Ποτέ στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού δεν πραγματοποιήθηκε τόση ανάλυση και τόσες φιλοσοφικές συνδιαλέξεις για καμία άλλη έννοια. Ποτέ καμία έννοια δεν καπηλεύτηκε τόσο πολύ και ποτέ στο όνομα καμίας άλλης δεν πραγματοποιήθηκαν τόσες πολεμικές συγκρούσεις με όλα τα συνεπακόλουθα δεινά τους. Στο παρόν κείμενο, θα επιχειρηθεί μια υπαρξιακή θεώρηση της ελευθερίας, προσπαθώντας όσο το δυνατόν περισσότερο να την απαγκίστρωση της από λαθεμένες ερμηνείες και την οποιαδήποτε παραφιλολογία. Θα αναδειχθεί η σημασία της Ελευθερίας για την ψυχολογική ωρίμανση του ατόμου, αναδεικνύοντας τους κινδύνους και τα οφέλη που συνεπάγεται μία ζωή πλήρους ελευθερίας, μίας ζωής πλήρους αυθεντικότητας.
Δεν έχει καμία αξία η οποιαδήποτε απόπειρα ορισμού της έννοιας της ελευθερίας αν στον παρανομαστή της δεν τοποθετηθεί το ίδιο το υποκείμενο. Είναι μια υποτυπώδης έννοια του υγιούς ατομικότητας, ένα κάλεσμα προς τον ιερό μας εαυτό, απογυμνωμένη όμως από οποιαδήποτε έκφανση κυνικού εγωκεντρισμού και αδιαφορίας προς το κοινωνικό γίγνεσθαι, συμπεριφορές που παρουσιάζουν υψηλή συσχέτιση με το νευρωτικό ναρκισσισμό. Το ζητούμενο είναι η ανάδειξη της μοναδικότητας του ατόμου, η ποιοτική διαφοροποίηση και απομάκρυνση του από συμπεριφορές ταύτισης, τοποθετώντας τον άνθρωπο στην κορωνίδα μια υπαρξιακής πυραμίδας. Το τελευταίο συνεπάγεται με τη σειρά του ότι η έννοια της ελευθερίας αγγίζει και εκλαμβάνεται διαφορετικά από το κάθε άτομο. Σημαίνει επίσης, ότι για να υπάρχει ελευθερία θα πρέπει να υπάρχει η έννοια της μοναδικότητας, η οποία εκλείπει σε καταστάσεις τόσο εσωτερικής όσο και εξωτερικής εξουσίας.
Εφόσον λοιπόν διασαφηνίστηκε η ιδεολογική προσέγγιση, θα πρέπει να προχωρήσουμε στα βασικά χαρακτηριστικά της έννοιας. Το σημαντικότερο από αυτά, η θέληση να αναλάβει κανείς την ευθύνη για την ίδια του την ύπαρξη. Να αντιληφθεί τον εαυτό ως ξεχωριστή οντότητα, στα πλαίσια μιας πλήρους ανεξαρτησίας. Ανεξαρτησία, είναι η ικανότητα ενός ανθρώπου να μην προσκολλείται σε άλλους ανθρώπους, θεωρώντας τους υπευθύνους για την ευτυχία ή τη δυστυχία του. Είναι η ικανότητα να δρω, να σκέφτομαι και να αισθάνομαι αυθόρμητα. Σημαίνει πλήρη εμπιστοσύνη στον εαυτό και στις προσωπικές του δυνάμεις, γεγονός που προϋποθέτει με τη σειρά του την ύπαρξη αυτογνωσίας. Σημαίνει την απαγκίστρωση από οποιαδήποτε μορφή ταύτισης και μίμησης μέσω εξωτερικών πρότυπων αλλά και από εσωτερικευμένες μορφές εξουσίας και ηθικής. Στις τελευταίες συγκαταλέγονται οι γονεϊκές φιλοδοξίες, οι θρησκευτικές επιταγές και οι διαφορές κοινωνικές νόρμες που διέπουν και υπαγορεύουν το σύγχρονο κοινωνικό status quo.
Είμαι ελεύθερος σημαίνει σκέφτομαι ελεύθερα, δρω αυθόρμητα και πιστεύω στην αυθεντικότητα των συναισθημάτων μου. Με άλλα λόγια είναι αδύνατο να κατακτήσει κανείς την ελευθερία ενώ παράλληλα είναι δέσμιος διαφόρων πρότυπων κανόνων ηθικής και συμπεριφορών, τα οποία ακολουθεί πιστά και κυρίως χωρίς ποτέ να τα αμφισβητήσει. Είμαι ελεύθερος σημαίνει ότι βάζω την ύπαρξη μου πάνω από οποιαδήποτε ιδέα και νοηματοδοτώ τον εαυτό μου βάσει προσωπικών εσωτερικών κριτηρίων χωρίς να γίνομαι υπηρέτης κάποιας ιδεολογίας αλλά φορέας των αληθινών που πεποιθήσεων και οραμάτων.
Είμαι ελεύθερος σημαίνει σκέφτομαι ελεύθερα, δρω αυθόρμητα και πιστεύω στην αυθεντικότητα των συναισθημάτων μου. Με άλλα λόγια είναι αδύνατο να κατακτήσει κανείς την ελευθερία ενώ παράλληλα είναι δέσμιος διαφόρων πρότυπων κανόνων ηθικής και συμπεριφορών, τα οποία ακολουθεί πιστά και κυρίως χωρίς ποτέ να τα αμφισβητήσει. Είμαι ελεύθερος σημαίνει ότι βάζω την ύπαρξη μου πάνω από οποιαδήποτε ιδέα και νοηματοδοτώ τον εαυτό μου βάσει προσωπικών εσωτερικών κριτηρίων χωρίς να γίνομαι υπηρέτης κάποιας ιδεολογίας αλλά φορέας των αληθινών που πεποιθήσεων και οραμάτων.
