Ένας μοναχικός ταξιδευτής του Σύμπαντος
- Ο διανοούμενος Einstein
Ο Albert Einstein (Ulm 14 Μαρτίου 1879 – Princeton 18 Απριλίου 1955), μια από τις πιο δημιουργικές διάνοιες της ανθρώπινης ιστορίας, έμεινε στην ιστορία ως ένας μύθος της επιστήμης αλλά και ως η συνείδηση της επιστήμης χάρη στο βαθύ ανθρωπισμό και τη στράτευσή του υπέρ της ειρήνης, της συναδέλφωσης των λαών, της προάσπισης της ελευθερίας και τον αγώνα του για την κοινωνική δικαιοσύνη.
Θα αρχίσουμε, με ένα κλασικό ερώτημα: Ποιά είναι η θέση του επιστήμονα στην κοινωνική πραγματικότητα της εποχής του; Μέσα στη στρατοκρατική νοοτροπία, που ολοένα αυξάνεται; Στην παραπληροφόρηση του κοινού; Στην φτώχεια και στην πείνα; Στον πόλεμο και στην τρομοκρατία;
Στα πλαίσια αυτά αναγκαστικά, θα πρέπει να αναφέρουμε τον Albert Einstein, πρώτα σαν διανοούμενο και μετά σαν επιστήμονα. Ή και τα δύο μαζί. Γιατί στη ζωή του δεν ξεχωρίζουν. Είναι αλληλένδετες οι δράσεις του σαν επιστήμονα και σαν σκεπτόμενου άνθρώπου.
Δυστυχώς στην σημερινή εποχή δεν βλέπουμε συχνά Νομπελίστες επιστήμονες να γυρίζουν την υφήλιο με σκοπό την ειρήνη, την συνάδελφωση των λαών και την εξάλειψη της φτώχειας. Σήμερα η μεγάλη μάζα των διανοουμένων στον δυτικό κόσμο είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από την εξουσία ή τις επιχειρήσεις. Δεν υπάρχουν πια οι μεγάλοι διανοούμενοι-επιστήμονες που με τις πράξεις τους θα σηκώσουν το βάρος μιας εκστρατείας κατά της ανισότητας ή της ειρήνης. Η περίπτωση όμως του Einstein είναι ξεχωριστή και άξια μίμησης για τους σημερινούς επιστήμονες.
Αλλά το δράμα της ζωής του Einstein έγκειται, ίσως, σε τούτο: Ήταν ένας πραγματικός διανοούμενος, όπως τον όρισε ο Ζαν Πωλ Σάρτρ, που θεωρούσε τον εαυτό του ταγμένο να εργάζεται στο επιστημονικό πεδίο αυξάνοντας όμως αθέλητά του την στρατιωτική δύναμη των ισχυρών, αλλά από την άλλη να καταγγέλλει τις αδικίες, τον πόλεμο, τον μιλιταρισμό, τον ιμπεριαλισμό των ισχυρών δυνάμεων. Όπως έλεγε και ο ίδιος η ζωή του ήταν «μοιρασμένη ανάμεσα στην πολιτική και τις εξισώσεις».
Κατατρωγόταν από αντιφατικά συναισθήματα. Θεωρούσε τον εαυτό του, ένα ταξιδευτή του σύμπαντος, ένα επιστήμονα που εργάζεται για το καλό της ανθρωπότητας, έναν ουμανιστή, που έβλεπε τις αδικίες και κατήγγειλε συνειδητά την πορεία των πραγμάτων: την άνοδο του χιτλερισμού, την αδυναμία των μεγάλων να εξαλείψουν την πείνα, την δυστυχία, τον ψυχρό πόλεμο.
Δυστυχώς, δεν μπόρεσε όμως να θωρακίσει ψυχικά τον εαυτό του από τα φοβερά γεγονότα που συνέβησαν στον κόσμο, το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα, γι’ αυτό και αργότερα απομονώθηκε στον εαυτό του και στην αντιμετώπιση των συνεπειών της κβαντικής θεωρίας, που και ο ίδιος συνέβαλε στην ανάπτυξη της, χωρίς όμως επιτυχία.
