Ο Fritz Heider ήταν ένας αυστριακός ψυχολόγος. Οι ιδέες του ανήκουν στη σχολή της Μορφολογίας ή αλλιώς Gestalt ( γερμανικά: μορφή ). Σύμφωνα με αυτήν τη σχολή, οι άνθρωποι έχουν την τάση να οργανώνουν αυτά που βλέπουν, με αποτέλεσμα να βλέπουν σχήματα αντί για πληροφορίες. Οι εκπρόσωποι της Gestalt προτείνουν ορισμένους νόμους στους οποίους υπακούουν οι αντιληπτικές μας αρχές. Ο σημαντικότερος απ'αυτούς είναι ο νόμος της σαφήνειας, σύμφωνα με τον οποίο, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται καλύτερα τα σχήματα με πιο σταθερή μορφή! Γι'αυτό τα συγκεκριμένα σχήματα ανακαλούνται στη μνήμη με ευκολία και ακρίβεια. Άλλος ένας νόμος είναι αυτός του εγκλεισμού, σύμφωνα με τον οποίο, οι άνθρωποι έχουν την τάση να "κλείνουν" ασύνδετες μεταξύ τους γραμμές, σχηματίζοντας μια μορφή. Αυτοί οι νόμοι μας βοηθούν να καταλάβουμε γιατί στο παρακάτω παράδειγμα, βλέπουμε με σιγουριά έναν κύκλο.
Ο Heider επέκτεινε τις αρχές αυτές στο πεδίο των διαπροσωπικών σχέσεων. Βασισμένος στο νόμο της συμμετρίας, ο Ηeider διατύπωσε ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να αντιλαμβάνονται όλες τις κοινωνικές σχέσεις ως ισορροπημένες. Παραδείγματος χάρη, όταν ο Α συμπαθεί τον Β, αυτόματα θεωρούμε ότι ο Β συμπαθεί επίσης τον Α.
Η θεωρία της ισορροπίας του Heider είναι πολύ σημαντική για την επιστήμη της κοινωνικής ψυχολογίας και ανήκει στις θεωρίες της γνωστικής συνέπειας. Οι άνθρωποι συνήθως διατηρούν σε εσωτερική συνέπεια και ισορροπία τις αντιλήψεις τους. Όταν δύο αντιλήψεις είναι ασυνεπείς μεταξύ τους και βρίσκονται σε σύγκρουση, στο άτομο δημιουργείται ένταση και δυσφορία, με αποτέλεσμα την αναζήτηση κινήτρου για επίλυση της σύγκρουσης αυτής, ώστε να επανέλθει στην προηγούμενη κατάσταση ισορροπίας. Ο Heider μίλησε για ισορροπημένες και μη ισορροπημένες τριάδες. Η τριάδα αναπαριστά τη σχέση ανάμεσα σε δύο άτομα (Α, Β) και ένα αντικείμενο (Χ). Κάθε σχέση μπορεί να χαρακτηριστεί θετική (+) ή αρνητική (-). Ισορροπημένες είναι οι τριάδες όπου το γινόμενο των προσήμων από τη σχέση μεταξύ του Α προς τον Β, και τη σχέση τους προς το αντικείμενο Χ, είναι θετικό. Υπάρχουν τέσσερις περιπτώσεις ισορροπημένων τριάδων:
Σε όλες τις παραπάνω τριάδες το γινόμενο είναι θετικό: η κατάσταση είναι ισορροπημένη, άρα το άτομο δεν χρειάζεται να προβεί σε καμία κίνηση για άλλαγή οποιασδήποτε σχέσης. Συγκεκριμένα:
- Στην πρώτη περίπτωση, ο Α έχει θετική γνώμη για τον Β και για το θέμα Χ. Ο Β έχει θετική γνώμη για το θέμα Χ επίσης. Άρα δεν ανακύπτει ανάγκη για αλλαγή της κατάστασης. Για παράδειγμα, ο Α αγαπάει το ποδόσφαιο. Ο Β αγαπάει επίσης το ποδόσφαιρο. Ο Α έχει θετική γνώμη για τον Β.
- Το ίδιο συμβαίνει και στη δεύτερη περίπτωση όπου ο Α και ο Β έχουν την ίδια αρνητική γνώμη για το θέμα Χ. Στον Α δεν αρέσει η μέταλ μουσική. Στον Β δεν αρέσει η μέταλ μουσική. Στον Α αρέσει ο Β.
- Στην τρίτη περίπτωση, ο Α είναι λάτρης του θαλάσσιου σκι. Στον Β δεν αρέσει καθόλου αυτό το σπορ. Ο Α δεν συμπαθεί τον Β.
- Στην τέταρτη περίπτωση, ο Α δεν συμπαθεί τα σκυλιά. Στον Β αρέσουν τα σκυλιά. Στον Α δεν αρέσει ο Β.
Οι παραπάνω τριάδες αποτελούν περιπτώσεις μη ισορροπημένων σχέσεων, αφού το γινόμενο είναι αρνητικό. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτομο νιώθει πίεση για αλλαγή της κατάστασης και συνήθως αλλάζει τη σχέση που απαιτεί τη καταβολή μικρότερης προσπάθειας.
- Στην πρώτη περίπτωση ο Α είναι κατά του καπνίσματος. Ο Α δεν συμπαθεί τον Β. Ο Α ακούει τον Β να παραπονιέται για όσους καπνίζουν. Έτσι ο Α βρίσκεται σε δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση και πρέπει να αλλάξει στάση είτε απέναντι στον Β, είτε απέναντι στο κάπνισμα.
- Στη δεύτερη περίπτωση, στον Α αρέσει ο Β. Ο Β λατρεύει τον "Άρχοντα των δαχτυλιδιών". Ο Α σιχαίνεται τα βιβλία φαντασίας. Έτσι είτε θα αλλάξει γνώμη για τα βιβλία φαντασίας, είτε θα αλλάξει γνώμη για τον Β. Συχνά βέβαια οι άνθρωποι τείνουν να απομονώσουν το θέμα για το οποιο διαφωνούν. Έτσι, αντί ο Α να αλλάξει τη στάση του απέναντι στο Β ή το αντικείμενο Χ, δε θα συζητάει με τον Β για βιβλία αυτού του είδους.
- Στην τρίτη περίπτωση ο Α δεν συμπαθεί τον Β. Ο Β λατρεύει τους U2. Ο Α είναι επίσης μεγάλος θαυμαστής των U2. Ο Α πιέζεται να αλλάξει γνώμη είτε για τον Β είτε για το αγαπημένο του συγκρότημα.
- Στην τελευταία περίπτωση, όπως και στη δεύτερη ο Α μπορεί να αποφεύγει τη συζήτηση με τον Β που να αφορά το αντικείμενο Χ για το οποίο διαφωνούν.
Στις θεωρίες γνωστικής συνέπειας ανήκουν επίσης: η Θεωρία Γνωστικής Δυσαρμονίας των Osgood και Tannenbaum και η θεωρία της γνωστικής δυσαρμονίας του Festinger, για τις οποίες θα γίνει λόγος σε επόμενες αναρτήσεις.