Μια άλλη πολύ σημαντική θεώρηση είναι η συσχέτιση μεταξύ ελευθερίας και ευτυχίας. Υπό αυτό το πρίσμα, ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που μπορεί να αντλεί πλήρη ευχαρίστηση από την ίδια του την ύπαρξη απαλλαγμένος από εξωτερικές μορφές ικανοποίησης. Πρόκειται περί της ανάληψης ευθύνης για τη συναισθηματική μας κατάσταση που και πάλι μπορεί να εναχθεί στα πλαίσια της ανεξαρτησίας. Ένας άνθρωπος εξαρτώμενος και προσκολλημένος σε κάποιον άλλο, απέχει πολύ από τη δική του συναισθηματική αλήθεια και δομεί τον εαυτό με βάσει της συναισθηματικές αντιδράσεις ενός τρίτου. Ζει μέσα από τη ζωή ενός τρίτου. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις βιώνει ματαίωση όταν δεν λαμβάνει την προσδοκώμενη συμπεριφορά, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που οδηγείται ακόμα και στην κατάθλιψη. Η ελευθερία απαιτεί πλήρη κυριαρχία στα συναισθήματα, πάντα με το γνώμονα της υπευθυνότητας απέναντι σε αυτά.
Η υπαρξιακή ελευθερία είναι η οδός για τη συναισθηματική μας ωρίμανση. Ο δρόμος είναι εξαιρετικά δύσβατος και φυλάσσεται από τερατώδη όντα, τους φόβους, τις εξαρτήσεις και τις ανασφάλειες μας. Είναι αλήθεια, ότι προκαλεί αρχικά μεγάλο φόβο και άγχος η ιδέα ότι για οτιδήποτε μας συμβαίνει ευθυνόμαστε αποκλειστικά εμείς. Ότι δεν έχουμε να περιμένουμε κανένα ξεχωριστό γεγονός, καμία κατάσταση και κανέναν άνθρωπο να μας λυτρώσει από ένα δυσβάσταχτο συναίσθημα ή να μας βοηθήσει να αισθανθούμε πιο όμορφα. Είναι μια περιοχή μακριά από την ζώνη άνεσης και ασφάλειας μας. Σε αυτήν όμως την περιοχή, η οποία είναι απαλλαγμένη από τα βοηθητικά μαξιλάρια και τις εξαρτητικές δικλίδες ψευδο-ασφαλείας, είναι που γίνονται τα θαύματα. Εκεί είναι που βρίσκεται το ιδανικό των ιδανικών. Είναι μία συνάντηση με τον εαυτό μέσα στην άβυσσο της δικής μας ύπαρξης.
Αν θέλουμε να ζήσουμε μια ζωή πλήρους ελευθερίας, μια ζωή συναισθηματικής, πνευματικής και κυρίως ψυχολογικής ωρίμανσης είναι απαραίτητο να απαγκιστρωθούμε από οτιδήποτε μας δίνει μια ψευδαίσθηση της ασφάλειας. Η προσωπική ανάπτυξη έρχεται όταν εγκαταλείψουμε τις ζώνες ασφάλειας μας. Είναι εκεί όπου τα γρανάζια της δημιουργίας μπαίνουν πάλι σε ισχύ, εκεί όπου βρίσκεται η μεγαλοσύνη, εκεί όπου ατενίζουμε την άβυσσο της ύπαρξης μας από ψηλά εκεί όπου αντικρίζουμε με θάρρος τον εαυτό μας, την προσωπική μας αλήθεια. Μόνο σε αυτή την περιοχή μπορεί κάποιος να έρθει αντιμέτωπος με τη φλόγα που βρίσκεται μέσα του, μόνο εκεί μπορεί να γνωρίσει τον προορισμό του, το γιατί της ύπαρξης του.
Η αναζήτηση της ελευθερίας είναι μία αέναη προσπάθεια. Απαιτεί την πλήρη κυριαρχία πάνω στον εαυτό και πιο συγκεκριμένα στις συνειδητές και ασυνείδητες δυνάμεις που διέπουν τα ανθρώπινα όντα. Η αυτοκυριαρχία συνεπάγεται την αυτεπίγνωση , τον εντοπισμό των "δύσβατων" περιοχών της ιδιοσυγκρασίας μας και την υπερνίκηση αυτών. Ο στόχος είναι έλεγχος της συναισθηματικής μας κατάστασης, η μετατροπή του εαυτού στο αποκλειστικό μέσο άντλησης ευτυχίας. Μία επιστροφή σε ένα στάδιο αυτό-αγάπης απαλλαγμένης από εξωτερικά ερεθίσματα και νοηματοδοτήσεις. Η μάχη για την προσωπική μας ελευθερία, κερδίζεται στη μοναξιά περνώντας μέσα από τις συμπληγάδες της ύπαρξης μας. Είναι ένας όμορφος αγώνας που πρέπει να δώσουμε μόνοι μας σπάζοντας τις εξαρτητικές αλυσίδες που μας κρατούσαν καθηλωμένους σε μια αυτοματοποιημένη ζωή μακριά από τον αυθορμητισμό, την ευτυχία και την ελευθερία να επιλέγουμε οι ίδιοι πως θα αισθανθούμε.
Παπαγαθονίκου Θεόδωρος (MA)
Μέλος της Βρετανικής Ψυχολογικής Εταιρίας (ΜBPsS)
Εκπαιδευόμενος στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία
