμε το λόγο του Χριστού επί του θέματος, τότε θα πρέπει όχι μόνο να συγχωρούμε αλλά και να στρέφουμε και το άλλο μας μάγουλο σε αυτόν που μας έχει χτυπήσει. Είναι αδιαμφισβήτητα πολύ ευκολότερο για έναν θύτη να ζητήσει συγνώμη απ΄ό,τι είναι η αποδοχή της συγνώμης αυτής από αυτόν που έχει πέσει θύμα μιας σοβαρής πράξης ή ανεπίτρεπτης συμπεριφοράς. Και για να είμαστε ρεαλιστές, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως υπάρχουν και πράξεις που είναι πολύ δύσκολο, έως αδύνατον, να τύχουν της οποιασδήποτε συγχώρεσης, τουλάχιστον για τη μεγαλύτερη πλειοψηφία των ανθρώπων.
Η κατανόηση του φαινομένου της συγχώρεσης δεν είναι και τόσο εύκολη υπόθεση όσο πιθανόν πολλοί θεωρούν. Για να διευρύνουμε την κατανόησή μας αυτή θα πρέπει να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε μία σειρά ερωτημάτων και υποθέσεων, όπως: Τι εννοούμε με τον όρο «συγνώμη» ή «συγχώρεση»; Έχουμε όλοι μας το ίδιο πράγμα στο μυαλό μας όταν αναφερόμαστε σε αυτήν; Υπάρχουν άτομα που μπορούν να συγχωρέσουν, ενώ για κάποια άλλα κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αδύνατο. Μπορούμε να συγχωρήσουμε κάποιον πλήρως; Πέφτουμε στο ίδιο επίπεδο με τον θύτη, εάν ανταποδώσουμε το κακό που μας έκανε; Υπάρχουν όρια στη συγχώρεση; Νιώθει πράγματι καλύτερα αυτός που θα μπορέσει να συγχωρέσει κάποιον που του έχει κάνει μεγάλο κακό;
Τι σημαίνει «συγχώρεση» και κάτω από ποιες προϋποθέσεις είναι εφικτή;
Έχει αποδειχθεί πως η ικανότητά μας να συγχωρούμε σχετίζεται άμεσα -εκτός από τις προσωπικές ηθικές μας αρχές- και με την προσωπική μας αίσθηση για το αν ζούμε ή όχι σε έναν κόσμο δίκαιο ή σε μια κοινωνία δικαίου. Η πεποίθησή μας, δηλαδή, πως ζούμε σε ένα περιβάλλον δικαίου -σε συνδυασμό με τις βασικές μας αρχές- μας διευκολύνουν να συγχωρούμε, ενώ το αντίθετο μειώνει αισθητά αυτό το ενδεχόμενο.
Υπάρχουν ερευνητές που υποστηρίζουν πως είναι καλό να συγχωρούμε και πως μπορούμε να συγχωρούμε τα πάντα. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι, όμως, να καταφέρει το θύμα να βιώσει πρώτα τα δύσκολα αισθήματα οργής, πικρίας, λύπης και εκδικητικότητας που το διακατέχουν απέναντι στο θύτη. Σύμφωνα με τους ίδιους ερευνητές, αυτό δεν σημαίνει πως το θύμα ξεχνά ή επιτρέπει την επανάληψη ανάλογων συμπεριφορών εκ μέρους του θύτη αλλά πως μπορεί κάποια στιγμή να συνεχίσει ανεμπόδιστα τη ζωή του χωρίς το ασήκωτο βάρος των αισθημάτων μίσους, οργής και εκδικητικότητας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό η συγχώρεση να είναι πλήρης γιατί μόνο σε αυτήν την περίπτωση δημιουργείται εντός μας μια πραγματική αίσθηση λύτρωσης, ελευθερίας και αυτοεκτίμησης. Η δημιουργία μιας τέτοιας αίσθησης σημαίνει πως αυτός που έχει πληγεί μπορεί πλέον να εστιασθεί ανεμπόδιστα σε άλλα σημαντικά πράγματα στη ζωή και πως δεν παραμένει όμηρος μιας συνεχούς και επώδυνης αίσθησης πως είναι θύμα, αδικημένος ή ανάξιος και πως πρέπει οπωσδήποτε να πάρει εκδίκηση.
Υπάρχουν, όμως, και αυτοί που υποστηρίζουν πως δεν είναι δυνατόν, αλλά και ούτε απαραίτητο, να συγχωρούμε τους πάντες και τα πάντα. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν σημαίνει πως δεν είναι απαραίτητο να συμφιλιωνόμαστε κάποια στιγμή με την κατάσταση που μας έχει πληγώσει ή που εξακολουθεί να μας πληγώνει. Και στην περίπτωση της συμφιλίωσης, ισχύουν οι προϋποθέσεις που προαναφέρθηκαν σχετικά με τη συγχώρεση.