Σχεδόν άθελά του, από τις αρχές του ’30, είχε αποδεχτεί ότι είχε μια «παθιασμένη αίσθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της κοινωνικής ευθύνης του». Συμμετείχε σε διεθνή forum για την ειρήνη, για μια παγκόσμια κυβέρνηση, τον αντιμιλιταρισμό, την ελευθερία των λαών αλλά και την ίδρυση ενός εβραϊκού κράτους, χωρίς να είναι φανατικός εβραίος.
Αλλά όταν το 1952 του πρόσφεραν την προεδρία του κράτους του Ισραήλ αρνήθηκε λέγοντας «Οι εξισώσεις για μένα έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον, η πολιτική είναι για το παρόν, οι εξισώσεις είναι για την αιωνιότητα».
Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, δραστηριοποιήθηκε σε αντιπολεμικές διαδηλώσεις. Προσκαλούσε τον κόσμο σε απείθεια και άρνηση στράτευσης. Μάλιστα επειδή πολλοί συνάδελφοι του συμμετείχαν ενεργά υπέρ του πολέμου, δεν έχαιρε γι’ αυτό και μεγάλης εκτίμησης. Μετά τον πόλεμο, οι δράσεις που ανέλαβε υπέρ της συμφιλίωσης των λαών και της ενεργού δράσης της Κοινωνίας των Εθνών, ήταν αιτία να δυσκολεύεται ακόμη και να επισκέπτεται τις Ηνωμένες Πολιτείες για επιστημονική ενημέρωση.
Οι απόψεις του αυτές επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τον Γάλλο ειρηνιστή και συγγραφέα Romain Rolland, με τον οποίο συναντήθηκε σε μια επίσκεψή του στην Ελβετία, κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Ήταν Γερμανός την καταγωγή και Εβραίος, αλλά δεν ένιωθε ούτε Γερμανός, εξ’ αιτίας του μιλιταριστικού της πνεύματος, αλλά ούτε και φανατικός Εβραίος, εξ’ αιτίας της άρνησης του να πιστέψει την εικόνα του Θεού όπως τον περιέγραφαν τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης. Όπου πήγαινε: Πράγα, Βερολίνο κλπ το φάντασμα του Εβραίου τον καταδίωκε. Αλλά βαθμιαία, οι αντιδράσεις αυτές τον έκαναν να προσεγγίσει την Ισραηλιτική Κοινότητα και να δίνει αργότερα (μετά τον Β! Παγκόσμιο Πόλεμο) μάχες για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.
Μιλώντας στη Γαλλική Φιλοσοφική Εταιρεία το 1922, ο Αϊνστάιν έλεγε: «Αν η θεωρία μου για τη σχετικότητα αποδειχθεί επιτυχής, η Γερμανία θα με διεκδικεί ως Γερμανό και η Γαλλία θα διακηρύσσει ότι είμαι πολίτης του κόσμου. Αν τυχόν η θεωρία μου αποδειχθεί αναληθής, η Γαλλία θα λέει ότι είμαι Γερμανός και η Γερμανία θα διακηρύσσει ότι είμαι Εβραίος»
Λένε ότι κάποτε όταν του παρουσίασαν ένα βιβλίο με τίτλο «Εκατό συγγραφείς κατά του Einstein», είπε: «Αν είχα κάνει λάθος, ένας συγγραφέας θα ήταν αρκετός».
Σε μια ανταλλαγή επιστολών με τον Αυστριακό Ψυχίατρο Sigmund Freud, ο Einstein υπέδειξε ότι ο κόσμος πρέπει να έχει μια έμφυτη, άκρατη επιθυμία για μίσος και καταστροφή. Ο Φρόϋντ συμφώνησε προσθέτοντας ότι ο πόλεμος είναι ένα βιολογικό σύνδρομο εξαιτίας των ενστίκτων αγάπης-μίσους των ανθρώπων και ότι η ειρήνη είναι μια ιδιοσυγκρασία που σχετίζεται άμεσα με τον υψηλό βαθμό πολιτιστικής ανάπτυξης του Einstein . Αυτή η ανταλλαγή επιστολών δεν ήταν παρά ένας μόνο από τους πολλούς φιλοσοφικούς διαλλόγους του Einstein με φημισμένους ανθρώπους της εποχής του.
Συμπαραστεκόμενος στον Γκάντι, υπέγραψε το 1925 τη διακήρυξη εναντίον της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας σε όλο τον κόσμο.
Όταν ανέβηκε στην εξουσία ο Χίτλερ, ο Einstein ήταν στην Αμερική για διαλέξεις. Μία από τις πρώτες του ενέργειες ήταν να καταθέσει την Γερμανική υπηκοότητά του. Κράτησε όμως την Ελβετική και ζήτησε και την Αμερικανική. Καθώς ο Χίτλερ δήμευε το σπίτι του, τα βιβλία του, τις καταθέσεις του υπήρχαν άνθρωποι που ένιωθαν χαρά γι’ αυτό. Μια εφημερίδα του Βερολίνου μάλιστα έγραψε «Καλά Νέα από τον Einstein, δεν επιστρέφει από την Αμερική».
Ο μεγάλος Δανός ατομικός φυσικός Niels Bohr έφερε το 1939 στον Einstein την είδηση ότι η Γερμανίδα πρόσφυγας φυσικός Lise Meitner είχε διασπάσει το άτομο του ουρανίου με μικρή απώλεια μάζας που είχε μετατραπεί σε ενέργεια. Τα πειράματα, που πραγματοποίησε στην Κοπενγχάγη, είχε εμπνευστεί η Meitner από όμοια, αν και λιγότερο αξιόπιστα, που είχαν γίνει μερικούς μήνες νωρίτερα από δύο Γερμανούς χημικούς, τους Otto Hahn και Fritz Strassmann στο Βερολίνο, Ο Bohr έκανε τη σκέψη ότι. αν μπορούσε να πραγματοποιηθεί μια ελεγχόμενη αλυσιδωτή αντίδραση σχάσεως ατόμων ουρανίου, το αποτέλεσμα θα ήταν μια έκρηξη μαμούθ. Ο Einstein δυσπιστούσε σε μια τέτοια δυνατότητα, τα εργαστηριακά όμως πειράματα στις Ηνωμένες Πολιτείες απέδειξαν το εφικτό της ιδέας.
Αλλά πριν τον πόλεμο επιστήμονες σαν τον Fermi, τον Teller, τον Ουγγρο Szilard αλλά και άλλοι, τρομερά ανήσυχοι για την δυνατότητα των πυρηνικών εκρήξεων που μόλις είχαν ανακαλύψει, προσπάθησαν να έλθουν σε επαφή με την Αμερικανική Κυβέρνηση, για να της εξηγήσουν ότι πρέπει να προλάβουν τους Γερμανούς πριν φτιάξουν τις δικές τους ατομικές βόμβες. Αλλά μάταια, οι Αμερικανοί δεν έδιναν σημασία. Έπεισαν λοιπόν τον Einstein, να έλθει σε επαφή αυτός με τον Πρόεδρο Ρούζβελτ των ΗΠΑ. Ο Einstein που φοβόταν και αυτός για την έκβαση του πολέμου που φαινόταν να έρχεται και ότι πιθανόν οι Γερμανοί επιστήμονες να ανακάλυπταν την Ατομική Βόμβα πριν από τους Αμερικανούς, έγραψε τελικά στις 2 Αυγούστου του 1939, μια ιστορική επιστολή, εξηγώντάς στον Ρούζβελτ ότι θα πρέπει οι Αμερικανοί να δημιουργήσουν τη δική τους βόμβα, με το σχέδιο που ονομάστηκε Μανχάταν.
Αν και δεν πήρε μέρος στην εργασία που γινόταν στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού και δεν έμαθε ότι είχε κατασκευαστεί βόμβα πυρηνικής σχάσεως μέχρις ότου έπεσε η πρώτη βόμβα στη Χιροσίμα το 1945, το όνομα του είχε συνδεθεί στενά με τον ερχομό της ατομικής εποχής. Η μεγάλη ειρωνεία γι’ αυτόν τον ιδεαλιστή διανοούμενο, ήταν ότι χάρις στο φημισμένο αξίωμά της ισοδυναμίας μάζας-ενέργειας, η ανθρωπότητα γνώρισε την εφαρμογή του, με τη δημιουργία ατομικών και υδρογονικών βομβών, δηλαδή των πιο καταστρεπτικών όπλων που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα.
Ανήσυχος όμως, πριν να ρίξουν οι Αμερικανοί την ατομική βόμβα, έστειλε άλλο ένα γράμμα στον Ρούζβελτ ζητώντας του να μην την ρίξει και προειδοποιώντας δημόσια για τους κινδύνους που έρχονται για την ανθρωπότητα.
Η θεωρία της Σχετικότητας τον έκανε γνωστό στο ευρύ κοινό αν και αποτελούσε μυστήριο για την πλειοψηφία του κόσμου. «Γιατί άραγε ενώ δεν με καταλαβαίνει κανείς, με συμπαθούν όλοι;» είχε διερωτηθεί σε συνέντευξή του στην εφημερίδα The New York Times τον Μάρτιο του 1944.
Χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις του για την θρησκεία
- «Η επιστήμη κατηγορήθηκε για κατώτερη ηθικότητα, αλλά αυτή η κατηγορία είναι άδικη. Η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου μπορεί να βασίζεται αποτελεσματικά στην συμπάθεια, στην ανατροφή και στους κοινωνικούς δεσμούς, δεν είναι απαραίτητη η θρησκευτική βάση. Θα ήταν σίγουρα πολύ μικρόχαρος ο άνθρωπος που θα περιοριζόταν από το φόβο και την τιμωρία ή την ελπίδα της μετά θάνατον ανταμοιβής».
- «Μόνο το κοσμικό θρησκευτικό συναίσθημα είναι το ισχυρότερο και ευγενέστερο κίνητρο για την επιστημονική έρευνα. Η θρησκεία των απλών ανθρώπων είναι διαφορετική από των επιστημόνων. Για τους απλούς ανθρώπους ο Θεός είναι ένα Όν που ελπίζουν να επωφεληθούν από την καλοσύνη του, και που φοβούνται την τιμωρία του».
- «Το θρησκευτικό όμως συναίσθημα των επιστημόνων παίρνει τη μορφή ενός παράφορου θαυμασμού του φυσικού νόμου που αποκαλύπτει μια ανώτερη διάνοια.»
- «Πιστεύω στον θεό του Σπινόζα, που αποκαλύπτει τον εαυτό του στη σοφή αρμονία του κόσμου, και όχι σ` έναν θεό που ασχολείται με τις τύχες και τις πράξεις των ανθρώπων».
- «Θέλω να ξέρω τις σκέψεις του Θεού. ΄Ολα τα άλλα είναι λεπτομέρειες».
- «Δεν υπάρχει τίποτα το θεϊκό στην ηθική. Είναι μια καθαρά ανθρώπινη υπόθεση».
- Αρνούμενος σαφώς τον αθεϊσμό, ο Einstein διατύπωνε μια πίστη στον «Θεό του Σπινόζα που αποκαλύπτει τον εαυτό του στην αρμονία του όλων όσων υπάρχουν στον Κόσμο»
Σταχυολογούμε μερικές άλλες ρήσεις του
- «Η επαφή με το μυστήριο είναι η ωραιότερη εμπειρία του ανθρώπου».