Προσωπικά, συντάσσομαι με τον δεύτερο ορισμό της συγχώρεσης και βάσει αυτού θα προσεγγίσω στη συνέχεια το θέμα μας.
Η συγχώρεση είναι μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο
Κάθε πληγή, σωματική ή ψυχική, χρειάζεται χρόνο για να γιάνει πλήρως. Το ίδιο ισχύει και για τη συγχώρεση μιας πράξης ή συμπεριφοράς που έχει πληγώσει πολύ. Η συγχώρεση είναι μια συνειδητή πράξη και μια απόφαση που ωριμάζει σταδιακά με την πάροδο του χρόνου. Ο χρόνος που χρειάζεται κάποιος μέχρι να μπορέσει να συγχωρέσει ουσιαστικά ποικίλει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως η ψυχική του ωριμότητα, η σοβαρότητα και οι συνέπειες των όσων έχει υποστεί, η συγκεκριμένη συγκυρία, το ποιος είναι ο θύτης, αν ο τελευταίος αναγνωρίζει το σφάλμα του και κυρίως αν δείχνει σημάδια ειλικρινούς μεταμέλειας απέναντι σε αυτόν που έχει βλάψει.
Χρόνο χρειάζεται, επίσης, και ο θύτης ώστε να μπορέσει κάποια στιγμή να ζητήσει συγνώμη, ιδιαίτερα εάν διακατέχεται από μια αίσθηση πως και ο ίδιος έχει αδικηθεί, προσβληθεί ή πληγωθεί με κάποιον τρόπο από το θύμα. Για το λόγο αυτό και όσον αφορά στα παιδιά, είναι άσκοπο και λανθασμένο να τα εξαναγκάζουμε -ως ενήλικες και από την οποιαδήποτε θέση- να ζητούν άμεσα συγνώμη για κάτι που έκαναν και που, κατά την άποψή μας, θεωρούμε ως «ανεπίτρεπτο». Κάτι τέτοιο -πέραν του να μην είναι η συγνώμη αυτή ειλικρινής- μπορεί, σε ορισμένες περιπτώσεις, να είναι ισοδύναμο με ταπείνωση.
Με άλλα λόγια, το να ζητούμε συγνώμη αλλά και το να συγχωρούμε αυτούς που μας έβλαψαν σοβαρά δεν θα πρέπει να αποτελεί απαίτηση. Ούτε, όμως, και η αδυναμία ή η δυσκολία να το κάνουμε να θεωρείται απαραίτητα και άκριτα ως ένδειξη έλλειψης συναισθηματικής γενναιοδωρίας, απουσία συναισθαντικότητας ή έκφραση εγωκεντρισμού. Είναι απόλυτα φυσιολογικό να δυσκολευόμαστε να συγχωρήσουμε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Όσο ακραίο ή προβληματικό είναι το να μην μπορούμε να συγχωρούμε, άλλο τόσο ακραίο και προβληματικό μπορεί να είναι και το να συγχωρούμε τους πάντες και τα πάντα, κάτω από την πίεση της επικρατούσας άποψης πως οφείλουμε να το κάνουμε. Έτσι, υπάρχει το ενδεχόμενο, κάποιοι να «εξαναγκασθούν» να συγχωρήσουν, σε μια φάση όπου η αυτοεκτίμηση και ο αυτοσεβασμός τους να βρίσκονται σε τόσο χαμηλά επίπεδα ώστε να μην αναγνωρίζουν καν το δικαίωμα στον εαυτό τους να μην θέλουν να το κάνουν, τουλάχιστον για όσο διάστημα δεν νιώθουν έτοιμοι για κάτι τέτοιο.
Η σύγχυση των όρων «συγχώρεση» και «συμφιλίωση»
Συχνά, γίνεται σύγχυση των όρων «συγχώρεση» και «συμφιλίωση» που, στην ουσία διαφέρουν κατά πολύ μεταξύ τους. Ο όρος «συγχώρεση» σημαίνει πως διαγράφουμε εντελώς την οποιαδήποτε αδικία, προσβολή ή εχθρική ενέργεια έχει γίνει σε βάρος μας, με άλλα λόγια, δίνουμε «άφεση αμαρτιών» σε αυτόν που μας έπληξε. Η αλήθεια είναι, όμως, πως κανείς μας δεν μπορεί να διαγράψει τις μνήμες και τα όποια οδυνηρά του βιώματα. Αυτό που, στην καλύτερη περίπτωση, μπορεί να κάνει είναι να συμφιλιωθεί με αυτά.
Η συμφιλίωση δεν σημαίνει πως ξεχνούμε τα όσα μας πλήγωσαν αλλά πως θα μπορούσαμε, ενδεχομένως, να συνυπάρξουμε ή έστω κάπου να συναντηθούμε με το άτομο που μας πλήγωσε. Η αληθινή μεταμέλεια του θύτη θα βοηθούσε σημαντικά σε αυτό, λειτουργώντας ως δικαίωση και αποκαθιστώντας, με τον τρόπο αυτόν, την πληγωμένη αυτοεκτίμηση και αξιοπρέπειά μας. Σημαντική βοήθεια θα ήταν, επίσης, και η κατανόηση των κινήτρων αυτού που μας πλήγωσε, καθώς κάτι τέτοιο θα έδινε απαντήσεις σε διάφορα βασανιστικά ερωτήματά μας, θα μπορούσε να αποκαταστήσει τυχόν παρεξηγήσεις και να διεύρυνε την οπτική μας για τα όσα συνέβησαν. Η συμφιλίωση δεν σημαίνει πως συγχωρούμε αλλά πως έχουμε κάνει ένα σημαντικό βήμα προς μια ενδεχόμενη συγχώρεση.
Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να πούμε πως η συγχώρεση αφορά ή σχετίζεται με κάποιο πρόσωπο, δηλαδή συγχωρούμε ένα συγκεκριμένο άτομο, ενώ η συμφιλίωση αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη κατάσταση, δηλαδή πως συμφιλιωνόμαστε με όσα έχουν συμβεί.
Συντάσσομαι με την άποψη πως η συγχώρεση αφορά κυρίως σε «μικρότερης» σοβαρότητας καταστάσεις της καθημερινότητας και των διαπροσωπικών μας σχέσεων. Όσον αφορά σε σοβαρής μορφής φαινόμενα ή εγκληματικές πράξεις, θεωρώ πως η όποια συγχώρεση υπάρξει δεν είναι, ως επί το πλείστον, αυθεντική. Πόσοι θα μπορούσαν να συγχωρέσουν ειλικρινά αυτόν που δολοφόνησε ή κακοποίησε σεξουαλικά το παιδί τους και ποια γυναίκα το βιαστή της;
Η συγχώρεση τόσο σοβαρών πράξεων θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει και να λειτουργεί ως ενός είδους ιδεώδες, αποτελώντας, με τον τρόπο αυτόν, κίνητρο περαιτέρω βελτίωσής μας παρά ως στόχος που οφείλουμε με κάθε τρόπο να πετύχουμε. Ας μην ξεχνούμε, εξάλλου, αυτό που έγραψε ο άγγλος ποιητής Alexander Pope τον 18ο αιώνα: «Το να σφάλεις είναι ανθρώπινο, το να συγχωρείς θεϊκό», και θεός κανείς μας δεν μπορεί να είναι αλλά ούτε και να γίνει…
Τα θετικά στοιχεία της συγχώρεσης
Εάν δεν καταφέρουμε να συγχωρέσουμε, υπάρχει κίνδυνος συσσώρευσης τόσο μεγάλης πίκρας και θυμού εντός μας που μπορεί να οδηγήσει, τελικά, στο να μην τολμούμε στη συνέχεια να δημιουργήσουμε στενές σχέσεις εμπιστοσύνης με άλλους, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχική και σωματική μας υγεία, αλλά και για την ποιότητα της ζωής μας γενικότερα.
Η συγχώρεση συμβάλει στο να αφήσουμε πίσω μας οδυνηρά συναισθήματα και να λυτρωθούμε από το δυσβάσταχτο πολλές φορές βάρος τους, να μπορέσουμε να εμπιστευθούμε και πάλι τους άλλους και να επενδύσουμε στις σχέσεις μας μαζί τους συναισθήματα που ενώνουν και εμπνέουν.
Όταν αυτός που θα πρέπει να συγχωρέσουμε είναι ο ίδιος μας ο εαυτός
Υπάρχουν πολλά άτομα που είναι αδυσώπητα σκληρά και αμείλικτα απέναντι στον ίδιο τους τον εαυτό, μη μπορώντας να τον συγχωρέσουν για διάφορα υποτιθέμενα λάθη ή ανεπάρκειες. Για τα άτομα αυτά, η σκληρή αυτοκριτική αποτελεί, σε μεγάλο βαθμό, τρόπο ζωής. Ακόμα και η παραμικρή ένδειξη αδυναμίας ή το παραμικρό λάθος ερμηνεύονται ως απόδειξη προσωπικής αναξιότητας και ανεπάρκειας και όχι ως κάποιο φυσιολογικό ανθρώπινο λάθος ή φυσιολογική ανθρώπινη αδυναμία.