- «Αν είχα καταλάβει από πριν την έννοια του χρόνου, θα είχα γίνει ωρολογοποιός».
- «Πιστεύω πως η αγάπη είναι πολύ καλύτερος δάσκαλος από την αίσθηση καθήκοντος».
- «Δεν ενδιαφέρομαι για διδακτορικά… τη βαρέθηκα όλη αυτή την κωμωδία».
- «Για να με τιμωρήσει για την περιφρόνησή μου στις αυθεντίες, η μοίρα έκανε κι εμένα μια αυθεντία».
- «Η πραγματική αξία της ανθρώπινης ύπαρξης καθορίζεται βασικά από το μέτρο και την αίσθηση που ο ίδιος έχει για τον εαυτό του».
- «Μόνο αν ζεις για τους άλλους αξίζει να ζεις».
- «Αν δεν υπάρχει τίμημα δεν υπάρχει και αξία».
- «΄Οσο περισσότερα όπλα κατασκευάζει μια χώρα τόσο πιο ανασφαλής γίνεται: όταν κατέχεις όπλα αποτελείς στόχο επίθεσης».
- «Ο Θεός είναι πολυμήχανος αλλά όχι κακεντρεχής».
- «Η επιστήμη θα λιμνάσει αν δημιουργείται για να υπηρετεί ρεαλιστικούς σκοπούς».
- «Η φύση κρύβει τα μυστικά της επειδή είναι μεγαλειώδης, όχι επειδή είναι κατεργάρα».
- «Ποτέ μην κάνεις κάτι εναντίον της συνείδησης σου ακόμη και αν το απαιτεί το κράτος».
- «Το αιώνιο μυστήριο του κόσμου είναι η δυνατότητα κατανόησής του. Το γεγονός ότι ο κόσμος είναι κατανοητός, αποτελεί θαύμα».
- «Απεχθάνομαι το συνδυασμό εκλεπτυσμένης ευφυΐας και ανήθικου χαρακτήρα».
- «΄Οπου υπάρχει αγάπη, δεν υπάρχει επιβολή».
- «΄Οποιος δεν ξεγελάστηκε ποτέ από ένα ψέμα, δεν γνωρίζει τι θα πει μακαριότητα».
- «Ο γάμος είναι σκλαβιά που την έκαναν να φαίνεται εκλεπτυσμένη»…
- Η επαφή με το μυστήριο είναι η ωραιότερη εμπειρία του ανθρώπου.
- Τι ξέρει το ψάρι για το νερό, που μέσα του περνά ολόκληρη τη ζωή του;
- Η απάντηση είναι «ναι» ή «όχι», ανάλογα με την ερμηνεία.
- Αν είχα καταλάβει από πριν την έννοια του χρόνου, θα είχα γίνει ωρολογοποιός.
- Δεν μπορώ να πιστέψω πως ο θεός παίζει ζάρια στο Σύμπαν.
- Πιστεύω πως η αγάπη είναι πολύ καλύτερος δάσκαλος από την αίσθηση καθήκοντος.
- Δεν έχω κανένα ιδιαίτερο ταλέντο. Απλώς, είμαι με πάθος περίεργος.
- Δεν ενδιαφέρομαι για διδακτορικά… τη βαρέθηκα όλη αυτή την κωμωδία.
- Για να με τιμωρήσει για την περιφρόνησή μου στις αυθεντίες, η μοίρα έκανε κι εμένα μια αυθεντία.
- Πιστεύω στο θεό του Σπινόζα, που αποκαλύπτει τον εαυτό του στη σοφή αρμονία του κόσμου, και όχι σ’ έναν θεό που ασχολείται με τις τύχες και τις πράξεις των ανθρώπων.
- Στη διάρκεια της ζωής μου έμαθα ένα πράγμα: Ότι όλη μας η επιστήμη, σε σύγκριση με την πραγματικότητα, είναι πρωτόγονη και παιδαριώδης – αλλά παρόλ’ αυτά είναι το πιο πολύτιμο πράγμα που έχουμε.