Οι αιτίες μιας τόσο χαμηλής αυτοεκτίμησης εντοπίζονται συνήθως στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής και απαιτούν, στις περισσότερες των περιπτώσεων, πολύ μεγάλη προσπάθεια και χρόνο ώστε να εξαλειφθούν και να αποκτήσει το άτομο μια πιο ρεαλιστική εικόνα για τον εαυτό του.
Συνήθως, τα άτομα που είναι ανελέητοι κριτές του εαυτού τους αντιμετωπίζουν τις όποιες εκδηλώσεις «αδυναμίας» ή «ανεπάρκειας» των άλλων με έναν ανάλογα σκληρό τρόπο.
Επίλογος
Ο δρόμος της ζωής δεν είναι ποτέ ευθύς και πάντα συμβαίνουν πράγματα που μπορεί να ανατρέψουν τα πάντα. Η ικανότητα να μπορούμε να συγχωρούμε μπορεί να αποτελέσει έναν πολύ αποτελεσματικό τρόπο αποκατάστασης μιας ανισορροπίας που μπορεί ανά πάσα στιγμή να σημαδέψει τη ζωή μας. Το θέμα της συγχώρεσης είναι ένα πολύ δύσκολο και περίπλοκο θέμα, από τη στιγμή που συνδέεται με πολύ έντονα συναισθήματα και ευαίσθητες πλευρές του ψυχισμού και της προσωπικότητάς μας. Κάθε άτομο είναι μοναδικό, έχει τα δικά του όρια και τις δικές του προσωπικές εμπειρίες και, ως εκ τούτου, δεν μπορούμε να μιλάμε για σωστό ή λανθασμένο τρόπο συγχώρεσης.
Οι συνέπειες μιας σοβαρής πράξης ή αδικίας δημιουργούν -μεταξύ άλλων- έντονα αισθήματα προσβολής και αναξιότητας που δύσκολα κάποιος μπορεί να αγνοήσει ή να λησμονήσει. Υπάρχουν άτομα που πολύ εύκολα αισθάνονται προσβεβλημένα και άλλα που ούτε καν αγγίζονται από τις ίδιες ακριβώς πράξεις. Αυτό οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στην αυτοεκτίμηση που διαθέτει ο καθένας μας -δηλαδή στο πως αντιλαμβάνεται την προσωπική του αξία- και στον τρόπο που διαθέτει ή επιλέγει για τη διατήρηση της εσωτερικής και εξωτερικής του ισορροπίας.
Κάθε είδους προσβολή προκαλεί μια ανισορροπία στη σχέση μας με αυτόν που μας πλήττει και την οποία ο καθένας μας προσπαθεί να αποκαταστήσει με το δικό του τρόπο. Όσο διάστημα διατηρείται η ανισορροπία αυτή, οι φαντασιώσεις και τα αισθήματα εκδίκησης θα είναι πάντα παρόντα, και, κατά συνέπεια, και η δυσκολία συγχώρεσης. Τα όρια του τι μπορούμε να αποδεχθούμε χωρίς να νιώθουμε προσβεβλημένοι και τσαλαπατημένοι, όπως και το είδος της συγνώμης που επιλέγουμε, είναι σε μεγάλο βαθμό προσωπικά.
Όταν κάποιος καταφέρει να συγχωρέσει το άτομο που τον έχει πλήξει, αυτό σημαίνει πως δεν τρέφει πλέον «αρνητικά» και καταστροφικά αισθήματα για το άτομο αυτό αλλά ούτε και για τις όποιες πράξεις του. Ακόμα και αν δεν μπορέσουμε να συγχωρέσουμε μια πολύ σοβαρή πράξη σε βάρος μας, η σταδιακή συμφιλίωση με αυτό που συνέβη μπορεί να μας βοηθήσει να συνεχίσουμε με αξιοπρέπεια τη ζωή μας.
Ο Francis Bacon, άγγλος φιλόσοφος, πολιτικός, συγγραφέας και επιστήμονας (1561-1626) είπε:
«Αυτός που δεν προτίθεται να συγχωρέσει τους άλλους καταστρέφει τη γέφυρα που κάποια στιγμή ο ίδιος θα χρειασθεί να διαβεί»…
